تبیان، دستیار زندگی

یعنی انسان به جهت اخلاقیات مثبت خود به دیگران افتخار کند و خود را تافته جدا بافته بداند قبل از تبیین مسئله فوق بهتر است به معنی اخلاق اشاره­ایی داشته باشیم :

اخلاق ملکه­ایی است که در انسان حاصل شده و بواسطه آن ملکه با سهولت و بدون تامل و فکر، آن خُلق از انسان صادر می­شود مثلا اگر فردی به سعه صدر متخلق است یعنی انبساط خاطر دارد و پستی و بلندیها و فراز و فرودهای زندگی ، تغییرات خاصی در ارتباط با دیگران در او ایجاد نمی­کند . البته این سعه صدری که از فرد ظاهر می­شود امر سختی نیست یعنی لازم نیست با نفس خود مبارزه کند و ترفند های خاصی را به کار گیرد تا از او سعه صدر ظهور کند بلکه این امر با سهولت و بدون مشقت انجام می­شود گرچه انسان برای دریافت خلقیات متعالی هر زحمتی را هم متحمل شود ، جا دارد (یعنی زحمت بکشد که خلقیات مثبت را بدون تکلف و سختی و با راحتی از خود بروز دهد )

بعضی تصور می­کنند اگر شاکله­ای بر مبنای خُلق نامناسب شکل گرفته دیگر قابلیت اصلاح و تغییر را ندارد در حالیکه امام سجاد(ع) پاسخ این تصور می­فرمایند .« اللَّهُمَّ لَا تَدَعْ خَصْلَةً تُعَابُ‏ مِنِّی إِلَّا أَصْلَحْتَهَا، وَ لَا عَائِبَةً أُوَنَّبُ بِهَا إِلَّا حَسَّنْتَهَا، وَ لَا أُكْرُومَةً فِیَّ نَاقِصَةً إِلَّا أَتْمَمْتَهَا»

1- خدایا مرا در خلق و خویی که مردم آنرا زشت می­دانند ، وامگذار مگر آنکه آنرا اصلاح نمایی (توفیقم دهی که به زشتی آن پی برده و مرتکب نشوم ).

2- همچنین مرا به خلق و خوی زشتی که بوسیله آن سرزنش شوم وامگذار جز آنکه آنرا نیکوگردانی (توفیقم دهی که از کیفر آن آگاه شد، خود را برهانم).

3- در خوی پسندیده­ای که در من ناتمام و ناقص است وامگذار مگر آنکه آنرا کامل کنی .

در توضیح فراز فوق مثالی می­زنیم : می­گویند فلانی خیلی خوب است ولی متاسفانه طمّاع است و یا تندخو است در واقع گر چه فلانی از موقعیت اجتماعی خوبی برخوردار است اما خصلتهایی هم دارد که نزد مردم معیوب محسوب می­شود لذا از خدای سبحان اصلاح ونیکو شدن و کامل گردیدن خلقیات حَسن را تقاضا می­کند .

پس نتیجه می­گیریم که برای رهایی از اخلاق نامناسب:

اولا به حضرت حق پناهنده شویم یعنی از یادگیری علم اخلاق به تنهایی کاری برنمی­آید بلکه طلب اعانت و استعاذه به حق در اولویت است

دوماً کسی که مایل است امور اخلاقی مناسب در او شکل بگیرد حتی به یک خُلق ناپسند هم رضایت نمی­دهد و از خداوند می­خواهد که به طور کامل وارد وادی حسن خلق شود زیرا یک خلق نامناسب هم رویش و زایش دارد و فضای اطراف خود را آلوده می­کند

سوما اینکه به ناپسندی اخلاق خود واقف باشیم و مُصلح کلیه خصال نامطلوب را خدایی بدانیم که قدرت مرتفع کردن آنرا درهر سنی و زمانی و مکانی دارد

چهارماً اینکه صفات ناپسند را بر خود حسن ندانیم مثلا هتاکی و پرده ­دری را بر خود بپسندم آن را نشانه توانایی و شجاعت بدانیم و یا بخل و ترك انفاق را برخود بپسندیم چون آن را آینده نگری می­دانیم . در این صورت عیوب ما مرتفع نمی­شود به دلیل اینکه در صدد توجیه آن بر آمده‌ایم .

پنجم اینکه فعل مجهول آمده یعنی مهم نیست چه کسی عیوب ما را بر می­شمارد ، دشمن است یا دوست. مهم این است که این خصلت ناپسند با ساختار انسانیت ما سازگار نیست و عقل سلیم آنرا معیوب می­داند و باید اصلاح شود.

ششم اینکه گاهی یک ویژگی و اخلاق ناپسند در زندگی و اجتماع عادی جلوه می­کند مثلا در جامعه­ای دروغ می­گویند یا تندخویی در زندگی یک روال عادی محسوب می­شود و یا در محیطی همه بی­نظم هستند ، در این صورت موارد فوق برای ما هم قبحی نداشته و عیب محسوب نشود . اما امام سجاد می­فرمایند هر نوع ضد ارزشی که از ما صادر می­شود ، باید در محضر حق مرتفع گردد و لو دیگران خواستار بقای عیبشان باشند و یا حتی عیب آنها حسن جلوه کند.

حضرت زین العابدین در قسمتی دیگر از دعا می­فرمایند « وَ لَا عَائِبَةً أُوَنَّبُ بِهَا إِلَّا حَسَّنْتَهَا» خدایا عیوبی که مورد عتاب و سرزنش دیگران است اصلاح بفرما و مرا با آن رها مکن .

در این فراز علاوه بر اینکه خواهان اصلاح عیوب خود هستیم طالب تبدیل آن به حسنات نیز می­باشیم زیرا خدای سبحان «مبدل السیئات بالحسنات»¹ است و طبق آیه صریح قرآن می­فرماید اگر کسی توبه کند همه سیئات او تبدیل به حسنات می­شود. پس اگر چنین اصلاحاتی در ما صورت بگیرد علاوه بر اینکه مورد سرزنش سایرین قرار نخواهیم گرفت، از ما ستایش و مدح و ثنا هم به عمل می­آید مهم این است که بتوانیم عیوب را در خود شناسایی کنیم چون خصلة و عائبه نکره آمده یعنی عیوب ناشناخته­ای در ماهست که باید در یک فضای نورانی و بواسطه عنایت حضرات معصومین به آن پی ببریم .

در تبیین قضیه فوق باید بگوییم كه خدای سبحان اجازه ذلیل شدن را به مؤمن نداده است و چون وجود عیب باعث سرزنش و ذلت مؤمن می‌شود، حتماً باید به رفع آن اقدام كند و به ضد آن متخلق شود

مثل اینكه تنها از خدا نخواهیم تنگ نظری ما را مرتفع كند بلكه تقاضا كنیم تنگ نظری را تبدیل به بلند نظری بنماید. و این افق دید، ما را به مرحله‌ایی از سیر و سلوك می‌رساند كه حتی از حضرت حق حور و غلمان و بهشت نخواهیم بلكه مشتاق رضا و لقای او باشیم.

امام سجاد (ع) در قسمتهای دیگر از دعای مكارم الاخلاق در تكمیل فراز فوق می‌فرمایند:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیَةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ كَظْمِ الغَیْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ،»

بار خدایا ، به محمد و آل او درود فرست و مرا به زینت صالحین و شایستگان [ انجام حقوق خدا و مردم]‌ آراسته فرما و زیور پرهیزكاران [‌عمل بواجبات و ترك محرمات]‌ را به من بپوشان ، با [‌توفیق برای ]‌گستردن عدل و داد [‌تا از افراط و تفریط در حق دوری گیزینیم ]‌ و فرونشاندن خشم و خاموش كردن آتش دشمنی [‌اختلاف بین مردم]‌ موفقم بگردان.

*****

در توضیح فراز فوق عرض می‌كنم كه ممكن است انسان دارای علومی ‌باشد كه آن را به اهلش ارائه دهد و سایرین متوجه علم او نشوند اما در مورد اخلاق چنین نیست و اصولاً خلق قابل كتمان و مستوریت نمی‌باشد بلكه مانیتوری دارد كه به نمایش گذاشته می‌شود.

خُلق مثبت مثل زینت فرد كه قابل پنهان كردن نیست، دیده می‌شود و چنانچه حضرت به «حِلْیَةِ » یعنی زینت اشاره فرموده‌اند زیرا زینت ، انسان را چشمگیر می‌كند و از طرفی تعبیر لباس و پوشاندن را آورده‌اند زیرا هم میزان جلوه‌گری لباس با زینت بیشتر است. و هم لباس سر تا پای انسان را می‌پوشاند كه كنایه از این است كه ما نباید بعضی از اعضاء‌ و جوارح خود را مزین به خلق حسن كنیم بلكه باید سراسر وجود ما حلیه صالحین را داشته باشد.

تا مصداق زیارت امین الله قرار گیریم كه فرمودند: « مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِكَ وَ سَمَائِكَ » كسی محبوب زمینیان و آسمانیان است كه سعی می‌كند اگر زبانش شیرین و حسن است گوشش نیز منكرات را نشنود و قدمش هم در جهت امور فاسد حركتی نداشته باشد. و یا اگر سخی و جواد است ، از تند خویی و خشم هم بپرهیزد.

ممكن است تقاضای محبوبیت در نزد مردم و یا عدم سرزنش آنان ، شبهه شرك و نداشتن اخلاص و حركت غیر الهی را فراهم آورد كه جواب می‌دهیم :

ما از محبوبیت و چشمگیری نزد مردم بعنوان ابزاری در جهت امر به معروف و نهی از منكر استفاده می‌كنیم زیرا اگر متخلق به خصوصیت ضد اخلاقی باشیم قطعاً‌ نهی از منكر ما هم در كسی اثر گذار نخواهد بود پس ما برای بندگی در محضر حق و خدمات درست و خالصانه نیازمند اخلاقی هستیم كه صالح و كامل و مشتمل بر تمام اعضاء و جوارح ما باشد و چون قابل كتمان نیست، بعنوان ابزاری در جهت اجرای اوامر حق كاربرد داشته باشد.