تبیان، دستیار زندگی

آذربایجان شرقى با وسعت ۴۵۲۶۱/۴ کیلومترمربع در گوشه ٔ ‌ شمال غربى فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالى آن را با جمهورى‌هاى آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص مى‌کند. رود قطور و آب‌هاى دریاچه ٔ ارومیه حدود غربى آن با استان آذربایجان غربى است. در جنوب، کشیدگى رشته‌کوه‌ها، دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پیوستگیِ توپوگرافیک استان با آذربایجان غربى و زنجان شده است و در شرق نیز دره و رودخانه دره‌رود، کوه‌هاى سبلان، چهل نور و گردنه ٔ صائین این خطه را از استان اردبیل جدا مى‌کند. مدارهاى ۵ دقیقه و ۴۵ درجه و ۲۲ دقیقه و ۳۶ درجه منتهى‌الیه غربى و شرقى مختصات جغرافیایى این استان را مشخص مى‌کند.

آذربایجان شرقى در طول ۲۳۵ کیلومتر خط مرزى با جمهورى‌هاى آذربایجان و ارمنستان همسایه است. دو شهرستان این استان (مرند و اهر) با جمهورى آذربایجان ۲۰۰ کیلومتر و با جمهورى ارمنستان ۳۵ کیلومتر مرز مشترک دارند. در طول این مرز رود ارس جارى است. در حال حاضر ارتباط استان با کشورهاى همسایه تنها از سه نقطه ٔ مرزى جلفا، خداآفرین و کردشت انجام مى‌‌گیرد؛ در این میان جلفا از اهمیت خاصى برخوردار است. شهر مرزى جلفا از طریق خط آهن نخجوان، ایروان و تفلیس به جمهورى اکراین و بنادر دریاى سیاه وصل مى‌شود. ارتباط این استان با دریاى سیاه، اهمیت و جایگاه خاصى به آن بخشیده است.

منطقه ٔ آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایى یکى از مناطق حساس و مهم کشور است. همین اهمیت، حساسیت، و گستردگى باعث شده است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترک جغرافیایى، ‌ فرهنگى و تاریخى، به سه استان آذربایجان شرقى، غربى و اردبیل تقسیم شود. در حال حاضر استان آذربایجان شرقى داراى ۱۲ شهرستان، ۳۱ شهر، ۳۰ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادى است. شهرستان‌هاى آن عبارت‌اند از : اهر، بستان‌آباد، ‌ بناب، تبریز، سراب، شبستر، کلیبر، مراغه، مرند، ‌ میانه، هریس و هشترود. مرکز آذربایجان شرقى شهر تاریخى و توسعه یافته ٔ تبریز است.

فلات آذربایجان را دیواره‌هاى رشته جبال مرتفع و پوشیده از برف آرارات در شمال غربى، رشته‌هاى پراکنده و نامنظم ارسباران - قره‌داغ و قوشاداغ و سبلان در شمال شرقى، رشته‌کوه‌هاى بزغوش در شمال و مشرق، ارتفاعات قافلانکوه در شرق و جنوب شرقى، رشته کوه سهند در جنوب و دریاچه ارومیه در غرب در بر گرفته است.

در فلات آذربایجان، دو منطقه بارز و قابل نفوذ وجود دارد، ‌ یکى دشت چالداران و دره قُطور در شمال غربى، دیگرى دشت مغان در شمال شرقی. در سایر قسمت‌ها، به علت وجود ارتفاعات، دره‌هاى عمیق و سایر موانع طبیعى، ‌ معابر قابل نفوذ کمترى یافت مى‌شود.

آذربایجان منطقه ٔ ‌ مرتفعى است که کوه‌هاى بلند از جهات مختلف سراسر آن را فرا گرفته و موجبات پیدایش جلگه‌هاى مغان، تبریز، سراب و مراغه را فراهم کرده است. بلندترین نقطه ٔ استان، قله ٔ ‌ سهند (۳۷۲۲+ متر) در ۵۰ کیلومترى جنوب تبریز و پست‌ترین نقطه ٔ ‌ آن در حوالى دریاچه ٔ ارومیه (۱۲۲۰+ متر) قرار دارد. استپ‌هاى کوهى قسمت پهناورى از نواحى بلندِ آذربایجان را پوشانده است.

در شمال آذربایجان به ویژه در بخش قره‌داغ‌ (ارسباران)، هر جا امتداد کوه‌ها در مقابل وزش بادهاى باران‌زاى مدیترانه‌اى، ‌ غربى و خزرى قرار گرفته، جنگل‌هاى تنک یا انبوهى به وجود آمده است که در بعضى قسمت‌ها فاقد گیاهان زیردرختى است. جنگل‌هاى موجود آذربایجان شرقى نشانگر آن است که در روزگاران گذشته، سراسر منطقه در اثر آب و هواى گرم و مرطوب و خاک حاصلخیز، شرایط مساعدى براى پیدایش و رشد جنگل در دامنه ٔ ‌ کوه‌ها و ارتفاعات داشته است که متأسفانه در اثر استفاده بى‌رویه عمدتاً تخریب و نابود شده‌اند.

آب و هواى استان آذربایجان شرقى به طور کلى سرد و خشک است، ولى به علت تنوع توپوگرافیکى، از اقلیم‌هاى متفاوتى برخوردار است.

موقعیت کوهستانى و عرض جغرافیایى استان از عوامل برودت و سرماى قسمت اعظم این منطقه است. کم ارتفاعى و اثرات ملایم‌کننده بخارهاى دریاى خزر در پاره‌اى از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمى آن به شمار مى‌آید. به علاوه آذربایجان تا حدودى تحت تأثیر جریان‌هاى مرطوب دریاى مدیترانه از سمت غرب و جنوب غربى قرار دارد و توده‌هاى هواى سرد سیبرى نیز از شمال بر آب و هواى آن اثر مى‌گذارد. وجود دریاچه ٔ ارومیه آب و هواى قسمت محدودى از سواحل استان را تحت تأثیر قرار داده است.

به استناد گزارش سازمان هواشناسى کل کشور، درجه ٔ حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است. متوسط درجه حرارت در تبریز ۱۲/۵، مراغه ۱۲/۲، اهر ۹/۷، سراب ۷/۶ و میانه ۱۲/۷ درجه ٔ ‌ سانتى‌گراد است. حداکثر مطلق درجه ٔ حرارت در جلفا با ۴۰/۳ درجه ٔ سانتى‌گراد و حداقل مطلق آن در سراب با ۳۱/۴- درجه ٔ سانتى‌گراد در سال ۱۳۷۲ گزارش شده است. حداکثر مطلق درجه حرارت در ایستگاه‌هاى تبریز، مراغه و میانه به ترتیب ۳۶/۶، ۳۵ و ۳۹/۲ و حداقل مطلق آن ۹/۵-، ۸- و ۱۱/۲- درجه ٔ سانتى‌گراد قید گردیده است.

از نظر بارندگى، استان آذربایجان شرقى به دو ناحیه ٔ متفاوت تقسیم مى‌شود:

- ناحیه ٔ سردسیر شامل دامنه‌هاى کوهستان سهند، شهرهاى تبریز و مرند که در مسیر بادهاى مرطوب قرار دارند. معمولاً میزان بارندگیِ سالانه ٔ این ناحیه در شرق استان بیشتر از سایر نواحى است و مقدار آن به ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلى‌متر مى‌رسد.

- ناحیه ٔ معتدل که عمدتاً در دالان‌ها، کوهپایه‌ها، دامنه‌هاى جنوبى و مناطق آفتابگیر واقع شده است و از تأثیر مستقیم جریان‌هاى سرد شمالى محفوظ است و آب و هواى معتدلى دارد. سواحل دریاچه ٔ ‌ ارومیه و شهرستان‌هاى‌ مراغه و میانه جزو ناحیه ٔ معتدل به حساب مى‌آیند.

در فصل تابستان، مناطق جلگه‌اى استان و پیرامون دریاچه ٔ ارومیه گرم است و منحنى همدماى ۱۲ درجه ٔ ‌ سانتى‌گراد از آن نواحى عبور مى‌کند، در حالى که در زمستان اوضاع جوى تغییرات شدیدى مى‌کند و میانگین حداقل درجه ٔ حرارت به یک درجه زیر صفر مى‌رسد.

در استان آذربایجان شرقى اوضاع جوى بسیار متغیر است. به طورى که درجه ٔ ‌ حرارت در برخى از ماه‌هاى گرم سال، گاهى به ۳۸ درجه ٔ سانتى‌گراد یا بیشتر مى‌رسد و برودت هوا در ماه‌هاى سرد، گاهى به بیش از ۲۰ درجه زیر صفر کاهش مى‌یابد. رطوبت هوا نیز از اواخر پاییز تا اوایل بهار زیاد مى‌شود، که علت آن علاوه بر کاهش درجه ٔ حرارت، ورود توده‌هایى از هواى سرد و مرطوب اروپاست که با گذشته از دریاى مدیترانه وارد آسمان ایران مى‌شوند.

در سال ۱۳۷۲، سازمان هواشناسى استان مجموع روزهاى یخبندان شهر تبریز را ۱۰۳ روز گزارش کرد که جزئیات آن به شرح زیر است:

فروردین ماه ۳ روز، آبان‌ ماه ۱۴ روز، آذر ماه ۹ روز، دى ماه ۳۱ روز، بهمن ماه ۲۸ روز و اسفند ماه ۸ روز.

براساس این گزارش، بیشترین روزهاى یخبندان با ۱۳۱ روز به شهر سراب و کمترین آن به قسمت شرقى تبریز اختصاص داشت که در طول سال تنها ۸۰ روز یخبندان بود. اهر با ۱۱۵، میانه با ۱۰۱ و سراب با ۱۳۱ و تبریز با ۱۰۳ روز یخبندان شهرهایى بودند که در طول سال، بالاتر از ۱۰۰ روز یخبندان داشتند.

آذربایجان همواره تحت تأثیر بادهاى سرد شمالى و سیبرى و بادهاى مرطوب دریاى سیاه مدیترانه و اقیانوس اطلس است. به علاوه بادهاى محلى نیز تحت تأثیر شرایط طبیعى استان، ‌ از سوى کوهستان‌هاى بلند و دریاچه‌هاى اورمیه و خزر، به سوى دشت‌ها و جلگه‌ها مى‌وزند.

بادهایى که از شمال و شمال شرقى به سوى آذربایجان مى‌وزند، کلاً سرد و مرطوب‌اند و در فصل زمستان سبب نزول برف سنگین و یخبندان مى‌شوند. باد مرطوب مدیترانه‌اى که از غرب به آذربایجان مى‌وزد باران‌زا و بسیار مفید است.

بادهاى شرقى با عبور از دریاچه ٔ خزر، در مسیر ارسباران، مرند، اردبیل، ‌ دره‌‌اى بین سبلان و قوشاداغ، بزغوش و سهند به طرف غرب مى‌وزند. در اکثر نقاط آذربایجان مانند سراب و تبریز این باد را مه‌یئلى یا باد مه مى‌گویند که بادى سرد و مرطوب است. این باد در امتداد دامنه‌هاى جنوبى سهند به طرف مراغه پیش مى‌رود و در حدود دریاچه ٔ ارومیه تغییر مسیر مى‌دهد. کوه‌هاى مرزى در غرب آذربایجان و کردستان باعث مى‌شوند باد مه در جهت جنوب غربى و جنوبى بوزد که نام آن در این منطقه باد زریان است.

جریان باد مهمى که از فراز دریاى مدیترانه و دریاى سیاه و اقیانوس اطلس به سمت غرب و شمال غرب ایران مى‌وزد، چند شاخه مى‌شود که تعداد این شاخه‌ها در فصل پاییز در برخورد با ارتفاعات استان افزایش مى‌یابد و در فصل بهار، به ریزش نزولات جوى فراوانى منجر مى‌گردد.

علاوه بر بادهاى فوق بادهاى محلى دیگر استان به شرح زیر است:

- باد «آغ یئل» یا گرمیچ یا گرمیش که بسیار تند و شدید است و معمولاً باعث خسارت مى‌شود. آغ یئل در تبخیر و خشکانیدن رطوبت زمین مؤثر است و بادى گرم و مرطوب است که در زمستان موجب ذوب برف و یخ مى‌شود و یا به حرکت در آوردن ابرهاى باران‌زا موجبات ریزش باران را فراهم مى‌کند. این باد معمولاً رطوبت دریاى مدیترانه را به همراه دارد.

- خزریئلى یا باد خزر، چون از سوى دریاى خزر مى‌وزد به این نام مشهور شده است و قسمتى از آن منطقه ارسباران را در بر مى‌گیرد.

- وزش بوغاناق یئلى که همان گردباد است، باعث ریشه‌کن شدن درختان و تخریب و ویرانى منازل و بناهاى کم دوام مى‌شود.

براساس گزارش سال ۱۳۷۰ ایستگاه سینوپتیک شهر تبریز، مجموع روزهایى که این شهر در معرض وزش بادهایى با سرعت حداقل ۱۸ و حداکثر ۵۰ متر در ثانیه قرار دارد، ۱۶۸ روز است. بیشترین سرعت باد در ماه اردیبهشت با ۵۰ متر در ثانیه و کمترین سرعت آن در آذرماه و دى ماه با سرعت ۱۸ متر در ثانیه است.

با توجه به ویژگى‌هاى اقلیمى، این استان از اواخر اردیبهشت ماه تا پایان مهرماه مناسب‌ترین زمان براى گردش‌هاى تابستانى و سایر ماه‌هاى سال مناسب گردش‌هاى زمستانى است. ایرانگردانى که در ماه‌هاى بهار و تابستان به منطقه مسافرت مى‌کنند به نحو مطلوبى مى‌توانند از زیبایى‌هاى طبیعى و دیدنى‌هاى تاریخى و باستانى استان بهره‌مند شوند.

استان كردستان ( ۲ )

کردها مردمانى آریایى نژادند که چندین هزار سال قبل از میلاد به این منطقه مهاجرت کرده‌اند. تاریخ اقوام کرد تا قبل از اسلام چندان روشن نیست. در اسناد سومرى، بابلى، اکدى و آشورى نام اقوامى دیده مى‌شود که شباهت به کلمه ٔ کرد دارد، ولى از همه نزدیک‌تر چه از لحاظ زبان‌شناسى و چه از نظر جغرافیایى و چه از نظر توصیفى، نام قومى است به نام «کردوخوی» که در کتاب «سفر جنگی » گزنفون ذکر شده است .

این قوم در کوه‌ها و دره‌هاى میان عراق و ارمنستان و مخصوصاً در محلى که امروزه «زخو » نامیده مى‌شود و در ۶۰ کیلومترى شمال غربى موصل در عراق قرار دارد، ساکن بوده‌اند. گزنفون، آنان را به دلیرى و چالاکى مى‌ستاید. این قوم سپاه ده هزار نفرى گزنفون را تا هنگامى که به جلگه‌هاى شمال رسیدند، تعقیب کردند و صدماتى نیز بر آنها وارد آوردند .

« پولیبیوس » ( ۲۰۰-۱۲۰ ق.م) نیز از اقوامى که در قسمت‌هائى از آذربایجان کنونى زندگى مى‌کردند و به نام «کورتییوی» یا «کورتى‌ای» خوانده مى‌‌شدند، یاد مى‌کند . « استرابون» و «لیوی» مى‌گویند که این اقوام در فارس نیز ساکن بوده‌اند . چنانکه در زمان ساسانیان و اوایل اسلام چادرنشینان کوهستان‌هاى فارس را کرد مى‌خواندند. اگر تاریخ اقوام کرد در پیش از اسلام تاریک و مبهم است، تاریخ آنان در پس از اسلام در پرتو تألیفات مورخان اسلامى تا اندازه‌اى روشن‌تر است، ولى در این دوره هم، چون از کرد به طور فرعى و ثانوى - ضمن اخبار ممالک اسلامى - سخن به میان آمده، درباره ٔ تاریخ این قوم به طور اساسى و مستمر مطلب کاملى نوشته نشده است و فقط در دوره ٔ صفوى نخستین کتاب مهم درباره ٔ قوم کرد و به زبان فارسى تدوین شده که همان «شرفنامه بدلیسی » است .

اعراب در تاریخ ۱۶ یا ۲۰ هـ.ق قلعه‌‌ها و استحکامات کردها را تصرف کردند. در ۲۳ هـ.ق که سپاه عرب در ایالت فارس مشغول فتوحات بود، اکراد فارس در دفاع از فسا و دارابجرد شرکت داشتند. فتح شهر «زور» و «داراباذ» که از شهرهاى کردنشین بودند، ‌ در سال ۲۲ هـ.ق صورت گرفت .

ابوموسى اشعرى در سال ۲۵ هـ.ق کردان را سرکوب کرد. در سال ۳۸ هـ.ق اکراد ناحیه ٔ اهواز در قیام «خریت ابن راشد» بر ضد امیرالمومنین على (ع) جانب خریت را گرفتند و پس از قتل خریت عده زیادى از ایشان کشته شدند .

در سال ۹۰ هـ.ق اکراد فارس سر به شورش برداشتند و این شورش بوسیله «حجاج ابن یوسف ثقفی » سرکوب شد. در سال ۱۴۸ هـ.ق اکراد موصل قیام کردند و منصور خلیفه عباسى، « خالد برمکی» را براى سرکوبى آنان به آنجا فرستاد و وى نیز شورش کردها را سرکوب کرد .

در سال ۲۲۴ هـ.ق یکى از پیشوایان اکراد اطراف موصل به نام «جعفر ابن فهرجیس» بر ضد خلیفه معتصم سر به شورش گذاشت. خلیفه، سردار معروف خود «آیتاخ» را به جنگ او فرستاد. آیتاخ پس از جنگى سخت جعفر را کشت و بسیارى از اکراد را مقتول یا اسیر کرد و امیران و زنان و اموال ایشان را به تکریت برد .

در سال ۲۳۱ هـ.ق اکراد به اطراف اصفهان و فارس تاختند. یکى از سرداران ترک خلیفه به نام « وصیف»، پس از پیروزى، نزدیک به پانصد نفر از آنان را به اسیرى به بغداد برد .

در سال ۲۸۱ هـ.ق چادرنشینان عرب با اکراد در نواحى موصل و ماردین متحد شده و تحت رهبرى « حمدان ابن حمدون» جنگ علیه معتضد را شروع کردند که به کشته شدن و اسارت گروهى از آنان منجر شد. در سال ۳۱۴ هـ.ق در زمان خلافت المقتدر بالله و امارات ناصرالدوله حمدانى، در ناحیه موصل یک بار دیگر کردها سر به شورش برداشتند .

در فاصله ٔ سال‌هاى ۳۲۷ و ۳۴۵ هـ.ق شخصى به نام «دیسم» که از خوارج بود و پدرى عرب و مادرى کرد داشت، با گردآورى کردهاى آذربایجان، با «آل مسافر» و دیگر حکمرانان آذربایجان به جنگ پرداخت و سرانجام گرفتار شد و در زندان درگذشت .

در قرن‌هاى چهارم، پنچم و ششم هجرى، «شدادیان» که کرد بودند حکومت‌هاى مستقلى را در نواحى کردنشین تشکیل دادند. خاندان شدادى از قبیله ٔ روادى بودند و دولت معروف ایوبى در مصر و شام از همین خاندان برخاستند .

در سال ۳۵۹ هـ.ق عضدالدوله دیلمى با کردهاى موصل درگیر شد و پس از غلبه، قلاع آنها را ویران کرد و همه ٔ سران کرد را به قتل رسانید .

در سال ۳۷۳ هـ.ق « محمد بن غانم» همراه کردان برزکانى در حوالى قم علیه فخرالدوله دیلمى سر به شورش برداشت، لیکن فخرالدوله به وسیله ٔ «بدربن حسنویه» با وى از در صلح و آشتى درآمد، اما دیرى نپائید که سپاهى را روانه ٔ سرکوبى وى کرد. محمدبن غانم در این پیکار شکست خورد و به اسارت سپاهیان فخرالدوله درآمد و در اسارت در گذشت .

یکى از رویدادهاى مهم دوران زمامدارى شرف‌الدوله دیلمى ( ۳۷۲-۳۷۹ هـ.ق) پیکار او در سال ۳۷۷ هـ.ق با بدربن حسنویه در کرمانشاه است که به پیروزى بدر و شکست شرف‌الدوله منجر شد. در نتیجه بدربن حسنویه بر قسمت مهمى از عراق عجم مسلط شد. وى در سال ۴۰۵ هـ.ق به دست طایفه‌اى کرد که «جورقان» نام داشت، کشته شد. شمس‌الدوله پسر فخرالدوله دیلمى بلافاصله متصرفات وى را ضمیمه ٔ قلمرو خود کرد. شاپور خواست (خرم‌آباد)‌، دینور، بروجرد، نهاوند، ‌ اسدآباد و قسمتى از اهواز از جمله ٔ متصرفات او بودند .

ظاهراً اصطلاح کردستان را سلاجقه براى تمیز نواحى کردنشین از ولایت جبال عراق وضع کردند و آن ایالتى بود مشتمل بر سرزمین‌هاى بین آذربایجان و لرستان و قسمتى از اراضى سلسله جبال زاگرس که مرکز آن نیز در ابتدا ناحیه ٔ بهار در ۱۸ کیلومترى شمال غربى همدان و بعدها چمچال در نزدیک کرمانشاه امروزى بود .

شهرهاى کردستان در زمان حمله ٔ مغول از قتل و غارت مصون نماند. در زمان تیمور و ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو، کردستان و دیاربکر میدان تاخت و تاز سپاهیان تیمور و ترکمانان شد .

شاه اسماعیل اول - مؤسس سلسله ٔ صفویه - به علت این که کردها پیرو مذهب تسنن بودند، چندان روابط حسنه‌اى با آنها نداشت، درمقابل، سلاطین عثمانى در تقویت هر چه بیشتر کردان مى‌کوشیدند. در دوره ٔ صوفیه دولت ایران به قسمت وسیعى از کردستان آن روز تسلط داشت که دامنه‌هاى شرقى کوه‌هاى زاگرس را در بر مى‌گرفت .

با تشکیل سلسله ٔ زندیه، براى نخستین بار در تاریخ ایران سلسله‌اى کرد نژاد به سلطنت رسید . در اواخر سلسله ٔ زندیه نیز طایفه ٔ دنبلى که یکى از طوایف بزرگ کرد بود، قسمتى از آذربایجان غربى را در تصرف داشتند و مرکز حکومت و قدرت آنها شهر خوى بود .

در قرن نوزدهم میلادى بارها کردها در خاک عثمانى میل باطنى خود را براى رسیدن به استقلال و تشکیل دولتى کرد زبان ظاهر کردند. در سال ۱۸۷۸ میلادى شیخ عبیدالله نقشبندى به فکر تأسیس کردستان مستقل تحت حمایت دولت عثمانى افتاد. در سال ۱۸۸۰ میلادى طرفداران وى، اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه و میاندوآب را به تصرف خود درآوردند و سپاهیان ایران به زحمت توانستند تجاوز آنان را دفع کنند .

در سال ۱۹۴۶ میلادى قاضى محمد همزمان با حضور قواى متفقین در ایران و حمایت دولت روسیه شوروى از او، جمهورى خلق کردستان را که مرکز آن مهاباد بود، ‌ تشکیل داد . پس از تخلیه ٔ کامل ایران از قواى متفقین و اعزام ارتش دولت مرکزى به نواحى آذربایجان و کردستان، این شورش و جمهورى ناشى از آن نیز از هم پاشید .

کردستان امروزى یکى از نواحى و استان‌هاى مهم و استراتژیک سرزمین ایران به شمار مى‌رود و همچنان رو به توسعه و رشد است .

استان كردستان ( 3)

طبق نتایج سرشمارى عمومى نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵ ، جمعیت استان کردستان ۳۸۳ ‚ ۳۴۶ ‚ ۱ نفر بوده است که از این تعداد ۵۲/۴۲ درصد در نقاط شهرى و ۴۷/۵۸ درصد در نقاط روستایى سکونت داشته‌اند. از جمعیت فوق، ۱۶۵ ‚ ۶۸۵ نفر مرد و ۲۱۸ ‚ ۶۶۱ نفر زن بوده‌اند. در این استان در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۴ نفر مرد وجود داشته است. از جمعیت این استان ۴۲/۷۶ درصد در گروه سنى کمتر از ۱۵ ساله، ۵۳/۶ درصد در گروه سنى ۶۴-۱۵ ساله و ۴/۱۸ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بیشتر قرار داشته‌اند و سن بقیه افراد نیز نامشخص بوده است .

در سال مذکور، از جمعیت استان ۹۹/۹۰ درصد را مسلمانان تشکیل مى‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهرى ۹۹/۸۶ درصد و در نقاط روستایى ۹۹/۹۴ درصد بوده است .

در فاصله سال‌هاى ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ ، ۹۰۹ ‚ ۲۴۳ نفر به استان وارد و یا در داخل آن استان جابجا شد‌ه‌اند. مقایسه محل اقامت قبلى مهاجران با محلى که در آن سرشمارى شده‌اند، نشان مى‌دهد که ۴۷/۰۹ درصد از مهاجران از روستا به شهر، ۲۵/۴۱ درصد از شهر به شهر، ۱۰/۹۳ درصد از روستا به روستا و ۱۲/۴۲ درصد از شهر به روستا در طى ۱۰ سال قبل از سرشمارى آبان ۱۳۷۵ مهاجرت کرده‌اند. بیشترین تعداد مهاجران وارد شده و یا جابجا شده در نقاط شهرى مربوط به ۸ سال قبل از سرشمارى در حدود ۲۲/۶۰ درصد و براى نقاط روستایى مربوط به کمتر از یکسال قبل از سرشمارى حدود ۲۰/۲۵ درصد بوده است .

در آبان ماه همان سال، از جمعیت ۶ ساله و بیشتر استان، بیش از ۶۸ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادى در گروه سنى ۱۴-۶ ساله ۹۱/۵۹ درصد و در گروه سنى ۱۵ ساله و بیشتر ۵۶/۸۹ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم ( ۱۴-۶ ساله)، ‌ نسبت باسوادى در نقاط شهرى ۹۵/۸۸ درصد و در نقاط روستایى ۸۷/۰۷ درصد بوده است. در این سال نسبت باسوادى استان در بین مردان ۷۸/۷۹ درصد و در بین زنان ۵۷/۴۱ درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهرى براى مردان و زنان به ترتیب ۸۵/۲۱ درصد و ۶۷/۸۱ درصد و در نقاط روستایى ۷۱/۱۸ درصد و ۴۵/۹۶ درصد بوده است. در همان سال از جمعیت استان، ۸۷/۷۶ درصد از کودکان، ۷۱/۴۷ درصد از نوجوانان و ۷۶/۲۶ درصد از جوانان به تحصیل اشتغال داشته‌اند .

در آبان‌ماه ۱۳۷۵ ، در این استان، ‌ افراد شاغل و افراد بیکار (جویاى کار) در مجموع ۳۶/۹۵ درصد از جمعیت ده ساله و بیشتر را تشکیل مى‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهرى ۳۴/۳۲ درصد و در نقاط روستایى ۴۰/۰۴ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۸۹/۲۵ درصد را مردان و ۱۰/۷۵ درصد را زنان تشکیل مى‌داده‌اند. بیشترین میزان فعالیت، مربوط به گروه سنى ۴۴-۴۰ ساله با ۵۳/۸۲ درصد و کمترین میزان مربوط به گروه سنى ۱۴-۱۰ ساله با ۷/۳۸ درصد بوده است. بالاترین میزان فعالیت براى مردان مربوط به گروه سنى ۳۹-۳۵ ساله با ۹۷/۲۴ درصد و براى زنان مربوط به گروه سنى ۲۴-۲۰ ساله با ۱۲/۶۵ درصد است .

در سال مذکور، از شاغلان ده ساله و بیشتر استان، ۳۷ درصد در گروه عمده ٔ کشاورزى، ۲۸/۹۴ درصد در گروه عمده ٔ صنعت ۳۸/۰۲ درصد در گروه عمده ٔ خدمات و ۱/۰۴ درصد اظهار نشده گزارش شده‌اند. این نسبت‌ها در نقاط شهرى به ترتیب ۴/۳۵ درصد، ۳۲/۰۳ درصد، ۶۲/۳۳ درصد و ۱/۲۸ درصد و در نقاط روستایى به ترتیب ۵۹/۲۱ درصد، ۲۵/۹۰ درصد، ۱۴/۱۰ درصد و ۰/۷۹ درصد گزارش شده است .

در ترکیب اجتماعى استان کردستان جامعه ٔ عشایرى جایگاه ویژه‌اى دارد. عشایر این استان از طوایف قدیمى کرد ایران هستند که با زبان کردى سخن مى‌گویند و اکثریت آنان اسکان یافته‌اند و عمدتاً به دامپرورى مى‌پردازند .

عشایر کردستان بیشتر در مناطق بانه، ‌ سقز، مریوان، دیواندره، سنندج و اورامانات که کوهستان‌هاى بلند و دره‌هاى عمیق دارد به سر مى‌برند. کوچ این طوایف، کوتاه و محدود است و غالباً در کوهپایه‌هاى محل زندگى خود رمه‌گردانى مى‌کنند. اکثریت عشایر کردستان به زندگى کشاورزى و دامدارى اشتغال دارند و بخشى از آن‌ها نیمه کوچنده هستند و در داخل استان و حواشى نقاط مرزى جابه‌جا مى‌شوند. مهم‌ترین ایلات کردستان عبارتند از: شیخ اسماعیلى، دراجى، سورسورى، لک، ‌ کوماسى، گلباغى، منمى و قال قالی .

استان کردستان از لحاظ اقتصاد کشاورزى از مناطق قابل توجه و از لحاظ دامپرورى یکى از قطب‌هاى اساسى دامدارى کشور است. تولیدات کشاورزى این استان را به ترتیب اهمیت، گندم، ‌ جو و حبوبات تشکیل مى‌دهد و با توجه به شرایط طبیعى، فعالیت‌هاى کشاورزى آن به شکل دیمى و آبى صورت مى‌پذیرد. از میان دام‌‌ها، ‌ گوسفند و بره بیش‌ترین اهمیت و تعداد را دارد. از دیگر فعالیت‌هایى که در این استان انجام مى‌گیرد، ‌ پرورش زنبور عسل است که در کردستان از رونق بسزایى برخوردار است .

فعالیت‌هاى صنعتى استان کردستان در مقایسه با سایر استان‌‌هاى کشور بسیار محدود است و از مناطق توسعه نیافته ٔ صنعتى کشور به شمار مى‌رود. صنایع استان کردستان به دو گروه ماشینى و دستى تقسیم مى‌شوند :

- صنایع ماشینى: استان مشتمل بر گروه‌هاى صنایع کانى غیرفلزى، شیمیایى، سلولزى، نساجى و چرم، ‌ غذایى، برق و الکترونیک مى‌باشند .

- صنایع دستى : استان بسیار متنوع‌اند و قدمتى دیرینه دارند. در حال حاضر در نقاط شهرى و روستایى کردستان عده کثیرى به تولید محصولات گوناگون دستى که هم مصرف خانگى و هم ارزش تجارى دارند مشغول هستند. اهم این صنایع دستى عبارتند از : فرشبافى، گلیم‌‌بافى، نساجى، نازک‌کارى چوب، گیوه‌دوزى، خراطى، سوزن‌دوزى، قلاب‌دوزى، پولک‌دوزى، ‌ منجوق‌دوزى و ساخت زینت‌آلات محلى .

استان كرمان ( ۲ )

براساس سرشمارى عمومى نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵ استان کرمان ۳۲۸ ‚ ۰۰۴ ‚ ۲ نفر جمعیت داشت که از این تعداد ۵۲/۹ درصد در نقاط شهرى و ۴۶ درصد در نقاط روستایى ساکن بودند و ۱/۱ درصد نیز غیرساکن یا خوش‌نشین بودند. در این سال شهرستان کرمان با ۷۹/۷ درصد شهرنشینى و شهرستان کهنوج با ۱۳/۹ درصد شهرنشینى، به ترتیب بیشترین و کمترین درصد شهرنشینى را داشتند .

در سال ۱۳۷۰ نسبت باسوادى در جمعیت ۶ سال و بالاتر استان کرمان در نقاط شهرى ۸۳/۵ درصد و در نقاط روستایى ۵۶/۶ درصد بود .

استان کرمان مانند سایر مناطق ایران شاهد مهاجرت وسیع روستائیان به شهرها بوده است .

استان کرمان در کنار جمعیت ساکن، ایلات کوچرو عشایرى نیز دارد که از گروه‌هاى مختلفى تشکیل شده‌اند. زبان‌ آن‌ها فارسى و مذهب آن‌ها نیز عمدتاً شیعه است. فقط دو تیره هستند که به زبان‌هاى ترکى و بلوچى تکلم مى‌کنند. ایلات کرمان به مهمان‌نوازى، ‌ سلحشورى، دیانت و بردبارى مشهورند. پرورش گوسفند و گله‌دارى شغل عمده ٔ آن‌هاست و قالى‌هاى مرغوبى هم مى‌بافند. ایلات کرمان بطور پراکنده در دامنه ٔ کوهستان‌هاى پاریز، کوه ‌پنج، کوه چهل ‌تن، بیدخون، کوهشاه، کوه هزار و کوهستان ساردوئیه زندگى مى‌کنند و در ایام قشلاق تا حدود بندرعباس و میناب نیز پراکنده مى‌شوند .

مهم‌ترین ایلات کرمان عبارت‌اند از :

تیره ٔ آل سعید، تیره ٔ خراسانى، تیره ٔ بارچى، کوه پنجى، معصومى، شول، ‌ قرایى، بُچاقچى، افشار، ‌ سلیمانى، لرى، طاهرى، نارویى و ایلات جبال بارز و فتحى .

گرچه اهمیت نسبى صنایع بزرگ و بهره‌بردارى‌هاى کشاورزى تجارى در کرمان نسبت به سایر استان‌ها قابل توجه است، لیکن در عمل مجموع ظرفیت تولیدى این استان چندان قابل ملاحظه نیست و اغلب واحدهاى اقتصادى، ‌ مقیاس خردى دارند .

با توجه به شرایط اقلیمى و میزان منابع آب و موقعیت جغرافیایى و روش کشت اراضى، استان کرمان به سه منطقه ٔ کشاورزى تقسیم مى‌شود :

- مناطق کشاورزى خشک و کویرى رفسنجان، زرند، سیرجان و ...

- مناطق کشاورزى گرمسیرى بم، ‌ جیرفت، کهنوج و ...

مهم‌ترین محصولات کشاورزى این استان عبارت‌اند از :

گندم، ‌ جو، ‌ سیب‌زمینى، ‌ پسته، حنا، و سمه، ‌ زیره، پنبه و چغندرقند .

از استان کرمان بیش از ۹۵ درصد محصول پسته ٔ ایران به دست مى‌آید و بالغ بر ۸۷/۵ درصد از باغات پسته ٔ کشور را به خود اختصاص داده است. در میان شهرستان‌هاى استان کرمان که باغ پسته دارند، رفسنجان با بیش از ۷۰ درصد کل تولید پسته و تعداد باغ پسته، رتبه ٔ اول را به خود اختصاص داده است .

در کرمان انواع محصولات سردسیرى، شامل گردو، بادام، گلابى، هلو، آلبالو، آلو، ‌ گیلاس و سیب درختى به دست مى‌‌آید و همچنین محصولاتى از قبیل مرکبات (پرتقال، لیموشیرین، لیموترش، نارنگى، نارنج، گریپ‌فروت) و خرما تولید مى‌شود. این گونه محصولات در مناطق بم، جیرفت، شهداد و در جنوب شرقى شهرستان بافت کشت مى‌شوند، مرکبات شهداد مرغوبیت خاص و شهرت خوبى در ایران دارند .

دامپرورى به سه طریق روستایى، عشایرى و صنعتى صورت مى‌گیرد. با این همه به علت خاک نه چندان حاصلخیز منطقه و محدودیت مراتع سرسبز، ‌ دامپرورى از رونق چندانى برخوردار نیست .

معادن استان در تأمین مواد اولیه ٔ مورد نیاز صنایع کشور نقش ارزنده‌اى برعهده دارند . معادن سرشار آهن، ‌ ذغال‌سنگ، مس و دیگر فلزات چرخ‌هاى صنعت استان و کشور را به گردش در مى‌آورند. معادن زغال‌سنگ قسمتى از نیاز کارخانه ٔ ذوب آهن اصفهان را تأمین مى‌کنند. منابع مس سرچشمه ٔ کرمان که به گواهى کارشناسان از غنى‌ترین و خالص‌ترین معادن مس در جهان به شمار مى‌رود، از مشخصه‌هاى ویژه ٔ اقتصادى استان محسوب مى‌شود .

صنایع دستى استان به دو دسته ٔ صنایع دستى و کارگاهى(ماشینى) تقسیم مى‌شوند :

- صنایع دستى شامل شال، ‌ پته و ترمه است که به غیر از پته‌دوزى مابقى از رونق افتاده‌اند. صنایع دستى کارگاهى شامل قالى‌بافى، جاجیم‌بافى، گلیم‌بافى و خورجین‌بافى است که هنوز هم رواج دارند .

- صنایع ماشینى استان نیز به سه دسته ٔ کارگاهى کوچک، متوسط و بزرگ تقسیم مى‌شوند که عبارت‌اند از سیمان، خانه‌سازى، نوشابه‌سازى، قند، ‌ ذغال‌سنگ و مس که معروفیت جهانى دارد .

از نظر اقتصادى منطقه ٔ ویژه و آزاد تجارى سیرجان اهمیت استان کرمان را افزایش داده است . این منطقه ٔ ویژه صرف‌نظر از تأثیراتى که در توسعه ٔ اقتصادى کل استان دارد، از دیدگاه توسعه ٔ جهانگردى نیز حائز اهمیت ویژه است و لذا به این مهم اجمالاً پرداخته مى‌شود :

سیرجان به عنوان منطقه ٔ آزاد تجارى در نقطه‌اى از سرزمین کرمان قرار گرفته است که بطور طبیعى گذرگاه و معبر انتقال کالاهاى تجارى از طریق خلیج‌فارس محسوب مى‌شود .

سیرجان مسیر رفت و برگشت کلیه ٔ کالاهاى تجارى است که براى کشورهاى آسیاى میانه، قفقاز و روسیه، از بندر شهید رجایى هرمزگان وارد و خارج مى‌گردند. سیرجان گذرگاه اصلى انتقال کالاها به کشورهاى شرق ایران و همچنین اروپا و خلیج‌فارس است . در واقع این شهر محل اتصال کلیه ٔ محورهاى ترانزیتى و حمل و نقل کالا از جنوب به شمال، ‌ شرق و غرب ایران و سایر کشورهاى شمالى، شرقى و غربى اروپا و خلیج‌فارس مى‌باشد .

نکته ٔ قابل‌توجه در مزیت‌هاى نسبى سیرجان امکانات زیربنایى موجود و در حال بهره‌بردارى مى‌باشد که تماماً در این منطقه تجمع پیدا کرده‌اند. راه ترانزیت اصلى زمینى (جاده‌اى و ریلی) از طریق بندر شهید رجایى به استان‌هاى بزرگ و صنعتى کشور، (کرمان - فارس - یزد)، ‌ از مسیر شهرستان سیرجان و منطقه ٔ ویژه ٔ اقتصادى عبور مى‌کند .

سیرجان به عنوان یک قطب اقتصادى ویژه بر بستر مزیت‌هاى باراندازى، در ساختار اقتصادى استان کرمان نقش و موقعیت قابل توجهى را احراز کرده است و در آینده نیز بر اهمیت این جایگاه اقتصادى افزوده خواهد شد .

استان كرمانشاه ( ۲ )

در آبان ماه ۱۳۷۵ ، جمعیت استان کرمانشاه ۵۹۶ ‚ ۷۸۸ ‚ ۱ نفر بوده است که ۶۱/۷۵ درصد آن در نقاط شهرى و ۳۷/۷۰ درصد آن در نقاط روستایى سکونت داشته و بقیه غیرساکن بوده‌اند. در سال مذکور، از ۵۹۶ ‚ ۷۷۸ ‚ ۱ نفر جمعیت استان، ۳۱۰ ‚ ۹۱۶ نفر مرد و ۲۸۶ ‚ ۸۶۲ نفر زن بوده‌اند و نسبت جنسى آن ۱۰۶ بوده است .

در آبان ماه ۱۳۷۵ ، از جمعیت استان ۹۹/۷۸ درصد را مسلمانان تشکیل مى‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهرى ۹۹/۷۴ درصد و در نقاط روستایى ۹۹/۸۵ درصد بوده است .

در فاصله ٔ سال‌هاى ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ ، ۳۸۷ ‚ ۲۴۶ نفر به استان وارد و یا در داخل آن جابجا شده‌اند. مقایسه ٔ محل اقامت قبلى مهاجران با محلى که در آن سرشمارى شده‌اند نشان مى‌دهد، ‌ ۲۸/۷۷ درصد از روستا به شهر، ۳۵/۹۷ درصد از شهر به شهر، ۱۱/۶۶ درصد از روستا به روستا و ۱۵/۹۵ درصد از شهر به روستا در طى ۱۰ سال قبل از سرشمارى آبان ۱۳۷۵ جابه‌جا شده و یا مهاجرت کرده‌اند .

در آبان‌ ماه ۱۳۷۵ ، از ۶۵۵ ‚ ۵۳۸ ‚ ۱ نفر جمعیت ۶ ساله و بیشتر استان، ۷۶/۵۷ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادى در گروه سنى ۱۴- ۶ ساله ۹۵/۰۴ درصد و در گروه سنى ۱۵ ساله و بیشتر ۶۸/۰۹ درصد بوده است. افراد شاغل و افراد بیکار (جویاى کار) در مجموع ۳۵/۹۷ درصد از جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر را تشکیل مى‌داده‌اند . این نسبت در نقاط شهرى، ۳۳/۲۴ درصد و در نقاط روستایى، ۴۰/۱۷ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۸۸/۳۰ درصد را مردان و ۱۱/۷۰ درصد را زنان تشکیل مى‌‌داده‌اند. در آبان ماه ۱۳۷۵ ، از شاغلان ۱۰ ساله و بیشتر استان ۲۶/۴۷ درصد در گروه‌هاى عمده ٔ کشاورزى، ۲۲/۴۵ درصد در گروه عمده ٔ صنعت، ۴۹/۰۷ درصد در گروه عمده ٔ خدمات و بقیه اظهار نشده گزارش شده است .

اکثریت ساکنین این استان از قدیم‌الایام زندگى کوچ‌نشینى توأم با معیشتى براساس دامدارى داشته‌اند و اقلیتى به زندگى یکجانشینى پرداخته و به کشاورزى اشتغال ورزیده‌اند، ولى امروزه اکثریت این چادرنشینان، روستاها و شهرهاى آبادى را ایجاد کرده‌‌اند. در عین حال بعضى با همان روال سابق به زندگى چادرنشینى اشتغال دارند. استان کرمانشاه را مى‌توان یکى از مناطق عشایرى ایران دانست که مهم‌ترین ایلات آن عبارتند از :

- ایل گوران: که شامل چهار طایفه به نام‌هاى بیونیژ، شوانکاره (چوپان کاره)، حیدرى و تفنگچى است. محل ییلاقى‌ آن‌ها در مناطق قلعه قاضى ذهاب، سیوانه، تفنگچى، ‌ شامار و قشلاق آن‌ها در تنگ حمام ذهاب و منطقه جگیران قرار دارد. مردم ایل گوران پیرو اهل حق هستند .

- ایل سنجابى: که در زمان سلطنت نادرشاه افشار از شیراز به این منطقه کوچ داده شده و ظاهراً در دوره ٔ ‌ قاجار سواران نشانى از پوست سنجاب داشته‌‌اند و به سنجابى معروف شده‌اند. در اطراف کرمانشاه حدود ۱۸۰ روستا محل ییلاقى ایل سنجابى است . محل قشلاق آنان نیز اطراف ذهاب و قصر شیرین است .

- ایل کلهر: نیز یکى از ایلات بزرگ و دامدار استان کرمانشاه است که در فصل زمستان به منطقه ٔ دهلران و مهران کوچ مى‌‌کنند. چراگاه‌هاى گرمسیرى آن در اطراف دیره، سر پل ذهاب، گیلان غرب، ویژنان، نفت شهر و پشته امام حسن قرار دارد .

دیگر ایلات استان عبارتند از :‌ ایل ترکاشوند، ذوله، باززده، کمرند، بالوند (زردبلان)، ثلاث باباجانى، قبادى، ایل جمیر (اجمور یا جمهور) و ایل باباجانی .

در استان کرمانشاه، به علّت شرایط اقلیمى مناسب محصولات کشاورزى متعدى از قبیل : گندم، جو، چغندرقند، برنج، صیفی. سبزى و میوه‌هایى از قبیل : گردو، بادام، انار، سیب، مرکبات و خرما تولید مى‌شود. مرغدارى، زنبوردارى و صید ماهى نیز رایج است و عمده ٔ ‌ گوشت مرغ، ماهى و عسل مورد نیاز مردم در استان تولید مى‌شود .

صنایع استان نیز به دو گروه صنایع دستى و ماشینى تقسیم مى‌شود. صنایع دستى مشتمل بر قالى، گلیم، جاجیم، شال، دستکش و گیوه مى‌باشد. بزرگترین صنعت کارخانه‌اى استان کرمانشاه تصفیه‌خانه ٔ نفت است که کارخانه ٔ ‌ آن در کنار رود قره‌سو ساخته شده است. قدیمى‌ترین کارخانه ٔ صنایع غذایى استان، کارخانه ٔ قند اسلام‌آباد است که در سال ۱۳۴۱ هـ.ش بنا شده است. منطقه ٔ غرب ایران (کرمانشاه) از نظر ذخایر معدنى حائز اهمیت است که عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از : آهن، سرب، گوگرد، آلومیت، کوارتزیت و ... که هنوز به طور شایسته مورد بهره‌بردارى قرار نگرفته است .