تبیان، دستیار زندگی

با سلام

در این تاپیک قصد داریم به دعای مکارم الاخلاق امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه نگاهی بیندازیم و از توضیحات سرکار خانم بروجردی مدیر موسسه علمیه علی بن موسی الرضا استفاده کنیم.

همراه ما باشید. 

«و طیبِ المخالَقَه و السبق الی الفضیله و ایثار و تركِ التعییر و الافضال علی غیر المستحق »

حضرت زین العابدین امام سجاد (ع) در ادامه مباحث اخلاقی خود به درخواستی دیگر از خدای سبحان اشاره فرمودند :

 «طیب المخالقه»

در توضیح این جمله باید عرض كنیم كه طِیبْ از طَیِبْ به معنی پاكی همراه با جاذبه است و مخالَقَه از ماده خُلق و به معنی اخلاقیات و رفتار می‌باشد.

حضرت از خدای سبحان درخواست خُلقی پاك همراه با جاذبه می‌‌كنند. گاهی روی سطح میزی پاك است اما پر از خاك و گرد و غبار می‌باشد، در این صورت گرچه نجس نیست ولی جاذبه هم ندارد و موافق طبع نیست.

گاهی انسان متخلق به رذائل محرمه نیست كه در او نجاست باطنی و ظاهری ایجاد كند ولی دارای خلقیاتی است كه در اطرافیان جاذبه‌ای هم ایجاد نمی‌كند مثل تذكرات پی در پی و سئوالات بیجا و غیر لازمی كه بین دو نفر مطرح می‌شود و باعث رنجش طرفین می‌گردد و به‌جای لذت از مصاحبت با یكدیگر، ‏‏‏نفرت و دوری بین دو مومن برقرار می‌شود.

آنقدر مسئله خوش خلقی مهم است كه خدای سبحان به اولین نفر خلقت، پیامبر(ص) می‌فرماید: ای پیامبر! اگر ما به تو حسن خلق و جاذبه نداده بودیم و تو با اطرافیانت خشن و غضب آلود برخورد می‌كردی همانا مردم از اطراف تو گریزان می‌شدند .

طیب را درمورد عطر خوشبویی كه اطرافیان را به سمت خود جذب می‌كند هم، به كار می‌برند . پس اخلاقیات و رفتار انسان باید به گونه‌ای باشد كه پیوست به یكدیگر ایجاد شود نه گسست و نفرت .

واز طرفی بحث مخالقه طرفینی است یعنی انسان بتواند با افراد خوش خلق با حسن رفتار برخورد كند . بعضی از انسانها بقدری عبوس و بدخلق هستند كه به هیچ وجه جذب افراد خوش خلق هم نمی‌شوند چه برسد به افراد معمولی .

والبته بعضی از شارحین صحیفه می‌فرمایند: طیب المخالقه یعنی حسن خلقِ همراه با جاذبه، از طرف ما شروع شود و ما نسبت به این امر سبقت داشته باشیم و ابتدا به ساكن با مردم عبوس و یا بی‌تفاوت نباشیم .

والسبق الی الفضیله : حضرت درادامه به پیشتازی در فضایل اشاره می‌فرمایند یعنی هر كمالی و درجه رفیعی كه به انسان عرضه می‌شود شایسته است كه فوری كسب كند و سعی نماید همیشه نفر اول درمسابقات باشد .

ممكن است این درخواست شبهه انحصارطلبی را ایجاد كند ولی بزرگان در جواب می‌فرمایند عرصه و میدان پیشتازی در خیرات برای همه فراهم است وآنقدر این میدان گسترده است كه همه می‌توانند نفر اول در فضایل باشند و در خط مقدم قرار گیرند .

این درخواست باعث می‌شود كه افراد توانمند برخورد كنند و شرط خیر رسانی خود را منوط به خیررسانی دیگران نكنند و یا در خویشتنداری و صبر و شرح صدر و به كار بردن الفاظ زیبا بامردم، منتظر همین رفتار از طرف مقابل نباشند مثلا در روایات می‌فرمایند سبقت در سلام 69 ثواب دارد و به پاسخگویی به آن سلام، یك امتیاز می‌دهند و مسلما انسانی كه 69 پاداش دارد بسیار توانمند‌تر از فردی است كه یك پاداش خواهد داشت لذا یكی از مزایای سبقت در فضایل، افزایش قوت و توان انسان می‌باشد .

الف و لام در «الفضیله» ال استغراق است یعنی انسان به یك فضیلت اكتفا نكند بلكه مزین به تمام فضایل و انواع كمالات گردد . در خانه‌داری موفق، در امور اجتماعی موفق ،در كسب علم موفق ،در امور عبادی موفق... و به نمره كم راضی نبودن و رعایت اعتدال در رفتار (مثلا علم آموزی سبب نشود كه از امور خانه‌داری و تدبیر منزل غافل گردیم و یا رسیدگی به خلق باعث نشود كه امور عبادی را فراموش كنیم )

پس «اسبق الی الفضیله» یعنی حریم كمالات نامحدود است بتازید و همه آنان را كسب كنید .

و ایثار التفضل


حضرت درخواست دیگرشان را مبتنی بر ترجیح دادن خیرات قرار دادند ایثار یعنی اختیار كردن و ترجیح دادن و تفضل یعنی بخشش و احسان و خیرات .

در روایات می‌فرمایند «ید الاولیاء خیرمن ید السفلی» دست دهنده بهتر از دست گیرنده است

 یعنی صدور لطف به دیگران را بر گیرندگی لطف ترجیح دهید . خدای سبحان آغاز كننده‌ی احسان است و هریك از بندگان هم كه چنین كند متخلق به صفت حقانی شده است پس حضرت با مطرح كردن این درخواست خط بطلانی روی این عقیده می‌‌كشند كه در شروع او لطف كند تا ما هم لطف كنیم ابتدا او صبوری به خرج دهد تا ما هم صبور شویم .ابتداءا او كظم غیظ كند تا ما هم عصبانیت خود را كنترل كنیم ....

شما باید آغاز كننده تمام فضیلتها باشید


 و وظیفه خود را انجام دهید بدون توجه به اینكه مخاطب شما چه عكس العملی نشان خواهد داد .


***********


البته احسان كردن به مردم دو نوع است :

1- جزائاً : یعنی فردی به ما لطفی كرده و ما بواسطه هل جزاء الاحسان الا الاحسان پاسخگوی لطف او خواهیم بود .

2- تفضلاً یعنی بدون علت به دیگران لطف ‌كنید و خدمات رسانی داشته باشید در این صورت به نام دیگر خدای سبحان هم متخلق خواهید شد و آن نام محسن است خدای محسن كسی است كه بدون نیاز به بنده و تفضلا به او خیر رسانی دارد .

و ترك التعییر:



تعییر یعنی نسبت عار و نقص به كسی دادن.

حضرت از خدای سبحان می‌خواهد كه نسبت نقص و ننگ به كسی ندهند و این خصوصیت را ترك كنند.

پیامبر اكرم می‌فرمایند : « من عیر مومن بذنب لم یمت حتی یرتكبه » هر كسی مومنی را به صفتی سرزنش كند به او نسبت نقص دهد نمی‌میرد مگر آنكه خودش در دنیا به آن مرتكب شود .

معمولا كسی كه از خودش خاطر جمع است دیگران را سرزنش می‌كند در حالیكه این اعتماد به نفس خطرناك است و شخص باید بداند كه اگر مرتكب رذیله‌ای نشده است بدلیل عصمتی است كه خدای سبحان به او تفضل كرده است (یا عاصم من استعصمه) نه اینكه این عصمت  او را متخلق به عجب و غرور و ملامت دیگران كند كه یك لحظه واگذاری فرد به خودش انسان را به انواع گناهان و حتی بیش از بقیه آلوده می‌كند .

البته تذكر حضرت به معنی ترك نهی از منكر نیست . زیرا در تعییر شخصیت و هویت انسانی فرد به زیر سوال برده می‌شود كه مذموم است ولی در نهی از منكر فعل فرد جدای از شخصیتش مورد نهی قرار می‌گیرد كه این امر ممدوح است .

در بعضی از نسخ صحیفه به جای تعییر، تقطیر آمده است یعنی بخل ورزیدن . خدایا مرا به صفت جود و سخاوت مزین كن به گونه‌ای كه به راحتی از موجودی و دارایی خود به دیگران ببخشم و بخل را ترك كنم .

والا فضال علی غیر المستحق :



مستحق شناسی یكی دیگر از ویژگیهای مورد درخواست امام سجاد (ع) است . مثلاً اكرام كردن به غیر مستحق تبذیر است یعنی بذر را در جای غیر مناسب كاشته‌اید.

بذر باید در زمین قابل رشد پراكنده شود نه روی سنگی كه قابلیت كمال را ندارد. همیشه مستحق و فقیر در امور مالی بكار نمی‌رود بلكه باید به مستحق علمی، معارف آموزش داده شود. به مستحق عاطفی، ترحم و رحمت عنایت شود. ‏به متواضع، احترام گذاشته شود. چنانچه یك فرد متكبر را نباید تحویل گرفت و به او اعتنا كرد (متكبر مستحق احترام نیست ).

از كسی كه كار مثبتی انجام داده و یا گفتار بحقی بر زبان رانده مدح و تعریف كنید همانگونه كه ثناگویی از كسی كه ظرفیت ندارد جایز نیست و به برادر و خواهر مومنی كه مستحق مالی است امداد رسانی داشته باشید همانطور كه كمك مالی به غیر متدینی كه از مالش به جهت فسق و فجور استفاده می‌كند توصیه نشده است .

(به‌طور خلاصه امداد رسانی باید به كسی باشد كه ظرفیت داشته واز محدوده خود تجاوز نكند شاكر باشد و ناسپاسی نكند و متدین باشد و امداد شما را به جهت بندگی بیشتر به كار بندد.)

در ادامه دعای 20 مكارم الاخلاق، امام سجاد (ع) به موارد زیر اشاره می‌فرمایند:

*« وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزّ »



خدایا زینت خوبان ، چون لباسی سراسر وجود مرا بپوشاند به گونه‌ایی كه قول و كلام حق و صحیحی برزبان برانم گر چه آن كلام بسیار سخت و مشقت‌آور باشد.

 شارحین صحیفه می‌فرمایند: در بعضی از نسخ « عِزّ » است یعنی گر چه آن كلام كمیاب و نادر باشد و كمتر كسی به دلیل ملاحظات و محافظه كاری به زبان بیاورد.

در توضیح قول بالحق باید عرض كنم كه اگر گفتاری در جایگاه خودش و در زمان و مكان مناسب بر زبان آورده شود قول بالحق است. منظور از جایگاه خودش یعنی خالصانه و خیر طرف مقابل را در نظر گرفته باشد نه به جهت تشفی خاطر و انتقام جویی و ملامت و سرزنش گفته شود. در واقع گرچه نفس كلام درست است و به حق می باشد ولی اگر به جهت تحقیر و یا سایر موارد بالا گفته شود، قول بالحق نیست.

رعایت زمان یعنی كلام درست و صحیح را هنگام دعوا و مجادله و مخاصمه بر زبان نیاورید كه هم تأثیرگذار نخواهد بود و هم لجاجت مخاطب را تحریك می‌كند.

رعایت مكان یعنی كلام درست و صحیح را هنگام تألم خاطر و یا هنگامی كه مصیبتی بر او وارد شده و تمركزش بر آن ناراحتی قرار گرفته،‌ نگویید زیرا در آن شرایط حرف حق را درك نمی كند و بر او تأثیر نمی‌گذارد  و كلام سخت و پر مشقت و كمیاب كه از ویژگی‌های قول بالحق است شامل گفتار و امر به معروف با صراحت و با شجاعت و بدون در نظرگرفتن منافع شخصی و بدون غرض و مرض و با نیّت خالصانه و از روی خیرخواهی و صدق و صفا است. كه البته در جامعه فعلی كمتر رعایت می‌شود و بسیاری از مردم سنت و عادات ناپسند و عُرفِ جاهلی را بر كلام حكیمانه و با صراحت خدای سبحان و اهل بیت (ع)‌ ترجیح می‌دهند.

*«وَ اسْتِقْلَالِ الْخَیْرِ وَ إِنْ كَثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی‏»

خدایا مرا به این صفت مزین كن كه خیرات قولی و عملی خود را علیرغم كثیر بودن، قلیل ببینم و همیشه خود را مقصر بدانم.

@@@@@@@@@




زیاد دیدن خیرات سه عارضه دارد :‌

1- عُجب و خود پسندی و خودبرتربینی

2- كسالت و فشل شدن،‌ وقتی خیرات زیاد دیده شود،‌ انسان توقف می‌كند و می‌گوید دیگر كافی است. و بقیه خیررسانی را سایرین انجام دهند، در حالی كه خیرات باید مثل نهر، جاری باشد و ادامه پیدا كند.

3- احساس ربوبیت كردن. انگیزه انسان از خیررسانی باید اطاعت و عبودیت خدای سبحان باشد نه اینكه برای خود نقشی برتر از دیگران ببیند كه توانسته از گروهی دستگیری كند.

@@@@@@@@@

*« وَ اسْتِكْثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، »


 خدایا تمام شروری كه از من صادر می‌شود، علیرغم كم بودن زیاد ببینیم.



********




كسی كه شرور خود را كم ببیند و بگوید در مقایسه با افرادی كه گناهان بسیار بزرگتر انجام می‌دهند،‌ گناه من ناچیز است، در واقع :

1- جایگاه خاص خود را نزد خدای سبحان و هویت انسانیش را نادیده گرفته است.

2- خود را الگوی نامناسبی برای سایرین قرار داده است.

3-در مقابل سلطان عظیم [ خدای سبحان] ، بی‌ادبی اندك هم نازیبا و زیاد حساب می‌شود.

4-دیگران را بر انجام عمل خلاف گستاخ و جری می‌كند.

امام رضا (ع)‌ می‌فرمایند:‌ « لَا تَسْتَكْثِرُوا كَثِیرَ الْخَیْرِ وَ لَا تَسْتَقِلُّوا قَلِیلَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ قَلِیلَ الذُّنُوبِ تَجْتَمِعُ حَتَّى تَكُونَ كَثِیرا » « خیرات زیاد خود را كثیر ندانید و گناهان كم خود را كم ندانید زیرا گناهان كم و كوچك،‌ آن قدر جمع می‌شود تا كثیر می‌گردد».

شارحین صحیفه می‌فرمایند:‌ دلیل این كه گفتار و كردار انسان از یك جنس است ولی امام سجاد (ع)‌ آن را جدا از هم مطرح فرموده‌اند این است كه گاهی اوقات اثر گفتار خیر و شر بسیار شدیدتر از عمل خیر یا شر است زیرا پیامبر اكرم (ص) فرموده‌اند: « خدای سبحان زبان را به گونه‌ایی عذاب می‌كند كه هیچ یك از اعضاء و جوارح این گونه عذاب نمی‌شوند. زبان به این عذاب شدید اعتراض می‌كند به او جواب داده می‌شود كه كلمه‌ای از زبان تو خارج شد كه به شرق و مغرب عالم رسید و چه خون‌های محترمی كه جهت همین كلمه ریخته شد و چه غارتهایی صورت گرفت و به چه ناموس‌هایی تعرض شد».

و یا روایات در مورد شكر می‌فرمایند: شكر بر دو نوع گفتاری و قلبی است اما جایگاه شكر زبانی و گفتاری بسیار پر اهمیت‌تر است.

*« وَ أَكْمِلْ ذَلِكَ لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ،  وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، »

خدایا با مداومت در طاعت و عبادت زینت‌های مرا كامل كن.

بعضی از افراد وقتی به امور اخلاقی می‌پردازند و مقید به انجام خیرات و حسنات می‌گردند، از امور عبادی غافل می‌شوند. لذا حضرت این امر را متذكر می‌گردند كه باید طاعات شما مستمر باشد و قطع و وصل نداشته باشید و در جمع خوبان قرار گیرید و اهل عزلت نباشید كه قوت و تأیید خداوند با جماعت است و به واسطه قرار گرفتن در مجموعه‌ایی كه در جهت صلاح حركت می‌كنند، بسیاری از ویژگی‌های منفی شما مرتفع می‌گردد.

آسیب دیگری كه انسانهای اخلاقی را از جماعت دور می‌كند،‌ خود برتربینی است مثلاً بین مردم كه می‌رود و یا در یك میهمانی كه قرار می‌گیرد به دلیل بعضی از اشتغالات دنیویِ آن جمع، آنها را محكوم می‌كند و با دیده تحقیر به آنان می‌نگرد و همیشه به خود نمره 20 و برترین‌ها را می‌دهد.

شما همیشه از خدای سبحان بخواهید در جمع سالمی قرار بگیرید كه اهداف و رفتار و گفتارشان بر اساس شریعت است لذا در قسمت بعدی دعا حضرت به دور شدن از اهل بدعت هم توصیه می‌كنند زیرا انسان اخلاقی كه به واسطه چند عمل خیر به خود مغرور شده است و خود را برتر از محدوده قوانین شارع مقدس می‌بیند،‌ به خود اجازه می‌دهد كه بر اساس بینش جدید و قرائتهای جدیدی كه سنخیتی با شرع ندارد افكار خود و جامعه اطرافش را مغشوش نماید و چون بواسطه اعمال خیر، وجهه خوبی در بین مردم دارد، افكار انحرافیش تأثیرگذار و مُضِل خواهد بود.

پس توجه داشته باشید كه اولاً‌ فراق الجماعه به فرموده امیرالمؤمنین (ع)‌ مذموم و هلاك كننده است و ثانیاً در جمعی قرار گیرید كه رأس آن جماعت به احكام و قوانین قرآن و عترت منتهی شود تا خطر بدعت و مذهب علیه مذهب پیش نیاید.

در ادامه بحث اخلاقی كه امام سجاد (ع) در دعای مكارم الاخلاق فرمودند به این فراز اشاره می‌كنیم كه:

« اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ فِی رُوعِی مِنَ التَّمَنِّی وَ التَّظَنِّی وَ الْحَسَدِ ذِكْراً لِعَظَمَتِكَ، وَ تَفَكُّراً فِی قُدْرَتِكَ، وَ تَدْبِیراً عَلَى عَدُوِّكَ،»

« بار خدایا آنچه شیطان از دروغ و گمان و رشك در دل من می‌افكند بیاد بزرگیت و اندیشه در توانائیت و عاقبت اندیشی بر دشمنت مبدل گردان »

حضرت می‌فرمایند: ریشه خلقیات نادرست در اندیشه و بینش نادرست است در واقع اخلاق امری روبنایی است كه بواسطه افكار و اعتقادات در انسان شكل می‌گیرد یعنی ابتدا شیطان بینش غلطی را بر قلب و عقل انسان مسلط می‌كند سپس اخلاق سیئه از انسان بروز و ظهور می‌نماید.

اما آنچه باعث امید و روشنگری می‌شود، این است كه تمام این افكار و اخلاقیات قابل اصلاح و تغییر است مشروط بر اینكه خود اراده تغییر داشته باشیم و از خدای سبحان هم مدد طلبیم.