اصول تأثیر خانواده بر سلامت افراد

1 ـ خانواده را زمانی می‌توان بهتر شناخت كه بعنوان اوّلین واحد مراقبت، مورد توجه قرار گیرد تصمیم گیری در مورد یك فرد، بخصوص فرد بیمار، بدون توجه به خانواده او و نقش آن فرد در مقابل سایر افراد خانواده خطرساز است.

2 ـ الگوهای تعاملی در خانواده شكل می‌گیرد كه ممكن است باعث اصلاح و یا تغییر رفتار فرد شود. به این جهت باید الگوهای ثابت كلامی و غیركلامی خانواده ها را شناخت.

3 ـ وجود علائم بیماری در خانواده باعث تثبیت عملكرد اعضاء خانواده می‌شود هر چند كه این علائم و مشكلات نیازمند مداخله همه اعضاء نباشد. وقتی بیماری مزمن یا عودكننده در عضوی از اعضاء خانواده وجود دارد ممكن است بعضی دیگر از اعضاء خانواده نیز در سطوح مختلف گرفتار آن شوند.

4 ـ از ویژگی های خانواده سالم، توانایی آنها در تطابق با تغییرات طبیعی زندگی می‌باشد این تغییرات مانند تولد، وجود كودك در خانواده، ارتباطات جدید، جدایی فرزندان جوان از خانواده، پیری و مرگ می‌باشد.

خانواده اوّلین محیط اجتماعی است كه فرد در آن قرار می‌گیرد و از آن تاثیر، می‌پذیرد و این تاثیرپذیری می‌تواند از طریق بیولوژیكی و یا رفتاری باشد. تاثیر بیولوژیكی خانواده فرد را ممكن است مستعد ابتلاء به بیماری نماید مانند افسردگی؛ كانسرها و یا تاثیر رفتاری مانند پرخوری، عدم تحرّك، اعتیاد و الكلیسم از طریق الگوی والدین داشته باشد.

برای كسب موفقیت در بهداشت خانواده پزشك باید از طریق Family involvement و درگیر كردن اعضاء خانواده  با شناخت افراد ذی نفوذ و تاثیر گذار در فامیل برای سلامت خانواده اقدام نماید.

جدول 1 ـ مدل پایه چرخه زندگی خانواده هسته ای

انواع خانواده

تنوع ارتباطات افراد، منجر به تشكیل انواع خانواده گردیده است هنوز در اكثر جوامع خانواده سنتی تك هسته ای معمول ترین نوع می‌باشد.

واحدهای خانواده در سرتاسر دنیا شكل های متفاوتی دارند. دانشمندان علوم اجتماعی سه نوع خانواده را به شرح زیر، تعریف كرده اند :

1 ـ خانواده هسته ای (Nuclear Family)

خانواده هسته ای یا اوّلیه در تمام جوامع انسانی، مشترك است و شامل زوجین و كودكان وابسته آنها می‌شود. مسئولیت تربیت به عهده والدین بوده و رابطه زوجین، صمیمی است.

2 ـ خانواده گسترده (Extended Family)

یكی از رایج ترین نوع خانواده در خاور دور و خاور میانه است و بیشتر در مناطق زراعی روستایی، مرسوم است. به طوری كه چند خانواده با رابطه خونی بین مردها با هم زندگی می‌كنند، قدرت در دست مرد سالخورده فامیل است، روابط فامیلی بر روابط زناشویی، ارجح می‌باشد و مسئولیت ها تقسیم شده است.

3 ـ خانواده سه نسلی

خانواده ای كه افراد جوان به دلیل نبودن امكانات با نسل های قبلی خود به طور موقت زندگی می‌كنند.

بدیهی است كه انواع مشروع و نامشروع دیگری از خانواده نیز وجود دارد كه در جدول 2 به آن ها اشاره شده است.

جدول 2 ـ انواع خانواده

بهداشت خانواده

برای دستیابی به بهداشت خانواده باید مراحل مختلف تكامل، عوامل خطرآفرین در خانواده و عوامل موثر بر سلامت خانواده را شناخت. شمای كلی بهداشت خانواده در شكل 1 نشان داده شده است.

شكل 1 ـ شمای كلی بهداشت خانواده

مراحل مختلف زندگی

شناخت فرآیند تكاملی انسان به دلایل لیست شده در جدول یك جزء بسیار مهم برای مراقبت های پزشك خانواده می‌باشد :

با وجود تفاوت های وسیع در فرآیند تكاملی افراد، وجوه مشترك مشخصی در اكثر موارد در مراحل زندگی وجود دارد و لذا این مراحل به 6 دوره طبقه بندی می‌شود : شیرخوارگی و كودكی، بلوغ و نوجوانی، جوانی، میانسالی، از كارافتادگی و پیری. این تصور كه تكامل بعد از مرحله نوجوانی متوقف می‌شود مبنای علمی ندارد زیرا هر مرحله ای از زندگی از نوزادی تا پایان عمر، با ویژگی ها و مهارت های تكاملی خاصی همراه می‌باشد.

تكامل موفقیت‌آمیز، فرد را برای زندگی و ورود به مراحل بعدی آماده می‌سازد. مشكلات موجود در كسب این مهارت ها خطر اختلالات روانی، اجتماعی و حتی مشكلات پزشكی را می‌تواند افزایش دهد. ممكن است تصور شود كه تكامل، مراحل مختلف پیشرفت خطی است اما بعضی از محققین معتقدند كه تكامل، پیشرفت خطی دارد اما تأثیر آن از نوع مارپیچی است و به این جهت باید به خانواده به عنوان یك واحد مراقبت توجه شود.

دوران شیرخوارگی و كودكی (Infancy and Childhood)

ویژگی های تكاملی این مرحله به طور كامل مورد بررسی قرار گرفته است. فرآیند تكاملی در این مرحله در مقایسه با دیگر مراحل زندگی (مرحله استراحت) بسیار سریع است و به همین دلیل انحراف از آن بسرعت قابل تشخیص می‌باشد. یادآور می‌شود كه روش های استاندارد ارزیابی مانند تست غربالگری تكاملی Denver (Denver developmental screening test) در سال های اول زندگی قابل استفاده هستند. شاید مهمترین ویژگی هایدوران شیرخوارگی و كودكی نیاز به پرورش است حتی قبل از تولد، رشد جنین باید از لحاظ تغذیه ای و محافظت از خطرات، مورد توجه قرار گیرد. فعالیت واقعی والدین از بدو تولد شروع می‌شود. شروع ارتباط بین مادر و كودك، اغلب از لحظه تولد می‌باشد كه تأثیر بسزایی بر تكامل روحی، عاطفی، اجتماعی و حتی هوش او دارد.كودكان به دلیل نیازهای دائمی با والدین تماس زیادی دارند بویژه وقتی كه هر دو زوج در رشد كودك مشاركت داشته و فرزند اول آنها نیز باشد. نیازهای تغذیه ای كودك، مشخص نمودن محل خواب او، ارتباط او با كودكان دیگر خانواده از مسائلی است كه در این مرحله مطرح می‌باشد.

در سن 3 -2 سالگی كودكان شروع به تجربه فعالیت های مستقل می‌نمایند، مانند استقلال در پوشیدن لباس و یا دستشویی رفتن كه والدین باید در یاددهی این فعالیت ها همراه با صبوری تلاش نمایند. مشكلاتی مانند بروز خشم و قهر، انكار و منفی گرایی، مكیدن انگشت، مشكلات دستشویی رفتن و ... شایع هستند. كودك برای داشتن رفتار مناسب، نیازمند استانداردهای ثابت از طرف والدین در مقابله با آنها می‌باشد، بویژه توافق والدین در اصول تربیتی بسیار مناسب است.

در اواخر دوران كودكی (10-6 سالگی) وقوع حوادث، شایع است با وجود شیوع بالای حوادث خفیف، مرگ به علت حادثه از علل مرگ و میر این گروه می‌باشد. در این مرحله موضوع هویت جنسی و نمایش رفتارهای متناسب با جنس نیز مطرح است.

بلوغ  (Adolescence)

مرحله بلوغ در بین مراحل تكاملی، شاید بحرانی ترین و پرتغییرترین دوران می‌باشد و بدن متحمل یك متامورفیسم واقعی می‌گردد. رشد سریع و تغییرات همه جانبه، فرد جوان را به طور سریع و اساسی متأثر می‌سازد. از جهتی برای بكار بردن اصطلاح مرحله بلوغ با توجه به تغییرات وسیع بهتر است از انفجار استفاده شود. از نظر روانی اجتماعی، ویژگی های این دوره بطور واضح شامل جدا شدن از خانواده، تكامل هویت فردی، تكامل هویت جنسی، شروع وابستگی به دوستان (بجای خانواده) و شروع طراحی روش هایی برای جلب حمایت دوستان است.

فرآیند تكامل خودشناسی اغلب یكی از تظاهرات استرس‌زا برای نوجوان می‌باشد. نكته جالب این است كه دقیقا وقتی والدین تلاش می‌نمایند كه نوجوان مستقل از خانواده شود، نوجوان بیشتر به دوستانش وابسته می‌شود. تكامل جنسی در این دوران مطرح می‌گردد. بیشتر جوانان كشورهای غربی در مقطع دبیرستان فعالیت جنسی را آغاز می‌نمایند به این جهت میزان حاملگی ناخواسته و ابتلاء به HIV در سنین 19-13 سال در این كشورها در حد بالایی می‌باشد.

در نوجوانان نیز مانند كودكان بزرگتر مشخص نمودن محدودیت ها و استانداردها مورد نیاز است و شركت آنها در كارهای جمعی و مشاركت های اجتماعی افزایش می‌یابد و باید آموزش های لازم در مورد عوامل خطرآفرین‌ مانند حوادث، استفاده از الكل و مواد مخدر و ... به آنان ارائه گردد.

دوران جوانی  (Young Adulthood)

گاهی اوقات تكامل از این مرحله به بعد بسیار كند می‌گردد اما واضح است كه در مراحل بعدی زندگی مهارت های مهم تكاملی اتفاق می‌افتد اریكسون این مرحله را كسب مهارت و توانایی ایجاد ارتباط و دوستی عمیق یا مودت ‌(intimacy) می‌داند. پیدا كردن یك شریك زندگی، ارتباط با زندگی او و انتظارات او و صحبت كردن در مورد زمان داشتن فرزند از جنبه های بسیار مهم این مرحله می‌باشد و در این زمان است كه فرد برای تشكیل خانواده و تطابق با اعضای خانواده همسر آماده می‌گردد.

در دوران جوانی تفكرات در مورد نحوه زندگی شخصی عمیق می‌شود و با ازدواج و یا ایجاد یك رابطه حمایتی (در خانواده های غیرسنتی) این مرحله كامل می‌گردد. امروزه بطور معمول هم زن و هم مرد روش های كسب درآمدهای اقتصادی را در این مرحله به دست می‌آورند. خانم ها اغلب ترجیح می‌دهند كه وقت خودشان را صرف فرزندان، همسرانشان یا وابستگان نمایند.

تفاوت های بسیار وسیعی در انتخاب نوع خانواده و روابط افراد وجود دارد. 25% همه خانوارها را خانواده های سنتی تشكیل می‌دهند و هنوز در جوامع، این حالت، طبیعی (نُرم) و معمول محسوب می‌شود. در حالیكه خانواده هایی هستند كه فقط روابط آن ها حمایتی است یا مسئولیت فرزند با یكی از والدین است كه به خانواده های تك والد(Single parents) معروفند.

میانسالی (Middle Age)

اریكسون این دوره را تضاد بین ركود وتولید می‌داند. در این دوران نقش های شغلی و اجتماعی شخص تثبیت می‌گردد. خط مشی كلی خانواده ثابت می‌گردد و زمانی است كه وضعیت اقتصادی و شخصیتی كامل می‌شود و فرد به اهداف زندگی خود می‌رسد. مهمترین حالت تطابق فرد با مسئولیت های جدید، بویژه نقش های مدیریتی در شغل یا ارتقاء شغلی پیش می‌آید. با برنامه های ورزشی، مذهبی یا اجتماعی بیشتر درگیر می‌شود. وقتی كه فرزندان خانه را ترك می‌كنند والدین احساس خالی بودن خانه را دارند (بخصوص خانم ها)، در این مرحله وقایعی مانند یائسگی، تجربه داشتن نوه، تغییرات بدن و ... مطرح است. در سنین 50-40 سالگی فرد خود را با تغییرات بدنی این سال ها تطابق می‌دهد. افزایش وزن، تغییرات فیزیكی بیماری ها، از بین رفتن حالت جوانی و ... را می‌توان نام برد. مهمترین مراقبت ها در این مرحله بیماریابی می‌باشد.