دوران از كار افتادگی (Retirement)

این یك پدیده اجتماعی است كه تجربیات انسانی نسبتا زیاد است. این دوره اثرات مثبت و منفی دارد. عموما اگر برای این دوره برنامه ریزی صحیح صورت گیرد همراه با نتایج مثبت خواهد بود. تخصیص زمانی برای ورزش، ارائه آموزش ها و تجربیات برای دیگران، ملاقات با فرزندان و نوه ها و مسافرت می‌تواند شرایط مناسبی برای فرد ایجاد نماید. در این مرحله مردها بیشتر به توانایی های شغلی و تولیدی خود پی می‌برند و تمایل دارند كه خارج از منزل هم كاری داشته باشند در حالیكه خانم ها دوست دارند كار خارج از منزل خودشان را ترك نمایند. جنبه های منفی این دوره وجود عوامل خطر و بیماری های آنها می‌باشد و توانایی افراد برای بسیاری از كارها كاهش می‌یابد.

دوران پیری (Old Age)

بیشتر مردم تصورشان در مورد پیری، تصور نادرستی است و جنبه منفی دارد و حتی بعضی از منابع، ویژگی های این مرحله را بصورت شروع قطع وابستگی ها، آماده شدن برای ناتوانی ها، بیماری ها و مرگ، ذكر می‌كنند. تغییرات مشخص در بدن در این مرحله بسیار زیاد می‌باشد و در واقع توانایی فرد در مقابله با این تغییرات، تعیین كننده اثرات و جنبه های مثبت سال های آخر عمر می‌باشد.

در این گروه سنی تفاوت های فیزیولوژیكی و اجتماعی فراوانی وجود دارد كه خود ناشی از عوامل اجتماعی، تفاوت تجربیات و تعریف افراد از عمر می‌باشد. آموزش های قبلی و سلامت فرد هنگام ورود به این دوران نقش مهمی در حفظ سلامت در سال های آخر عمر دارد.

از جنبه های مثبت این دوران این است كه فرد خودش معتقد باشد كه عمر مفیدی داشته است و یا داشتن فرزندان و نوه های موفق برای بعضی مهم است و برای عده ای داشتن مناصب مختلف و یا كتاب های نوشته شده و دیگر فعالیت ها مطرح می‌باشد. در سال های اول دوران كهنسالی، اغلب احساس خوشبختی، اثر مثبت دارد در حالیكه در سال های آخر، احساس رضایت و موفقیت و یا بعبارتی رسیدن به اهداف، مهم می‌باشد.

50% افراد بالای 75 سال قادر به انجام فعالیت های روزمره شخصی نیستند و افراد پیرتر بطور مشخصی با این ناتوانی، خودشان را تطبیق می‌دهند و عده ای دیگر منتظرند كه با مراقبت های پزشكی قابلیت آن ها افزایش یابد. شایعترین مشكلات آنها كاهش توانایی و ظرفیت فیزیكی، اعمال شخصی، تغییرات حافظه، بروز بیماری ها و ارتباط با اعضاء خانواده می‌باشد. در بعضی از جوامع، شیوع خودكشی در این گروه بالاست و معمولا در افراد مجرّد و تنها رخ می‌دهد و 30% آنان گرفتار افسردگی می‌شوند. شایان ذكر است كه در پزشكی نیاكان و فرهنگ اسلامی ایران، دوران سالخوردگی در واقع دوران بهره برداری از مطالعات و تجربیات چندین ساله است كه شرح مُفصل آن به صورت گفتار جداگانه ای در این كتاب ارائه گردیده است.

عوامل خطر سلامت در بهداشت خانواده

عواملی نظیر كمبود تغذیه مادر و كودك، عدم تغذیه با شیر مادر، عوامل خطر مرتبط با رژیم غذایی و فعالیت فیزیكی، بهداشت جنسی و باروری را می‌توان نام برد. البته خطرات شغلی، مواد اعتیادآور، خطرات محیطی و اقدامات سوء رفتار و خشونت نیز بر پیكره سلامت خانواده آسیب وارد می‌كنند نتایج اصلی از خطر مرگ و میر قابل انتساب به این خطرات سال های از دست رفته زندگی و DALY   (Disability Adjusted Life Year)   یا سال های تعدیل شده زندگی بر حسب ناتوانی، محاسبه می‌شود.

بسیاری از مردم كشورهای در حال توسعه بخصوص زنان و كودكان از كمبود تغذیه و اساسا كمبود پروتئین انرژی رنج می‌برند كه عوارض جانبی آن كمبود ریزمغذی هایی مانند ید، آهن ، ویتامین A و روی و كم وزنی می‌باشد.

كمبود تغذیه به عنوان وضعیت ضعیف آنتروپومتریك، تعریف می‌شود كه عمدتا حامل رژیم غذایی ناكافی و عفونت های مكرّر است. از مشكلات معمول كشورهای در حال توسعه كه همه افراد در سنین مختلف و عمدتا كودكان زیر 5 سال بخصوص 24-6 ماه در معرض این خطر هستند حدود 27% كودكان زیر 5 سال كم وزن هستند كودكان كم وزن در خطر بیشتر مرگ ناشی از اسهال و پنومونی قرار دارند و خطر مرگ این كودكان بالاتر است (از نوع شدید تا خفیف) و مطالعات نشان می‌دهد كه 70 � 50% بار بیماری های اسهالی، مالاریا، عفونت های حاد تنفسی در كودكی مربوط به تغذیه است.

كمبود ید

احتمالا شایع ترین علت منفرد قابل پیشگیری عقب ماندگی ذهنی و آسیب مغزی كمبود ید است. كرتینیسم بومی نوعی عقب ماندگی ذهنی عمیق ناشی از این كمبود كه طیف وسیعی از ناهنجاری ها را تشكیل می‌دهد كه با پایین آمدن متوسط وزن هنگام تولد افزایش مرگ و میر نوزادی. ناهنجاری شنوایی، اختلال مهارت های حركتی و تعیین عملكرد عصبی همراه است و یا تجویز روغن یُددار خوراكی یا عضلانی اضافه كردن ید به آب یا نمك (متداول ترین راه) قابل كنترل است.

كمبود آهن

آهن در تمامی بافت های بدن برای فعالیت های پایه ای سلولی بخصوص در عضله مغز و گلبول قرمز خون نقش اساسی دارد. كم خونی بعنوان نماد فقر آهن شدید كه بر عملكرد بافت ها تأثیر می‌گذارد بكار می‌رود. فقر آهن شایعترین موارد كمبود مواد مغذی در دنیاست كه حدود 2 میلیارد نفر را گرفتار كرده است به دلیل نیاز به آهن در شرایط خاص كودكان كم سن، زنان باردار و زنانی كه تازه زایمان كرده اند با شیوع و شدت بیشتری به فقر آهن دچار می‌شوند. حدود یك پنجم مرگ و میر حول و حوش زایمان و یك دهم MMR كشورهای در حال توسعه قابل انتساب به آهن است. كم خونی فقر آهن در سال های آغازین كودكی باعث كاهش هوش، در اواسط كودكی و در شدیدترین حالت خود ممكن است عقب ماندگی خفیف ذهنی ایجاد نماید. در مجموع 8/0 میلیون مرگ سراسر دنیا قابل انتساب به آهن است و زنان با شیوع بیشتری مبتلا می‌گردند.

كمبود ویتامین A

ویتامین A یكی از مواد مغذی اساسی لازم برای حفظ سلامت چشم و بینایی، رشد، عملكرد ایمنی و بقا می‌باشد عواملی مانند كمبود ویتامین A در غذا سوء جذب و افزایش دفع ناشی از بیماری های شایع می‌توانند باعث كمبود شوند. كمبود شدید با اگزوفتالمی كلاسیك و آسیب قرنیه مشخص می‌شود كودكان زیر 5 سال و زنان سنین باروری در معرض خطر بیشتر هستند 21% تمامی كودكان از كمبود ویتامین A (بر اساس پایین بودن غلظت سرمی ریتانول) رنج می‌برند. حدود 8/0 میلیون (4/1%) موارد مرگ در سراسر دنیا ناشی از وجود ویتامین A می‌باشد.

كمبود روی

كمبود روی با ناكافی نبودن میزان آن در رژیم یا جذب ناكافی و یا از دست رفتن روی حین اسهال میتواند ایجاد شود. سطوح بالای مهاركننده های جذب روی (فیبروفیتات ها) در رژیم غذایی به جذب پایین می‌انجامد و در رژیم غذایی با منابع گیاهی چون غنی از فیتات است میزان توصیه شده روی بالاست. كمبود روی با مشخصه قد كوتاه، هیپرگنادیسم، اختلال عملكرد ایمنی، اختلالات پوستی، نقص عملكرد شناختی و بی‌اشتهایی برآورد می‌شود. یك سوم جمعیت دنیا مبتلا به كمبود روی هستند. كمبود شدید نادر است كمبود خفیف و متوسط وجود دارد. در مجموع 4/1%  (8/0 میلیون) از موارد مرگ دنیا به كمبود روی نسبت داده شده است.

عدم تغذیه با شیر مادر

شیر مادر بعنوان غذای مطلوب با تركیبات متناسب با سن و نیازها و حاوی كلیه مواد معدنی مغذی و ایمنی مورد لزوم كودك مطرح است و توصیه WHO ، تغذیه انحصاری (فقط شیر و داروها) در 6 ماه اول است اما در مجموع میزان تغذیه انحصاری پایین است. عدم تغذیه با شیر مادر بخصوص (Exclusive Breast Feading :EBF) از عوامل خطر مهم برای ناتوانی ها و مرگ و میرهای دوران نوزادی و كودكی است كه در كشورهای در حال توسعه عمدتا از بیماری های اسهالی و عفونت های حاد تنفسی ناشی می‌شود. تغذیه با شیر مادر برای تكامل دستگاه عصبی بخصوص در نوزادان نارس، با وزن پایین تر هنگام تولد و نوزادان كوچك برای سن بارداری دارای اهمیت است.

دیگر عوامل خطر مرتبط با رژیم غذایی و فعالیت فیزیكی

فشارخون بالا

افزایش فشارخون، تقریبا همواره بدون علامت است ولی تغییرات ساختاری در شریان های خون رسان قلب، مغز، كلیه و دیگر قسمت ها ایجاد می‌كند كه خطر سكته مغزی، بیماری های ایسكمیك قلب، نارسایی كلیه و سایر بیماری ها را در بر دارد كه این نتایج فقط مربوط به فشارخون بسیار بالا نیست بلكه با فشارخون متوسط یا پایین تر هم ممكن است عارض شود. اصلاح پذیرترین علل فشارخون بالا عبارتند از رژیم غذایی مناسب (عدم مصرف نمك) میزان ورزش، سن، چاقی وافر و نوشیدن الكل. 62% بیماری های مغزی و عروقی و 49% بیماریهای ایسكمیك قلبی به نامطلوب بودن فشارخون (سیستول بیش از mmHg 115) قابل انتساب است كه حدود 1/7/0 میلیون مرگ یا 13% كل موارد مرگ را شامل می‌شود.

كلسترول بالا

كلسترول موجود در بدن در كبد و با استفاده از انواع مختلف غذاها ساخته می‌شود رژیم غذایی مملو از چربی اشباع شده ، وراثت و مشكلات متعدد متابولیك نظیر دیابت شیرین بر مقدار كلسترول تأثیر می‌گذارند، مقدار كلسترول با افزایش سن بالا می‌رود بعد از میانسالی تثبیت می‌شود.

كلسترول از اجزاء كلیدی آترواسكلروز است كه از تجمع ذرات چربی در لایه داخلی شریان ها پدید می‌آید و خطر بیماری های ایسكمیك قلب، سكته مغزی ایسكمیك و دیگر بیماری های عروقی را بالا می‌برد. كلسترول بالا عامل ایجاد 18% بیماری های عروقی مغزی غیركشنده و 56% بیماری های ایسكمیك قلب است و 9/7% از كل موارد مرگ دنیا را شامل می‌شود.