توجّه دائم و ذکر مستمر

کثرت مشغله و تنوّع کارهاى روزمرّگى آفتى است براى دوام ذکر و استمرار حضور. اگر سحرگاهان کوله بار روز، محکم بسته نشود و جوانح انسانِ سالک، بر جزم و عزیمت در مسیر حق، گره نخورد (اشدُدْ على العزیمة جوانحى) و تمام اوقات و آنات، و تمام افعال و اعمال با همه تکثّر و تنوّعش، به «وِرد واحد» تبدیل نشود و یک سو و یک جهت نگردد (اسئلک... حتّى تکون اعمالى و أورادى کلّها ورداً واحداً) مشغله هاى روزمره گى، پرده هاى نسیان و غفلت را در مقابل دیدگان روح، درمى آویزد و حضور و سرمدى را از انسان رهرو مى گیرد (و حالى فى خدمتک سرمداً ( و بلکه شفّاف ترین قلب ها را در مرتبه خودش به نوعى تیره و تار مى سازد تا جایى که صاحب زلال ترین و صاف ترین دل ها یعنى رسول مکرّم مى فرمود:«انه لیغان على قلبى...»

مسلّم است که براى نجات از چنین زنگار و ظلمتى و براى تحصیل چنان «وحدت» و «دوامى» (وحدتِ ورد، و دوام درک حضور) انسان سالک، هم باید پیشگیرى نماید و هم حالت پیش آمده را درمان کند. پیشگیریش این باشد که از مجالس بى مصرف و افعال و اقوال مهمل و لایعنى بپرهیزد و همانند راهوار سریع السیرى که لحظه به لحظه وضعیّت و امکانات مرکب خویش را کنترل مى کند، او نیز لحظه به لحظه و ساعت به ساعت خویشتن را - به اصطلاح - چک کند و پیوسته مقصد را در نظرش مجسّم و لقاى محبوب را زمزمه نماید و مُدام ذکر بگوید و از هواها و وسوسه ها به خدا پناهنده شود و بالاخره مراقب باشد تا مسیرهاى انحرافى و کج راهه هاى به ظاهر زیبا و فریبنده اى که از این سو و آن سوى مسیر اصلى،براى انسان چشمک مى زند او را فریب ندهد.

و درمان حالت پیش آمده هم، آن باشد که پیوسته استغفار کند و همانند آن پیامبر مکرّم(صلى الله علیه وآله (که پس از بیان مزبور فرمود»:و انّى لأستغفر بالنّهار سبعین مرّة » هفتاد بار و بیشتر، از خداوندِ »مُدْرِکَ کلِّ فوت« طلب پوشش، مغفرت، جبران و تدارک نماید.

سه دستور مهم براى سلامتى

به همین جهات است که خود استاد در یک جمع بندى چنین مى فرماید:

»سه موضوع را به همه طلاّب عزیز سفارش مى کنم: 1- فعّالیّت جسمانى را براى خودشان از واجبات بدانند. 2- اعتدال در غذا را فراموش نکنند. استقبال از غذاهاى گیاهى را به عنوان بخش عمده اى از غذایشان مورد توجّه قرار دهند، خیال نکنند قوّت و سلامت در غذاهاى چرب و شیرین و حیوانى است، ممکن است انسان، اوایل کار از کم غذا خوردن ناراحت بشود ولى کم کم به آن عادت مى کند و بیشتر از آن را نمى طلبد. بسیارند کسانى که وجودهاى بابرکتى براى اسلام هستند، اما متأسّفانه وقتى که پخته شدند و در میان مردم شناخته شدند و در حوزه ها اسم و رسمى پیدا کردند از کار افتاده اند و از وجود آنها نمى توان بهره گرفت، و این ضایعه بزرگى براى جهان اسلام است، بنابراین خوب است به عنوان مقدّمه واجب در حفظ سلامتى خود بکوشند و از هیچ کوشش و آموزشى در این طریق مضایقه نکنند. 3- همان طور که در حدیث شریف دارد: انسان باید براى تجدید قوا، استراحت و تفریح هم داشته باشد و آن را به عنوان یک عبادت مقدّمه واجب مى توان دنبال کرد. طبیبى در شیراز به من گفت: «شما اگر مى توانید کار زیادى در روز انجام بدهید من مانع نمى شوم، ولى در هفته یک روز را از تمام کارهاى فکرى خالى کنید و آن یک روز مطلقاً از کارهاى روزمرّه دور باشید و استراحت کنید، من سعى مى کنم به گفته این طبیب عمل کنم، به همین دلیل جمعه ها ملاقاتى نمى گذارم و سعى مى کنم در مواقعى که هوا مساعد است حتّى در شهر نباشم، چون صداى تلفن هاى پى درپى، خودش ایجاد مشکل مى کند. ولى در عین حال مجبور مى شوم بر خلاف این عقیده، بعضى از کارهایى که در جمعه ها به من تحمیل مى شود بپذیرم، و متأسّفانه این برنامه ناقص مى ماند»

آزاداندیشى، اعتماد به نفس، شهامت و طبع بلند

با آن که محور قرار گرفتن تقریرى از تقریرات در درس هاى خارجِ اصول، امرى شایع است و بسیارى از اساتید خارج گو، در واقع، تقریرات استاد خویش را تقریر مى کنند و یا آن را محور بحث قرار مى دهند، در عین حال استاد به گونه اى مستقل و آزاد بحث مى کردند و یا اهمّ آراء موجود در مسأله اى را در عرض هم مطرح مى نمودند که به وضوح مشخّص بود که عقربه فکر او به هیچ سمتى گرایش ندارد.

و جدّاً این مقدار از شهامت و حریّت فکرى و اعتماد به نفس براى شاگرد خارج خوانى که در واقع مى خواهد با خارج شدن از یک متن مشخّص (آن چنان که در مرحله سطح به آن مبتلا بود) روى پاى خویش بایستد و با کمال شهامت و آزاد اندیشى همه آراء و اقوال یک مسأله را به نقد بکشد، وَجْدآور و اعتماد به نفس برانگیز است و این حالت و خصلت استاد در جلسه تفسیر نهج البلاغه و برخورد استاد با شروح مختلف آن نیز، کاملاً آشکار است

نور شهامت و بلندى طبع

آن چه گفته شد مربوط به سنگر تحقیق و تدریس در محدوده مباحث تخصّصى حوزه است. استاد ما در سنگر مباحث اجتماعى و مبارزات سیاسى نیز از موهبت اعتماد به نفس و از نور شهامت و بلندى طبع برخوردار بودند و در این رابطه چنین به صحبت مى نشینند:

زمامداران دیوانه یا دیوانگان زمامدار

!

قصّه دیگرى که صرف نظر از مسأله شهامت و حریّت، دلیل بر روحیّه ظلم ستیزى و غیرت دینى و استقامت و عدم تسلیم استاد مى باشد به این شرح است:

دیگر برکات اعتماد به نفس

در هر حال این گونه اعتماد به نفس هنگامى که با احساس مسئولیّت دینى و اعتقاد به اصالت حوزوى آمیخته شود، مى تواند برکات زیادى را، اوّلاً: براى شخص استاد و ثانیاً: براى مکتب تشیّع و ثالثاً: براى حوزه علمیّه به ارمغان آورد.

آن چه که مربوط به شخص معظّم له مى شود این است که از همان عنفوان جوانى این جرئت را یافته بود که با انس با قرآن گمشده هایش را از آیات این کتاب کریم پیدا کند که در این زمینه در مقدّمه کتاب »قرآن و آخرین پیامبر« چنین مى نویسد:

اصلاح گرى در سطح حوزه

و آن چه مربوط به حوزه علمیّه مى شود، اصلاحاتى است که به اتّفاق دوستان و همراهانش از همان دوران جوانى در سطح حوزه علمیّه، آغاز کردند که خود، قصّه را - پس از بیان قوّت هاى حوزه - این گونه تعریف مى کند:

«با وجود همه این امتیازات که در حوزه علمیّه است، متأسّفانه کاستى هایى را از همان ابتدا مى دیدیم، از جمله امتحانات، مطلقاً وجود نداشت، ما آرزو مى کردیم امتحاناتى وجود داشته باشد، افرادى که تلاش بیشترى مى کنند شناخته شوند، انگیزه ها قویتر بشود، میدان رقابت مثبت آشکار بشود، همچنین انتظار داشتیم براى لباس روحانیّت، حساب و کتابى باشد، از این لباس مقدّس بدون شرایط، استفاده نشود، خداى نکرده اگر تخلّفى مى شود از طرف روحانیّت و مراجع، مسأله پیگیرى شود.

انتظار داشتیم در کتاب درسى اصلاحاتى صورت بگیرد و بعضى از دروس مهمّ اسلامى که در حوزه ها کمرنگ است مانند عقاید، تفسیر قرآن مجید و بحث هاى مربوط به حدیث، پررنگ تر بشود.

انتظار داشتیم در مورد مبلّغین افرادى ورزیده و تمرین دیده و عدّه اى آشنا به زبان هاى خارجى، امر تبلیغ اسلام را در داخل و خارج بر عهده بگیرند.

انتظار داشتیم مشکلات طلاّب تا آن جا که مى شود از نظر مسکن و جهات دیگر حل بشود و در مجموع انتظار داشتیم برنامه ریزى هاى کاملى در جهات مختلف در حوزه هاى علمیّه صورت بگیرد.

از همان موقعى که طلبه جوانى بودم با دوستان دیگر این مطلب را در میان مى گذاشتیم. فراموش نمى کنم جریان نامطلوبى در حوزه پیش آمد و همان سبب شد که افکار، براى بعضى از اقدامات اصلاحى آماده شود. زمان حضرت آیة اللّه العظمى بروجردى بود. با دوستان دور هم نشستیم. دوستانى که بعضى از آنها شهید شدند مثل مرحوم آیة اللّه بهشتى و دوستانى که اکنون در مقامات مختلفى هستند، حوزوى و غیر حوزوى، با آنها نشستیم و صحبت کردیم بالاخره بر سر سه مسأله توافق کردیم که از آیة اللّه العظمى بروجردى بخواهیم:

1- مسأله تشکیل پرونده براى هر یک از طلاّب، شامل سوابق و لواحق و برنامه هاى درسى که از جهات مختلف شناسایى کامل شوند و سوابق آنها در دفتر حوزه جمع باشد.

2- بحث هاى اخلاقى به طور قوى تر در حوزه شکل بگیرد، و خداى نکرده افرادى از این لباس مقدّس براى ضربه زدن به روحانیّت استفاده نکنند، و حساب و کتاب ها روشن باشد.

3- یک هیئت به اصطلاح تهذیب و تزکیه تشکیل بشود که اگر خداى نکرده کسى آگاهانه یا ناآگاهانه قدمى بر خلاف شئون روحانیّت بر مى دارد، احضارش کنند و ارشادش نمایند و اگر واقعاً ارشاد نشد از حوزه و جامعه روحانیّت طرد بشود.

سرعت انتقال و برش در مباحث علمى

بی مناسبت نیست در این قمست، اشاره به دو جلوه از جلوه هاى دیگر »اعتماد به نفس« استاد (به همراه »اراده قوى« و »حدّت ذهن« و »سرعت انتقال« ایشان) در عرصه تألیف و تحقیق، خالى از لطف نیست:

نخست »برش در پیشبرد بحث هاى علمى و سرعت انتقال در آن« است:

شکّى نیست که بسیارى از موضوعات علمى و تحقیقى به خاطر تضارب افکار اندیشمندان و صاحب نظران روى آن در قرون متمادى، از عمق، دقّت و وسعت چشمگیرى برخوردار شده، احیاناً به تورّم خاصى رسیده است، به عکس، موضوعات زیادى نیز پیدا مى شود که به خاطر نو بودن و مستحدثه بودن و یا جهات دیگر، به اصطلاح هنوز بقچه اش باز نشده، همچنان خام و ابتدایى و دست نخورده باقى مانده است. براى یک اندیشمند محقّقى که مى خواهد وارد عمل شود، هر دو عرصه، گیج کننده و حیرت آور است; هم تورّم و گسترش فوق العاده مباحث، سبب مى شود که در باتلاق اقوال، آرا، ادلّه و نقض و ابرام ها فرو رود و راهى براى بیرون آمدن و جمع و جور کردن و دوخت و دوز مطالب پیدا نکند و هم بکر بودن و خامى بحث، باعث مى شود که با کمبود شدید مصالح اوّلیه و موادّ خام، روبرو شده، دست و بالش براى تهیّه اسکلت اصلى بحث و یا شاخ و برگ آن و پرداخت و تکامل بخشى به آن، بسته شود و این نکته، مسأله اى نیست که بر هر کسى که دستى - ولو کوتاه - در تحقیق و تألیف دارد پوشیده باشد.

این نیز از موهبت هاى اعطا شده به استاد است که به خاطر برش فکرى و شهامت و اعتماد به نفس و سرعت در انتقال، نه گستردگى بحث و تعدّد و تکثّر آرا، مرعوبش مى سازد و موتور فکر و قلمش را کند مى کند و نه خامى و تازگى مطلب، غزال فکرش را از جهش و انتقال، باز مى دارد.اوّلى را شاگردان نخبه اش در بسیارى از مباحث اصولى و فقهى که در دو کتاب »انوار الفقاهة» و «انوار الاصول« به چاپ رسیده، دریافته اند، و دوّمى را مى توان در »مسائل مستحدثه اى« که استاد مطرح کرده اند (و نیز در «القواعد الفقهیة»اى که سابقاً اشاره شد که جلد اوّل آن، حتّى قبل از «القواعد الفقهیه» مرحوم محقّق بجنوردى به چاپ رسید) به خوبى لمس کرد

قدرت برش در جلسات تألیف

دیگر »برش در پیشبرد و اداره جلسات تألیف و تحقیق« است:

مسلّم است که ذهن فرّار انسان از یک طرف و بحث هاى جانبى که به مناسبت هاى مختلف طرح مى شود از طرف دیگر، دو عامل اساسى براى کُند شدن چرخ تحقیق و تألیف و هرز رفتن فرصت ها و لااقل عدم استفاده بهینه از فرصتى است که انسان براى تألیف و یا تحقیق در نظر مى گیرد و از قبل طرّاحى اش مى کند.

آن چه مى تواند این دو عامل را سدّ کند و لااقل از تأثیرش بکاهد، اوّلاً: اراده اى استوار و پولادین است که تحصیل آن خود، نیاز به تمرین و ممارست طولانى و دست یافتن به بعضى از مکارم و باورهاى روحى و نفسانى دارد; اراده اى که مؤلّف و یا محقّق به توسّط آن، هم بتواند ذهن خویش را کنترل کند و هم بدون هر گونه ملاحظه و مسامحه اى دوستان همراه را از طرح مطالب وقت کش و غیرضرورى و یا پى گیرى هاى غیرلازم در مسائل مطروحه جانبى، منع نماید.

ثانیاً: تعیین بهترین و مناسب ترین ساعت براى تألیف و تحقیق است، ساعتى که هنوز فکر، خسته نشده و قواى انسانى بر اثر کثرت مشغله و مراجعه، تحلیل نرفته و با توجّه به تأثیر متقابل قواى جسمى و روحى در یکدیگر، انسان، به راحتى مى تواند بر نفس و اراده خویش مسلّط شود.کسانى که با استاد دام ظلّه اندک ارتباطى دارند تصدیق مى کنند که ایشان، هر دو خصلت را به خوبى داراست:

اراده پولادین

امّا خصلت اوّل یعنى اراده پولادین او که همانند بولدوزرى موانع روزمرّگى و احیاناً پیش بینى نشده راکنار مى زند و با بى اعتنایى و شهامت و خونسردى خاصّى از کنارش مى گذرد، بر احدى پوشیده نیست، تا حدّى که بعضى به حق، او را تجسّمى از عزم و اراده مى دانند. این که این اراده چگونه به دست آمد و به دست مى آید بحث دیگرى است که باید جوابش را به اهلش واگذاشت.

بین الطّلوعین بهترین زمان براى تفکّر و تحقیق

امّا خصلت دوّم: از دیرزمان یعنى سال هاى تألیف کتاب گرانقدر تفسیر نمونه تا اکنون بهترین ساعت یعنى اوّلین ساعت کارى (هفت صبح) را براى »تألیف گروهى« در نظر گرفته و براى تحقیق و مطالعات شخصى خودش، باز هم بهترین زمان (بین الطّلوعین) را منظور نموده است.