تبیان، دستیار زندگی

یکی از دردآورترین و غم انگیزترین داستان‌های شاهنامه‌است. داستان مرگ سهراب جوان را به تصویر می‌کشد که بر اثر جنگ با رستم، به دست پدر کشته می‌شود.



                                                                                                     به کوشش بهروز رها

گردآفرید: نمونة یك زن شجاع‌ و زیرك است. او سهراب، سركردة سپاه توران را فریب می‌دهد و به داخل دژ می‌گریزد. او رستم را پشت و پناه ایران می‌داند.

گژدهم: فرمانده دژ سپید در نامه‌ای به كیكاووس سهراب را در میان تورانیانی كه تا آن زمان دیده بی همتا معرفی و خطر او را به طور جدی گوشزد می‌كند.

افراسیاب: افراسیاب گویی منتظر بوده سهراب ببالد، تا او را به جنگ پدر بفرستد. همین كه می‌شنود سهراب می‌خواهد به ایران حمله كند، «خوش آمدش، خندید و شادی نمود.» با دادن هدایای بسیار، اسب و استر و جواهر و فرستادن سپاهی بزرگ به سركردگی هومان و بارمان، سهراب را زیر نظر و در مسیری قرار می‌دهد كه خود می‌خواهد. در نهایت به دو سردارش گوشزد می‌كند مانع شناسایی پدر و پسر شوند و پس از كشته شدن رستم به دست سهراب، در خواب بر او بتازند و سهراب را نیز از پا در آورند.
افراسیاب سهراب را قوی تر از رستم اما همچنان رستم را دشمن اصلی خود می‌داند. آن چه افراسیاب انجام می دهد، كاری است كه از دشمن انتظار می‌رود

سهراب: زمانی كه می‌فهمد فرزند رستم است، هیجان زده می‌شود و فكر می‌كند با بودن پدر و پسری چون او و رستم، «نباید به گیتی كسی تاجور» می‌خواهد با لشكركشی به ایران كیكاووس را بر كنار و رستم را بر تخت بنشاند و سپس به توران تاخته، افراسیاب را سرنگون و خود بر تخت افراسیاب نشیند.
سهراب فكر می‌كند می‌تواند به همین سادگی دنیا را به مسیری دیگر اندازد و از روی سر دیگرانی كه عمرها بر سر آبادانی و پراكندن عدل و داد گذاشته‌اند، بپرد.

وارد این مقوله كه حكومت فرهیختگان و پهلوانان چگونه به امكانات بشر برای سعادت و نیكبختی خواهد افزود، و یا اساساً امكان پذیر است یا نه، نمی‌شوم؛ اما این كه سهراب نوجوان بی گفتگو با پدری جهان‌پهلوان، بی هیچ تماسی با او، برای او تصمیم‌گیری كند و پندار خامش را بی فراهم كردن تمهیدات لازم، عملی كند؛ حداقل، دست كم گرفتن رستم است و تنها از بی تجربگی ناشی می‌شود.

فراموش نكنیم كه برخی از پهلوانان شاهنامه، همچون زال و رستم می‌توانسته‌اند تاج بر سر نهند و شاه ایران شوند؛ اما ترجیح داده‌اند پهلوان باقی بمانند. پشت و پناه مردم، شاهان و سرزمین‌شان باشند و هر زمان فر‏‏ّه ایزدی از شاهی، با خارج شدن از مسیر داد و دهش، گسست، شاهی دادگر بیابند. در سراسر شاهنامه مهم‌ترین وظیفة پهلوانان غیر از دفاع از سرزمین‌شان، نظارت بر كار شاهان است؛ مهار خودكامگی؛ نصیحت شاهان و در صورت لزوم تنبیه آن‌ها و این همه امكان را با اثبات غمخواری و از خودگذشتگی كسب كرده‌اند. هر زمان لازم بوده از هیچ كوششی برای یاری رساندن به مردم و سرزمینشان فروگذار نكرده‌اند.  برخی آرزوی سهراب را «آرمانی والا» دانسته‌اند كه سهراب سرش را در راه آن بر باد می‌دهد.

سهراب برای عملی كردن این «آرمان والا» ی خود، با پذیرفتن اسلحه و مهمات و نفرات و سرمایه از افراسیاب، اجازه می‌دهد افراسیاب او را راه ببرد. هومان و بارمان به ظاهر زیر فرمان او هستند اما افراسیاب به وسیلة آن دو، برنامة مهار این پیلتن نوجوان و انداختن او را به مسیری دلخواه پیاده می‌كند. سهراب با دیدن سپاه توران «سپه دید چندان، دلش گشت شاد» و پذیرفتن خلعت شهریار توران، نه خود دانست و نه كسی به او گفت كه این كار با آرمان او همخوانی ندارد.

چنین برنامة اجرایی برای آن «آرمان والا» تنها از جوان ناپخته و سرد و گرم روزگار نچشیده و به تعبیر فردوسی «نارسیده ترنج» ی چون سهراب بر می‌آمد و در كمال تعجب مورد استقبال مردان سرد و گرم روزگار چشیدة دوران ما قرار می‌گیرد. كار استقبال از این آرمان‌خواه نوجوان به آن جا می‌رسد كه رستم را نماینده و حافظ نظم كهنه و پوسیده می دانند كه آرمان‌خواهی فرزند را بر نتابیده و آگاهانه دست به فرزندكشی زده است.

سهراب هجیر را امان می‌دهد و نمی‌كشد. هم از آن رو كه او را هماورد خود نمی داند و هم از آن رو كه می خواهد در شناسایی رستم او را یاری دهد. سهراب گردآفرید را هم نمی‌كشد هم از آن رو كه او هماورد واقعی‌اش نیست و هم دلباخته‌اش شده. اولین زشتكاری سهراب تاراج حول و حوش دژ سپید است پس از آگاهی بر آن كه گردآفرید فریبش داده.
سهراب نوجوان است و بسیار به طبیعت نزدیك. از این رو مهر در دلش سر برمی‌دارد. احساس در او قوی‌تر از خرد و منطق است. در حالی كه رستم سالخورده است و تجربیات و آموخته‌ها و پیچیدگی‌های زندگی موجب می‌شود مهر در دلش به آسانی سر بر‌ندارد.

از سویی بخشی از شكی كه سهراب به رستم دارد از آن روست كه هماورد خود را برتر از سایرین می‌بیند. ای كاش به جای آن همه پرسش از رستم و دیگران، «گمانی برم من كه او رستم است» می‌توانست بازوبند خود را همچون پرچمی بر بازو ببندد و بدین گونه رستم را و خود را یاری كند. سهراب بی تجربه است و به آسانی فریب می‌خورد؛ فریب افراسیاب، گردآفرید، هجیر، هومان و رستم.
سهراب روز دوم با رستم كشتی می‌گیرد و زمانی كه او را بر زمین می‌زند و می‌خواهد سرش را ازتن جدا كند، رستم می‌گوید آئین ما این است كه: «كسی كو به كشتی نبرد آورد، سر مهتری زیر گرد آورد، نخستین كه پشتش نهد بر زمین، نبرد سرش گر چه باشد به كین.» رستم چاره زنده ماندن خود را در فریب حریف می‌بیند و سهراب آمادة جوانمردی گفتار او را می‌پذیرد. سهراب جوان و سرشار از نیروی جوانی است و می‌پندارد اگر هزار بار هم با این پهلوان پیر نبرد كند، خواهد توانست او را شكست دهد و از این رو امان دادن در بار اول را برای خود مرگ‌بار نمی‌داند. در حالی كه پهلوان سالخورده چنین وضعیتی ندارد.