سعه صدر، روحیّه جمعى و کار گروهى
هر کار خیرى و اقدام به هر عمل بنیادى و مهمّى، همچنان که تحسین و تشویق عدّه اى را بر مى انگیزد، بعضى را نیز به انگیزه هاى مختلف (خواه انگیزه سلیقه اى باشد و یا خطّى و جناحى و یا نفسانى و از باب حسادت هاى درونى) به مخالفت وامى دارد، ولى با توجّه به عامل «گذشت زمان» و پایدار بودن حق و عمل صالح، و هبوط و سقوط باطل، این عدّه تدریجاً به خود مى آیند و متنبّه مى شوند، روشن است که هم تحمّل مخالفت هاى آنان در آن زمان و هم به آغوش گرفتن و انتقام نگرفتن در این زمان، شرح صدرى موهبتى و الهى مى خواهد که معظّم له بحمداللّه از آن برخوردار بوده و هست.
مورد فوق تنها یکى از میادین ظهور و بروز انشراح صدر است، چراکه این خصیصه، میادین دیگرى نیز، براى ظهور دارد که از آن جمله است کار گروهى کردن و جمع را تحمّل نمودن.
توضیح آن که: شکّى نیست که جمع «وجود سیّال فرد» است و انسان ها در درونِ جمع، رشد خود را درمى یابند و تکامل پیدا مى کنند و از طرفى دیگر اتقان کار جمعى و پیشرفت آن به مراتب، بیشتر از کارهاى فردى است، امّا از آن جایى که انسان، شیفته اندیشه هاى خود و دلداده نوآورى ها و بافته هاى خود است، غالباً شرح صدرِ تحمّل سلیقه ها و افکار دیگر را ندارد و از تن دادن به کار جمعى طفره مى رود، ولى استاد، از پیشگامان و خط شکنان این جبهه است و خود، وقتى که تجربیّات دوران نویسندگى را برمى شمرد، چنین مى فرماید:
»اوّلین تجربه ام این است که به روشنى بر ما ثابت شد که کار جمعى در همه جا و مخصوصاً در کارهاى علمى به ویژه در نوشتن کتاب، بر کار فردى بسیار برترى دارد، کتاب هایى که ما به صورت جمعى نوشته ایم یعنى با مشورت انجام شده، هم سریع تر پیش رفت و هم پرمایه تر و مرغوب تر و مطلوب تر واقع شد، حتّى اگر طرف مشاور انسان شاگردان او باشند.
پیشرفت سریع تفسیر نمونه و تفسیر پیام قرآن و مطلوبیّت و مرغوبیّت آن، مولود کار جمعى است. کتاب هایى را که من در عقاید نوشتم، قبلاً تدریس کرده ام، لذا مولود کار جمعى است و کتاب فیلسوف نماها نیز بالاخره نزد جمعى از فضلا و بزرگان مطرح شد پس به یک معنى کار جمعى است. به هر حال من توصیه مى کنم که همه عزیزان نویسنده تا مى شود کار جمعى را بر کار فردى مخصوصاً در کار تألیف و تصنیف کتب مهم، مقدّم بدارند«.
و نیز با توجّه به این که شرح صدر، تحمّل نظرات مخالف و اجتناب از مطلق نگرى و برخوردارى از گذشت و اغماض است، مى فرماید:
»همان گونه که اشاره کردم با تجربیّات زندگى ام دریافته ام که باید کارها به صورت دسته جمعى باشد، پیشرفت بسیار خوبى دارد و از خطا و اشتباه محفوظ تر است منتهى در کار دسته جمعى و گروهى شرایطى است که سعى کرده ام با استمداد از لطف پروردگار تا آن جا که مى توانم به آن عمل کنم و به دیگران هم توصیه مى کنم: در این موارد باید انسان به نظرات دیگران احترام بگذارد، عقیده مخالف را تحمّل کند، سعه صدر و اغماض داشته باشد. اگر این امور دست به دست هم بدهد کار گروهى ادامه مى یابد، امّا اگر من مطلق نگر باشم فکر خودم را صددرصد صائب و مخالف آن را باطل بدانم به نظرات دیگران احترام نگذارم، عقیده مخالف را تحمّل نکنم، و گذشت و اغماضى نداشته باشم کار، پیشرفتى نخواهد داشت.
این جمله را باید اضافه کنم: اشخاص همیشه نکات مثبتى دارند و نکات منفى اى. کسى که هیچ نقطه منفى نداشته باشد جز معصومین (علیهم السلام) پیدا نمى شود، هر کسى نقطه یا نقاط قوّتى هم دارد، ما باید همیشه دنبال معدّل نمره هاى آنها باشیم و سرجمع نمره هاى صفات اشخاص را حساب بکنیم، اگر معدّل خوب بود، جنبه هاى منفى را باید تحمّل کنیم!«.
به هر حال روحیّه جمعى و سعه صدر استاد در کار گروهى آثار و برکات فراوانى را به دنبال داشت و دارد که ذکر بسیارى از آنها در فصل »دیدبانى از مکتب« گذشت.
