چاقی، اضافه وزن و بالا بودن شاخص توده بدنی

شیوع اضافه وزن و چاقی عموما با استفاده از شاخص توده بدنی ارزیابی می‌شود. WHO، BMI 25 و بالاتر را برای تعریف اضافه وزن و BMI 30 و بالاتر را چاقی مطرح كرده است و متوسط این شاخص در بالغین آسیا و آفریقا كمتر از آمریكای شمالی و اروپا است. در كهنسالان هم این شاخص افزایش می‌یابد و بیش از 1 میلیارد نفر در دنیا اضافه وزن داشته و 300 میلیون نفر دچار چاقی هستند. اضافه وزن و چاقی به عوارض نامطلوب متابولیك بر فشارخون، كلسترول و تری گلیسیریدها و مقاومت در برابر انسولین می‌انجامد. خطر بیماری كرونری قلب، سكته های ایسكمیك با افزایش BMI تدریجا بالا می‌رود. BMI بالا خطر سرطان پستان، كولون، پروستات، آندومتر، كلیه و كیسه صفرا را هم افزایش می‌دهد. (ناشی از تغییرات هورمونی) 58% موارد دیابت شیرین در جهان و 21% بیماری های ایسكمیك مربوط به BMI بالای kg/m² 21 می‌باشد.

مصرف كم میوه و سبزی ها

میوه ها و سبزی ها از اجزاء مهم رژیم غذایی سالم هستند و در پیشگیری بسیاری از بیماری های عمده نظیر بیماریهای قلبی ـ عروقی و برخی سرطان ها كمك می‌كنند. عوامل مسئول آنتی اكسیدان ها و ریزمغذّی های كاروتینوئید ، ویتامین C ، اسید فولیك و ... می‌باشد. مصرف میوه و سبزی تا حدی منعكس كننده فضای فرهنگی اقتصادی و كشاورزی كشورها است. سطح مصرف بر حسب گرم بر فرد در روز در نقاط مختلف دنیا تا 2 برابر اختلاف دارد. gr/day 455 در اروپا .

عدم فعالیت فیزیكی

مردم در چهار حوزه عمده زندگی فرصت فعالیت دارند: 1ـ كار (بخصوص كار بدنی)، 2 ـ رفت و آمد با دوچرخه یا پیاده، 3 ـ وظایف خانگی مثل كارهای منزل و4 ـ اوقات فراغت (شركت در فعالیت ورزشی) تعریف عدم فعالیت فیزیكی عبارتست از فعالیت كم یا عدم فعالیت در هر یك از 4 حوزه مقیاس استاندارد برای فعالیت فیزیكی و اطلاعات در دسترس نیست. حدودا 15% بالغین در دنیا در گروه عدم فعالیت قرار دارند. فعالیت فیزیكی با بهبود متابولیسم گلوكز و كاهش چربی و فشارخون خطر بیماری های تنفسی و دیابت را كاهش می‌دهد. عدم فعالیت فیزیكی باعث 9/1 میلیون مرگ در دنیا می‌شود.

سلامت جنسی و باروری

عوامل خطر در حیطه سلامت جنسی و باروری از چند راه بر رفاه و سلامت افراد تأثیر می‌گذارد. بیشترین خطر، از روابط جنسی غیرایمن نشأت می‌گیرد كه به HIV منجر می‌شود. البته نتایج بالقوه زیان بار نظیر STD و حاملگی ناخواسته و عواقب ناشی از خشونت جنسی در دیگر قسمت های این گفتار، گنجانده شده اند.

روابط جنسی غیرایمن

HIV/AIDS چهارمین عامل بزرگ مرگ و میر در دنیاست. در حال حاضر 28 میلیون نفر (70%) از 42 میلیون مورد ابتلاء در آفریقا متمركز شده اند ولی همه گیری در دیگر نقاط جهان به سرعت در حال رشد است. امید به زندگی در زمان تولد در آفریقا 47 سال است كه بدون HIV حدود 62 سال می‌باشد. به علت عدم اطلاع اكثر افراد مبتلا پیشگیری و كنترل دشوارتر است.

جنبه كافی اعمال جنسی پرخطر عبارتند از : تعداد شركای جنسی، سرعت تغییر شركای جنسی، تعداد شركای جنسی، نوع فعالیت جنسی. بررسی این رفتارها دشوار است و غالبا افراد پرخطر از قلم می‌افتند 9/2 میلیون یا 2/5% مرگ ها در دنیا قابل انتساب به روابط جنسی غیرایمن می‌باشد.

عدم پیشگیری از حاملگی ناخواسته

علت بارداری ناخواسته، عدم استفاده یا استفاده ناكارآمد از روش های پیشگیری از بارداری است بررسی های جمعیت شناختی، نشان می‌دهد كه زنان 29-15 ساله كه در حال حاضر از روش های مدرن استفاده می‌كنند حدود 62%-8% در مناطق مختلف دنیا است و در زنان 44-30 ساله استفاده از روش های مدرن كمی‌بالاتر است.

با فرض دسترسی همه افراد به روش های بارداری ناخواسته پیامدهایی مانند سقط، سقط غیرایمن و مرگ و میر مادران به حداقل ممكن خواهد رسید. در سطح دنیا بارداری های بدون طرح قبلی مسئول 90% از تولدهای ناخواسته و مابقی موارد از شكست روش پیشگیری ناشی شده اند. عدم پیشگیری از بارداری باعث حدود 149000 (3/0%) مورد مرگ می‌باشد.

شاخص های بهداشت خانواده و روند تغییرات آنها در ایران و جهان

برآیند برنامه های اجرایی و ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در زمینه های مختلف از جمله بیماری های شایع كودكان، ارتقاء خدمات دوران بارداری و زایمان، بهداشت باروری و ... از طریق شاخص هایی سنجیده می‌شوند كه همواره اثرپذیر عملكرد سایر اركان توسعه نیز هستند.

شاخص هایی چون میزان های بروز مرگ، میزان های ابتلاء ، رفتار باروری و ... تحت تأثیر سطوح مختلف توسعه اجتماعی و اقتصادی قرار دارند. میزان هایی چون اشتغال و بیكاری، تحصیلات ، مهاجرت و ... بر شاخص های بهداشت خانواده تأثیر دارند.

شاخص های بهداشت خانواده

الف) شاخص های جمعیتی مانند تركیب سنی جنسی، سواد، اشتغال، مهاجرت

ب) شاخص های باروری (میزان موالید) باروری كلی و عمومی، باروری اختصاصی سنی

ج) شاخص های استفاده از روش های پیشگیری از بارداری، كمیت و كیفیت خدمات

د) میزان های مرگ و میر مادران، مرگ و میر كودكان زیر یك‌سال و زیر 5 سال

ه) شاخص پوشش مراقبت های دوران بارداری، مراقبت كودكان و مراقبت های زایمان وخدمات زایمان

شاخص های جمعیتی با دامنه وسیع از جمله تعداد، توزیع، تركیب و ساخت جمعیت و رشد جمعیت كه از عمده مباحثی است كه در بخش مربوطه بطور كامل آورده شده است.

روند كلی تحول جمعیت در ایران و جهان

رشد جمعیت دنیا از گذشته دور تا كنون مراحلی مانند مرحله قبل از پیدایش كشاورزی، مرحله بعد از پیدایش كشاورزی و مرحله بعد از انقلاب صنعتی را گذرانده كه هر مرحله تحول اساسی در روند رشد جمعیت رخ داده اسـت. اعتبـار برآورد جمعیت در گذشته های دور و نسبت به دو قرن اخیر كمتر و بر اساس استنباط ها در مورد

نمودار 1 ـ روند كلی تغییرات درازمدت جمعیت دنیا از زمان پیدایش كشاورزی تا سال 2000 میلادی

 تعداد و تراكم تقریبی جمعیت صورت گرفته است. آنچه مسلم است اینكه جمعیت سنی 10-5 میلیون قبل از پیدایش كشاورزی به حدود 300 میلیون نفر برای سال صفر میلادی برآورد شده است و این جمعیت در طول یك هزاره حدودا ثابت مانده است كه عللی چون مرگ و میر بالای ناشی از بیماری ها مطرح است و پس از آن روند كلی تغییرات دنیا طبق نمودار 1 می‌باشد.

از اواخر قرن هیجدهم و در قرن نوزدهم میلادی رشد جمعیت در قاره اروپا و آمریكا و متعاقب آن در قرن حاضر در آسیا، آفریقا و آمریكای لاتین شتاب بی سابقه ای می‌گیرد. بطوری كه تا قرن هیجدهم رشد سالانه حدود صفر در فاصله سال های 1750 تا 1850 میلادی حدود 7/0 درصد و بین سال های 1950 تا 1975 حدود 2% و در آستانه ورود به قرن بیست و یكم رشد جمعیت دنیا حدود 5/1% می‌باشد كه با این وضع جمعیت دنیا در كمتر از نیم قرن به دو برابر مقدار فعلی (حدود 5/6 میلیارد) می‌رسد (3) .

ایران نیز در حال حاضر شانزدهمین كشور پرجمعیت جهان است. جمعیت ایران در اوایل قرن بیستم، كمتر از 10 میلیون نفر و طبق اوّلین سرشماری در سال 1335 حدود 19 میلیون نفر بوده است. رشد جمعیت ایران طبق نمودار شماره 2 می‌باشد و در طی یك دوره 95 ساله جمعیت كشور حدود 6 برابر شده است.

طبق آخرین سرشماری جمعیت ایران حدود 60 میلیون محاسبه شده است ولی براساس برآورد آماری WHO (سال 2002) در حال حاضر جمعیت كشور بالغ بر 69 میلیون نفر می‌باشد. (رشد حدود 5/1% و میانه سنی حدود 4/19). ضمناً روند رشد جمعیت كشور در جدول 2 نشان داده شده است.

رشد جمعیت / صدهزار نفر

وضع سواد و تحصیلات

نسبت باسوادان در جمعیت 6 ساله و بالاتر كشور ایران در سال 1375 كه بیش از 5/79% (مردان بیش از زنان) و طبق آمار سال 1379 حدود 4/81% است (مردان بیش از زنان) و این رقم در مقایسه با كشورهای پرجمعیت جهان سوم بسیار بالاست هر چند بیش از 81% جمعیت 6 ساله و بالاتر باسواد هستند اما متوسط سطح سواد حدود كلاس پنجم ابتدایی است هنوز حدود نیمی از زنان و دختران روستایی مناطق محروم كشور بی‌سواد هستند.

از ویژگی های عمده توسعه سواد، افزایش تعداد افراد دارای تحصیلات عالی می‌باشد بطوریكه در سال 1355 این تعداد 283 هزار نفر و در سال 1375 این تعداد با حدود 2/5 برابر افزایش (1505000 نفر) رقم بالایی را شامل می‌شود.

گرچه ارتقاء سطح تحصیلات در جمعیت، عامل بسیار مهمی است لیكن افزایش سریع‌تر سطح سواد زنان در ارتقاء آنان و بهینه شدن زندگی از اهمیت بالایی برخوردار است.