تبیان، دستیار زندگی

آذربایجان شرقى با وسعت ۴۵۲۶۱/۴ کیلومترمربع در گوشه ٔ ‌ شمال غربى فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالى آن را با جمهورى‌هاى آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص مى‌کند. رود قطور و آب‌هاى دریاچه ٔ ارومیه حدود غربى آن با استان آذربایجان غربى است. در جنوب، کشیدگى رشته‌کوه‌ها، دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پیوستگیِ توپوگرافیک استان با آذربایجان غربى و زنجان شده است و در شرق نیز دره و رودخانه دره‌رود، کوه‌هاى سبلان، چهل نور و گردنه ٔ صائین این خطه را از استان اردبیل جدا مى‌کند. مدارهاى ۵ دقیقه و ۴۵ درجه و ۲۲ دقیقه و ۳۶ درجه منتهى‌الیه غربى و شرقى مختصات جغرافیایى این استان را مشخص مى‌کند.

آذربایجان شرقى در طول ۲۳۵ کیلومتر خط مرزى با جمهورى‌هاى آذربایجان و ارمنستان همسایه است. دو شهرستان این استان (مرند و اهر) با جمهورى آذربایجان ۲۰۰ کیلومتر و با جمهورى ارمنستان ۳۵ کیلومتر مرز مشترک دارند. در طول این مرز رود ارس جارى است. در حال حاضر ارتباط استان با کشورهاى همسایه تنها از سه نقطه ٔ مرزى جلفا، خداآفرین و کردشت انجام مى‌‌گیرد؛ در این میان جلفا از اهمیت خاصى برخوردار است. شهر مرزى جلفا از طریق خط آهن نخجوان، ایروان و تفلیس به جمهورى اکراین و بنادر دریاى سیاه وصل مى‌شود. ارتباط این استان با دریاى سیاه، اهمیت و جایگاه خاصى به آن بخشیده است.

منطقه ٔ آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایى یکى از مناطق حساس و مهم کشور است. همین اهمیت، حساسیت، و گستردگى باعث شده است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترک جغرافیایى، ‌ فرهنگى و تاریخى، به سه استان آذربایجان شرقى، غربى و اردبیل تقسیم شود. در حال حاضر استان آذربایجان شرقى داراى ۱۲ شهرستان، ۳۱ شهر، ۳۰ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادى است. شهرستان‌هاى آن عبارت‌اند از : اهر، بستان‌آباد، ‌ بناب، تبریز، سراب، شبستر، کلیبر، مراغه، مرند، ‌ میانه، هریس و هشترود. مرکز آذربایجان شرقى شهر تاریخى و توسعه یافته ٔ تبریز است.

فلات آذربایجان را دیواره‌هاى رشته جبال مرتفع و پوشیده از برف آرارات در شمال غربى، رشته‌هاى پراکنده و نامنظم ارسباران - قره‌داغ و قوشاداغ و سبلان در شمال شرقى، رشته‌کوه‌هاى بزغوش در شمال و مشرق، ارتفاعات قافلانکوه در شرق و جنوب شرقى، رشته کوه سهند در جنوب و دریاچه ارومیه در غرب در بر گرفته است.

در فلات آذربایجان، دو منطقه بارز و قابل نفوذ وجود دارد، ‌ یکى دشت چالداران و دره قُطور در شمال غربى، دیگرى دشت مغان در شمال شرقی. در سایر قسمت‌ها، به علت وجود ارتفاعات، دره‌هاى عمیق و سایر موانع طبیعى، ‌ معابر قابل نفوذ کمترى یافت مى‌شود.

آذربایجان منطقه ٔ ‌ مرتفعى است که کوه‌هاى بلند از جهات مختلف سراسر آن را فرا گرفته و موجبات پیدایش جلگه‌هاى مغان، تبریز، سراب و مراغه را فراهم کرده است. بلندترین نقطه ٔ استان، قله ٔ ‌ سهند (۳۷۲۲+ متر) در ۵۰ کیلومترى جنوب تبریز و پست‌ترین نقطه ٔ ‌ آن در حوالى دریاچه ٔ ارومیه (۱۲۲۰+ متر) قرار دارد. استپ‌هاى کوهى قسمت پهناورى از نواحى بلندِ آذربایجان را پوشانده است.

در شمال آذربایجان به ویژه در بخش قره‌داغ‌ (ارسباران)، هر جا امتداد کوه‌ها در مقابل وزش بادهاى باران‌زاى مدیترانه‌اى، ‌ غربى و خزرى قرار گرفته، جنگل‌هاى تنک یا انبوهى به وجود آمده است که در بعضى قسمت‌ها فاقد گیاهان زیردرختى است. جنگل‌هاى موجود آذربایجان شرقى نشانگر آن است که در روزگاران گذشته، سراسر منطقه در اثر آب و هواى گرم و مرطوب و خاک حاصلخیز، شرایط مساعدى براى پیدایش و رشد جنگل در دامنه ٔ ‌ کوه‌ها و ارتفاعات داشته است که متأسفانه در اثر استفاده بى‌رویه عمدتاً تخریب و نابود شده‌اند.

آب و هواى استان آذربایجان شرقى به طور کلى سرد و خشک است، ولى به علت تنوع توپوگرافیکى، از اقلیم‌هاى متفاوتى برخوردار است.

موقعیت کوهستانى و عرض جغرافیایى استان از عوامل برودت و سرماى قسمت اعظم این منطقه است. کم ارتفاعى و اثرات ملایم‌کننده بخارهاى دریاى خزر در پاره‌اى از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمى آن به شمار مى‌آید. به علاوه آذربایجان تا حدودى تحت تأثیر جریان‌هاى مرطوب دریاى مدیترانه از سمت غرب و جنوب غربى قرار دارد و توده‌هاى هواى سرد سیبرى نیز از شمال بر آب و هواى آن اثر مى‌گذارد. وجود دریاچه ٔ ارومیه آب و هواى قسمت محدودى از سواحل استان را تحت تأثیر قرار داده است.

به استناد گزارش سازمان هواشناسى کل کشور، درجه ٔ حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است. متوسط درجه حرارت در تبریز ۱۲/۵، مراغه ۱۲/۲، اهر ۹/۷، سراب ۷/۶ و میانه ۱۲/۷ درجه ٔ ‌ سانتى‌گراد است. حداکثر مطلق درجه ٔ حرارت در جلفا با ۴۰/۳ درجه ٔ سانتى‌گراد و حداقل مطلق آن در سراب با ۳۱/۴- درجه ٔ سانتى‌گراد در سال ۱۳۷۲ گزارش شده است. حداکثر مطلق درجه حرارت در ایستگاه‌هاى تبریز، مراغه و میانه به ترتیب ۳۶/۶، ۳۵ و ۳۹/۲ و حداقل مطلق آن ۹/۵-، ۸- و ۱۱/۲- درجه ٔ سانتى‌گراد قید گردیده است.

از نظر بارندگى، استان آذربایجان شرقى به دو ناحیه ٔ متفاوت تقسیم مى‌شود:

- ناحیه ٔ سردسیر شامل دامنه‌هاى کوهستان سهند، شهرهاى تبریز و مرند که در مسیر بادهاى مرطوب قرار دارند. معمولاً میزان بارندگیِ سالانه ٔ این ناحیه در شرق استان بیشتر از سایر نواحى است و مقدار آن به ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلى‌متر مى‌رسد.

- ناحیه ٔ معتدل که عمدتاً در دالان‌ها، کوهپایه‌ها، دامنه‌هاى جنوبى و مناطق آفتابگیر واقع شده است و از تأثیر مستقیم جریان‌هاى سرد شمالى محفوظ است و آب و هواى معتدلى دارد. سواحل دریاچه ٔ ‌ ارومیه و شهرستان‌هاى‌ مراغه و میانه جزو ناحیه ٔ معتدل به حساب مى‌آیند.

در فصل تابستان، مناطق جلگه‌اى استان و پیرامون دریاچه ٔ ارومیه گرم است و منحنى همدماى ۱۲ درجه ٔ ‌ سانتى‌گراد از آن نواحى عبور مى‌کند، در حالى که در زمستان اوضاع جوى تغییرات شدیدى مى‌کند و میانگین حداقل درجه ٔ حرارت به یک درجه زیر صفر مى‌رسد.

در استان آذربایجان شرقى اوضاع جوى بسیار متغیر است. به طورى که درجه ٔ ‌ حرارت در برخى از ماه‌هاى گرم سال، گاهى به ۳۸ درجه ٔ سانتى‌گراد یا بیشتر مى‌رسد و برودت هوا در ماه‌هاى سرد، گاهى به بیش از ۲۰ درجه زیر صفر کاهش مى‌یابد. رطوبت هوا نیز از اواخر پاییز تا اوایل بهار زیاد مى‌شود، که علت آن علاوه بر کاهش درجه ٔ حرارت، ورود توده‌هایى از هواى سرد و مرطوب اروپاست که با گذشته از دریاى مدیترانه وارد آسمان ایران مى‌شوند.

در سال ۱۳۷۲، سازمان هواشناسى استان مجموع روزهاى یخبندان شهر تبریز را ۱۰۳ روز گزارش کرد که جزئیات آن به شرح زیر است:

فروردین ماه ۳ روز، آبان‌ ماه ۱۴ روز، آذر ماه ۹ روز، دى ماه ۳۱ روز، بهمن ماه ۲۸ روز و اسفند ماه ۸ روز.

براساس این گزارش، بیشترین روزهاى یخبندان با ۱۳۱ روز به شهر سراب و کمترین آن به قسمت شرقى تبریز اختصاص داشت که در طول سال تنها ۸۰ روز یخبندان بود. اهر با ۱۱۵، میانه با ۱۰۱ و سراب با ۱۳۱ و تبریز با ۱۰۳ روز یخبندان شهرهایى بودند که در طول سال، بالاتر از ۱۰۰ روز یخبندان داشتند.

آذربایجان همواره تحت تأثیر بادهاى سرد شمالى و سیبرى و بادهاى مرطوب دریاى سیاه مدیترانه و اقیانوس اطلس است. به علاوه بادهاى محلى نیز تحت تأثیر شرایط طبیعى استان، ‌ از سوى کوهستان‌هاى بلند و دریاچه‌هاى اورمیه و خزر، به سوى دشت‌ها و جلگه‌ها مى‌وزند.

بادهایى که از شمال و شمال شرقى به سوى آذربایجان مى‌وزند، کلاً سرد و مرطوب‌اند و در فصل زمستان سبب نزول برف سنگین و یخبندان مى‌شوند. باد مرطوب مدیترانه‌اى که از غرب به آذربایجان مى‌وزد باران‌زا و بسیار مفید است.

بادهاى شرقى با عبور از دریاچه ٔ خزر، در مسیر ارسباران، مرند، اردبیل، ‌ دره‌‌اى بین سبلان و قوشاداغ، بزغوش و سهند به طرف غرب مى‌وزند. در اکثر نقاط آذربایجان مانند سراب و تبریز این باد را مه‌یئلى یا باد مه مى‌گویند که بادى سرد و مرطوب است. این باد در امتداد دامنه‌هاى جنوبى سهند به طرف مراغه پیش مى‌رود و در حدود دریاچه ٔ ارومیه تغییر مسیر مى‌دهد. کوه‌هاى مرزى در غرب آذربایجان و کردستان باعث مى‌شوند باد مه در جهت جنوب غربى و جنوبى بوزد که نام آن در این منطقه باد زریان است.

جریان باد مهمى که از فراز دریاى مدیترانه و دریاى سیاه و اقیانوس اطلس به سمت غرب و شمال غرب ایران مى‌وزد، چند شاخه مى‌شود که تعداد این شاخه‌ها در فصل پاییز در برخورد با ارتفاعات استان افزایش مى‌یابد و در فصل بهار، به ریزش نزولات جوى فراوانى منجر مى‌گردد.

علاوه بر بادهاى فوق بادهاى محلى دیگر استان به شرح زیر است:

- باد «آغ یئل» یا گرمیچ یا گرمیش که بسیار تند و شدید است و معمولاً باعث خسارت مى‌شود. آغ یئل در تبخیر و خشکانیدن رطوبت زمین مؤثر است و بادى گرم و مرطوب است که در زمستان موجب ذوب برف و یخ مى‌شود و یا به حرکت در آوردن ابرهاى باران‌زا موجبات ریزش باران را فراهم مى‌کند. این باد معمولاً رطوبت دریاى مدیترانه را به همراه دارد.

- خزریئلى یا باد خزر، چون از سوى دریاى خزر مى‌وزد به این نام مشهور شده است و قسمتى از آن منطقه ارسباران را در بر مى‌گیرد.

- وزش بوغاناق یئلى که همان گردباد است، باعث ریشه‌کن شدن درختان و تخریب و ویرانى منازل و بناهاى کم دوام مى‌شود.

براساس گزارش سال ۱۳۷۰ ایستگاه سینوپتیک شهر تبریز، مجموع روزهایى که این شهر در معرض وزش بادهایى با سرعت حداقل ۱۸ و حداکثر ۵۰ متر در ثانیه قرار دارد، ۱۶۸ روز است. بیشترین سرعت باد در ماه اردیبهشت با ۵۰ متر در ثانیه و کمترین سرعت آن در آذرماه و دى ماه با سرعت ۱۸ متر در ثانیه است.

با توجه به ویژگى‌هاى اقلیمى، این استان از اواخر اردیبهشت ماه تا پایان مهرماه مناسب‌ترین زمان براى گردش‌هاى تابستانى و سایر ماه‌هاى سال مناسب گردش‌هاى زمستانى است. ایرانگردانى که در ماه‌هاى بهار و تابستان به منطقه مسافرت مى‌کنند به نحو مطلوبى مى‌توانند از زیبایى‌هاى طبیعى و دیدنى‌هاى تاریخى و باستانى استان بهره‌مند شوند.

استان آذربایجان غربى (۲)

آذربایجان در فارسی میانه «آتورپاتكان» در آثار كهن فارس «آذربادگان» یا «آذربایگان»، در فارسی كنونی «آذربایجان»، در یونانی «آتروپاتنه» در بیزانسی «آذربیگانون» در ارمنی «آتراپاتاكان»، در سریانی «آذربایغان» و در عربی «آذربیجان» نامیده شده است.

تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد درآمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت‌های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف كرد. مقارن این ایام دولت‌هایی در اطراف آذربایجان وجود داشت كه از آن جمله می‌توان به دولت آشور در شمال بین‌النهرین، دولت هیتی در آسیای صغیر، دولت اورارتو در نواحی شمال و شمال غرب، اقوام كادوسی در شرق و كاسی‌ها در حوالی كوه‌های زاگرس اشاره كرد. بعد از تأسیس دولت ماد، آذربایجان به ماد كوچك (در مقابل ماد بزرگ) معروف شد و مشتمل بر شهرهای قدیمی همدان، ری، اصفهان و كرمانشاه بود. به عبارت دیگر ولایاتی كه در قرون اولیه اسلامی به ناحیه ٔ جبال و بعدها به عراق عجم معروف بودند را در بر می‌گرفت.

بعد از غلبه ٔ اسكندر مقدونی به ایران، سرداری به نام آتورپات در آذربایگان ظهور كرد و از اشغال آن توسط یونانیان ممانعت به عمل آورد. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتكان معروف شد. آتورپات به پادشاهی رسید و آن ناحیه را مستقل اعلام نمود.

در طول دوره ٔ ‌ حكومت سلوكی‌ها، ناحیه ٔ ‌ آتورپاتكان همچنان مستقل ماند و یونانیان و جانشینان اسكندر نتوانستند آداب و رسوم و تمدن یونانی را در آن محل اشاعه دهند. آذربایجان در این زمان پناهگاه زردشتیان و تكیه‌گاه ایرانیت در مقابل یونانیت شد.

حكومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشكانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست كماكان استقلال خود را حفظ كند. سرانجام اردشیر بابكان مؤسس سلسله ساسانی بر حكمرانان آذربایجان استیلا یافت. از این تاریخ این منطقه استقلال خود را از دست داد.

در دوره ٔ ساسانی معمولاً یكی از مرزبانان را به حكومت آذربایجان می‌‌گماردند. در اواخر آن دوره حكومت آذربایجان در دست خاندان «فرخ هرمزد» بود و پایتخت آن «شیز» یا «گنزب» نام داشت كه مطابق با ویرانه‌های لیلان در جنوب شرقی دریاچه ٔ ارومیه گزارش شده است.

پس از فتح آذربایجان به دست اعراب، قبایل عرب از بصره و كوفه و شام و یمن برای سكونت به آنجا روی آوردند و با خرید زمین‌‌های وسیع، كشاورزی را گسترش داده و افراد بومی را رعیت خود ساختند. امرای عرب برای حفظ زمین‌های خود و احتمالاً برای حفظ رعایای مسلمان خود از حملات دیگر مردم آذربایجان كه به اسلام نگرویده بودند، باروهایی در اطراف املاك وسیع خود می‌كشیدند كه به تدریج داخل این باروها به صورت شهرهای نسبتاً مهم درآمد.

در سال 198 هجری كه مأمون هنوز در خراسان بود و «حسن بن سهل» را به عراق فرستاده بود، عده‌ای از امرای عرب در آذربایجان دعوی استقلال داشتند. بابك خرمدین از ضعف خلافت مركزی و دوری مأمون از بغداد استفاده كرد و قسمت‌های مهمی از شمال شرقی آذربایجان را در اختیار گرفت. پس از قیام بابك، سلطه ٔ دستگاه خلافت بر آذربایجان ضعیف شد.

سلسله‌های ایرانی بعد از اسلام مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان كه از شرق ایران برخاستند و حكومت‌‌های مستقلی تشكیل دادند هیچگاه نتوانستند قلمرو خود را به آذربایجان برسانند. در این مدت كه از سال 205 هجری قمری (تأسیس سلسله ٔ ‌ طاهریان) شروع و تا سال 429 هـ.ق (آغار حكومت سلجوقیان) ادامه می‌یابد، حكومت‌های محلی متعددی قدرت را در آذربایجان به دست گرفتند. آخرین حكام مقتدر این ایالت، ساجیان (317-276 هـ.ق) بودند كه آنها نیز خود عاقبت بر ضد خلفا قیام كردند. پس از سقوط ساجیان، سلسله‌های محلی دیگری در آذربایجان به قدرت رسیدند كه روادیان از آن جمله بودند. در دوران حكومت ساجیان (بنی‌ساج) و حكومت بعد از آن حكمرانانی در قسمت شمالی رود ارس به حكام آذربایجان خراج می‌دادند كه از معروف‌ترین آنها شیروانشاهان، خداوندان شكی، حكام گرجستان، روادیان و حكام ارمنستان بودند.

در آغاز قرن پنج هجری (یازدهم میلادی) تركان غز به فرماندهی سلجوقیان‌، نخست با دسته‌های كوچك و سپس به تعداد بیشتر، آذربایجان را به تصرف در آوردند. در نتیجه اهالی ایرانی و نواحی مجاور ماوراء قفقاز، حكومت تركان را گردن گذاشتند.

در 531 هجری (1136 میلادی)‌ آذربایجان به دست «اتابك ایلدگز» (الدگوز) افتاد كه تا حمله ٔ كم دوام جلال‌‌الدین خوارزمشاه (31-1225 م، 28-622 هـ.ق) وی و اولادش بر آذربایجان حكومت كردند.

با حمله ٔ ‌ مغولان و ورود هلاكوخان ایلخان (1256 م، 654 هـ.ق)،‌ آذربایجان مركز شاهنشاهی بزرگی شد كه از آموی تا شام امتداد داشت.

پس از ضعف ایلخانان مغول، در آذربایجان امرای مستقل حكومت یافتند. از آن جمله می‌توان به جلایریان، چوپانیان و تركمانان اشاره كرد كه در قسمتی از این منطقه حكامی مستقل شدند.

پس از تصرف آذربایجان به دست شاه اسماعیل اول صفوی (1502م، 907 هـ.ق) آذربایجان سنگرگاه اصلی و مركز عمده ٔ گردآوری قوای نظامی برای شاهان صفوی شد. در زمان صفویه آذربایجان محل جنگ‌های خونین میان سپاهیان ایران و عثمانی شد و عثمانیان بارها تبریز را به تصرف خود در آوردند.

پس از سقوط دولت صفویه، در دوره‌ای كه ایران عملاً میان روس و عثمانی و اشرف افغان تقسیم شده بود، آذربایجان در دست دولت عثمانی ماند، ولی دیری نپایید كه نادرشاه آن را از تصرف دولت عثمانی بیرون آورد و در صحرای مغان تاجگذاری كرد.

كریم‌خان زند در سال 1175 هجری (1755 میلادی) آذربایجان را از دست خانهای محلی كه پس از مرگ پادشاه قیام كرده بودند، بازپس گرفت، اما پس از مرگ او باز خوانین محلی سر برآوردند، تا اینكه آغامحمدخان قاجار در سال 1205 هجری (1785 میلادی) موفق شد كه آذربایجان را كاملاً مطیع خود كند.

پس از 1284 شمسی (1905 م - 1325 هـ) مردم آذربایجان سهم مؤثری در انقلاب مشروطیت ایران داشتند. پس از تهران، تبریز دارای مهم‌ترین نقش در پیروزی انقلاب مشروطیت بود كه قسمت غربی آذربایجان را نیز به نوعی تحت تأثیر قرار داده بود. با اشغال آذربایجان از طرف روسها، آثار انقلاب مشروطیت در آن موقتاً از میان رفت. این هجوم با هم‌پیمانی دولت انگلیس به بهانه ٔ حفاظت از اقلیت‌های خارجی مقیم آذربایجان (به ویژه تبریز) در سال 1908 میلادی (1287 ش - 1328 هـ) انجام گرفت.

با ‎ آغاز جنگ اول جهانی آذربایجان مورد تهاجم نیروهای روسیه و عثمانی قرار گرفت. پس از انقلاب اكتبر روسیه (1917 میلادی) روس‌ها آذربایجان را تخلیه كردند و تركان عثمانی در تبریز حكومتی دست‌‌‌نشانده مستقر ساختند. پس از شكست آلمان و متحدش عثمانی (در جنگ اول جهانی) آذربایجان و سراسر ایران به دست انگلیسی‌ها افتاد.

با شروع انقلاب اسلامی، مردم قهرمان آذربایجان فداكاری‌ها و دلاوری‌های بی‌نظیری در راه پیروزی از خود نشان دادند.

استان آذربایجان غربى (۳)

براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن آبان ماه 1375، جمعیت استان 320 ‚ 496 ‚ 2 نفر بوده است كه از این تعداد 52/68 درصد در نقاط شهری و 47/31 درصد در نقاط روستایی سكونت داشته و بقیه غیرساكن بوده‌اند. در همین سال از كل جمعیت استان 220 ‚ 269 ‚ 1 نفر مرد و 100 ‚ 227 ‚ 1 نفر زن بوده‌اند كه در نتیجه نسبت جنسی برابر 103 نفر به دست می‌آید. به عبارت دیگر،‌ در این استان در مقابل هر 100 نفر زن، 103 نفر مرد وجود داشته است.

از جمعیت استان آذربایجان غربی 40/30 درصد در گروه سنی كمتر از 15 سال، 55/62 درصد در گروه سنی 64-15 سال و 4/08 درصد در گروه سنی 65 سال و بیشتر قرار داشته‌اند و بقیه ٔ افراد نیز نامشخص بوده‌اند.

در فاصله ٔ سال‌های 1365 تا 1375 حدود 408 ‚ 365 نفر به استان وارد و یا در داخل آن جابه‌جا شده‌‌اند. محل اقامت قبلی 25/96 درصد مهاجران،‌ سایر استان‌ها، 21/49 درصد شهرستان‌های دیگر همین استان و 49/57 درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت بقیه ٔ ‌ افراد، خارج از كشور یا اظهار نشده بوده است. مقایسه ٔ محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند نشان می‌دهد كه 30/76 درصد از روستا به شهر 35/18 درصد از شهر به شهر، 13/56 درصد از روستا به روستا و 17/52 درصد از شهر به روستا طی 10 سال قبل از سرشماری آبان 1375 مهاجرت كرده‌اند.

در آبان ماه 1375، از جمعیت استان 99/56 درصد را مسلمانان تشكیل می‌‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 99/35 درصد و در نقاط روستایی 99/81 درصد بوده است.

طبق سرشماری یاد شده، از 217 ‚ 140 ‚ 2 نفر جمعیت 6 سال و بالاتر استان، 69/02 درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی 14-6 سال 87/18 درصد و در گروه سنی 15 سال و بالاتر 61/10 درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم (14-6 سال) نسبت باسوادی در نقاط شهری 93/88 درصد و در نقاط روستایی 80/07 درصد بوده است. در این استان نسبت باسوادی در بین مردان 79/09 درصد و در بین زنان 58/65 درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب 85/42 درصد و 70/18 درصد و در نقاط روستایی 71/71 درصد و 45/47 درصد بوده است.

در آبان 1375، در این استان، افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) در مجموع 38/11 درصد از جمعیت ده سال و بالاتر را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 35/53 درصد و در نقاط روستایی 41/18 درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان 88/70 درصد را مردان و 11/30 درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند.

از جمعیت شاغل ده سال و بالاتر استان 33/64 درصد را در گروه‌های عمده ٔ كشاورزی، شكار، جنگلداری و «ماهیگیری»، 11/06 درصد در گروه عمده ٔ «عمده‌فروش و خرده‌فروش، تعمیر وسایل نقلیه ٔ موتوری و ...»، 12/10 درصد در گروه عمده ٔ صنعت (ساخت) و 43/21 درصد نیز در سایر گروه‌های عمده ٔ فعالیت‌های اقتصادی به كار اشتغال داشته‌اند.

استان آذربایجان غربی یكی از مناطق مستعد كشاورزی كشور است. این استان 2/6 درصد مساحت كشور را در بر می‌گیرد، در حالی كه اراضی آن بیش از 6 درصد كل اراضی مزروعی كشور را شامل می‌شود. از این نظر استان آذربایجان غربی دارای رتبه ٔ پنجم در كل كشور است.

ویژگی‌ها و خصوصیات طبیعی و اقلیمی استان بر توان بالقوه ٔ كشاورزی استان افزوده است. جمع نزولات جوی حوزه‌های آبریز استان 19 میلیارد مترمكعب می‌باشد. بیش از 41 رودخانه ٔ ‌ فصلی و دائمی در استان جریان دارد كه می‌‌تواند جهت بهره‌برداری كشاورزی سودمند باشد. از جمله ٔ ‌ این مزیت‌ها، كوهستانی بودن منطقه است كه خود در وسعت مراتع استان نقش مهمی دارد. كل مراتع استان در حدود 000 ‚ 856 ‚ 1 هكتار است.

علاوه بر موارد فوق وجود ایلات و عشایر كه معیشت آنها در درجه ٔ اول از طریق دامداری و در درجه ٔ دوم با كشاورزی تأمین می‌گردد، در دامداری استان نقش قابل توجهی دارند. در سطح استان نزدیك به 342 ‚ 967 ‚ 8 واحد دامی از انواع مختلف نگهداری می‌‌گردد. همچنین دراین استان تعداد 77 واحد دامداری صنعتی با ظرفیت 6160 گاو اصیل و تعداد 312 واحد نیمه صنعتی كه تعداد 1360 رأس دام را نگهداری می‌كنند، وجود دارد.

طیور استان به صورت صنعتی و سنتی تولید می‌شود كه نوع صنعتی آن به صورت مرغداری‌های گوشتی و تخمی است. تعداد این نوع از واحدهای استان 243 واحد است كه تعداد 231 واحد آن گوشتی با ظرفیت 470 ‚ 015 ‚ 3 قطعه در هر دوره و 12 واحد آن تخم‌‌گذار با ظرفیت 000 ‚ 360 قطعه مرغ تخم‌گذار است.

همچنین در سطح استان 000 ‚ 250 كندوی زنبور عسل نگهداری می‌شود كه دویست هزار كندوی آن مدرن و پنجاه هزار دیگر كندوی سنتی است كه میزان تولید آنها در پایان سال 1370 حدود 2000 تن بود.

بخش شیلات و آبزیان استان شامل استخرهای پرورش به تعداد 30 واحد می‌باشد كه 28 واحد آن به پرورش ماهیان گرم آبی و 2 واحد دیگر به ماهیان سرد آبی اختصاص دارد. كل ظرفیت تولید این واحدها معادل 828 تن در سال می‌باشد. علاوه بر آن صید ماهی از سدهای ارس، مهاباد و سایر سدهای استان و رودخانه‌‌ها و آبگیرهای طبیعی نیز صورت می‌‌گیرد كه كل صید استان در سال 1370 معادل 1180 تن بوده است.

بررسی تركیب كارگاه‌های موجود استان نشان می‌دهد،‌ دو گروه صنعتی كانی‌های غیرفلزی و غذایی - دارویی در بین سایر صنایع بالاترین تعداد و بیشترین میزان اشتغال را دارد. این دو گروه جمعاً 68/5 درصد از تعداد كارگاه‌ها و 85/4 درصد از شاغلین صنایع را به خود اختصاص داده‌اند.

استان آذربایجان غربی از نظر اكتشاف و بهره‌برداری منابع معدنی نسبت به سایر استان‌های كشور در وضع مطلوبی قرار ندارد. مطالعات اخیر نشان داده است كه در برخی از مناطق استان معادن مهمی وجود دارد، ولی هنوز در جهت بهره‌برداری از آنها اقدام جدی صورت نگرفته است.

معادنی كه هم اكنون در استان آذربایجان غربی فعال هستند عمدتاً مشتمل بر معادن مصالح و سنگ‌های ساختمانی است. علاوه بر آن معادنی چون گرانیت، تراورتن، نمك آبی، نمك سنگی، میكا، زرنیخ، تالك، خا‌ك‌‌نسوز و پوكه ٔ معدنی نیز در استان وجود دارد كه هم اكنون بهره‌برداری می‌شوند. همچنین ذخایری از مواد معدنی سرب و روی و طلا در تكاب، ذغال‌سنگ در میاندوآب و خاك نسوز در بوكان كشف شده است كه هنوز بهره‌برداری از آنها شروع نشده است. در سال‌های اخیر اقداماتی جهت شناسایی معادن سیلیس و مواد معدنی فلزی و غیرفلزی در استان صورت گرفته است.

همان‌‌گونه كه قبلاً نیز گفته شد استان آذربایجان غربی تنها استان كشور است كه با چند كشور مرز مشترك دارد. این امر چندین مبدأ ورود و خروج كالا و مسافر را در سطح استان به وجود آورده و زمینه‌های تبدیل آن را به یكی از مهم‌ترین مراكز تجاری بین‌‌المللی كشور فراهم آورده است. همچنین نزدیك‌‌ترین خط راه‌آهن ایران به اروپا از این استان عبور می‌‌كند.

احداث بزرگراه شهید كلانتری همراه با تقویت مراكز تخلیه و نگهداری و توزیع كالا می‌تواند نقش بازرگانی استان را در سطح فرااستانی و حتی بین‌المللی ارتقاء بخشد و در تقسیم كار ملی عملكرد منحصر به فردی را به وجود آورد.

استان اردبیل (۲)

چهره عمومى شهرستان اردبیل متأثر از ارتفاعات كوهستان‌هاى سبلان، طالش و بزغوش است كه این عوامل طبیعى سبب محصور شدن آن شده‌اند. بیشتر زمین‌هاى این بخش از استان 2000 تا 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند. شمال غربى آن بین 3000 تا 4000 متر بلندى دارد و رشته كوه سبلان با 4811 متر ارتفاع، در این قسمت واقع است. وجود كوهستان سبلان در غرب این شهرستان، در اعتدال هواى آن نقش عمده‌اى دارد و آب‌هاى جارى شده از این كوهستان سبب آبادى منطقه شده است. آثار فرعى آتشفشان سبلان به صورت چشمه‌هاى معدنى آب گرم سرعین و سردابه ظاهر شده است كه سبب جذب انبوه مسافران مى شود و یكى از زیباترین مناطق جهانگردى استان است.

براساس تقسیم‌بندى كوسن، شهرستان اردبیل داراى چهار اقلیم مدیترانه‌اى گرم،‌ مدیترانه‌اى معتدل، كوهستانى سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یكى از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگى نیز در تمام فصول وجود دارد، ولى شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است.

براساس گزارش ایستگاه هواشناسى اردبیل كه در ارتفاع 1372 مترى واقع شده، بارندگى این شهر در سال 1372 برابر 327/7 میلی‌متر گزارش شده است. این شهرستان داراى زمستان‌هاى بسیار سرد و تابستان‌هاى معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی‌گراد است. وجود كوهستان‌هاى سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهاى دریاى خزر و بادهاى سرد شمالى و وجود جنگل‌هاى شمال و شرق آن در میزان بارندگى و نوسان دماى شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.

شهرستان بیله‌سوار با ارتفاع متوسط 120 متر و 1721/3 كیلومترمربع گستره‌اى پهناور از دشت مغان را تشكیل می‌دهد.

آب و هواى بیله‌سوار در تابستان‌ها گرم و در دیگر فصل‌ها به ویژه در زمستان‌ها معتدل و مطبوع است. بیله‌سوار به علت نزدیكى به دریاى خزر و ارتفاع كم، در ردیف مناطق نیمه مرطوب به حساب می‌آید. از این‌رو، همه منطقه را مراتع سرسبز و خرم قشلاقى پوشانیده است. در تابستان به علت شدت گرما و كمبود علوفه، دامداران و عشایر ایل سئون به سوى ییلاق‌هاى كوهستان سبلان و ارسباران كوچ می‌كنند.

میانگین باران سالانه این بخش 500 میلی‌متر است كه از شرق به غرب كاهش می‌یابد. این شهرستان در سرزمین جلگه‌اى و هموار بنا شده و بلندترین نقطه آن «قله جهان خانلو» است كه 700 متر بلندى دارد.

شهرستان پارس‌آباد در جلگه‌اى صاف و هموار قرار دارد و تنها ارتفاع چشمگیر آن «تپه نادر» در غرب آن است كه در سال 1148 هجرى قمرى محل تاجگذارى نادرشاه افشار در دشت مغان بود.

این شهرستان داراى آب و هواى معتدل تا گرم است. تابستان‌هاى آن بسیار گرم و زمستان‌هاى آن معتدل و مطبوع است. بارندگى در پارس‌آباد تحت تأثیر جریان‌هاى دریاى خزر و توده هواى سیبرى و سرد شمالى است. میانگین بارندگى آن 462 میلی‌متر است كه به سبب كمى ارتفاع، زمستان‌هاى آن ملایم و درجه حرارت آن تا صفر درجه پایین می‌آید.

شهرستان خلخال منطقه‌اى كوهستانى است كه رشته‌كوه‌هاى طالش در بخش شرقی، كوه‌هاى بزغوش در غرب و قراول داغ در جنوب آن قرار گرفته است. كوهستان جنگلى و بلند طالش در شرق خلخال از شمال به جنوب كشیده شده و مانند سدى بین دریاى خزر و استان گیلان و آذربایجان شرقى است،‌ كه باران‌هاى خزرى در دامنه شرقى آن می‌بارند و سبب طراوت كوهستان و به وجود آمدن جنگل‌ها می‌شوند.

در جبهه غربى كوه‌هاى طالش (منطقه خلخال) كه نسبت به جبهه شرقى آن، با كمبود باران و تغییر آب و هوا روبرو است، جنگل وجود ندارد. بلندترین قله‌هاى كوهستان طالش «ناو» و «الماس» است.

وجود كوه‌هاى دیوار مانند، راه‌هاى ارتباطى خلخال را بسیار دشوار رو كرده است. مهم‌ترین گردنه خلخال، گردنه ناو است كه در مسیر جاده ارتباطى خلخال به هشتپر و اسالم واقع شده است و از داخل جنگل‌هاى طالش، به جاده رشت - آستارا متصل می‌شود.

براساس تقسیم‌بندی‌ كوسن، شهرستان خلخال داراى سه اقلیم مدیترانه‌اى خشك و گرم،‌ مدیترانه‌اى گرم و مدیترانه‌اى معتدل است. به علت كوهستانى بودن منطقه, میزان بارندگى آن از سالى به سال دیگر متفاوت است.

براساس داده‌هاى ایستگاه فیروزآباد خلخال كه در ارتفاع 1090 مترى قرار دارد، میزان بارندگى آن در سال 1372 در حدود 435 میلی‌متر بود. شهرستان خلخال داراى تابستان‌هاى معتدل و زمستان‌هاى سرد است. ارتفاعات شرقى و كوهستان طالش سرد و پربرف و كنار رود قزل‌اوزن گرم و مرطوب است. طول مدت سرماى این شهرستان بیش از پنج ماه است و برف سنگین زمستانى سبب بسته شدن جاده اسالم به خلخال در محور كوهستان طالش می‌شود.

شهرستان گرمى در میان دو رشته كوه كم ارتفاع واقع شده است و ارتباط دشت مغان را با سایر شهرهاى همجوار مانند اردبیل و مشگین‌شهر برقرار می‌سازد. در شمال و غرب گرمى ارتفاعات خروسلو مربوط به دوره میوسن، از غرب به شرق كشیده شده و در شرق آن،‌ ارتفاعات موران به بلندى 100 متر قرار دارد.

آب و هواى گرمى در تابستان‌ها نامساعد و در زمستان‌ها ملایم و مطبوع است. میزان بارندگى متوسط سالانه آن 300 میلی‌متر گزارش شده است. دماى هوا در گرم‌ترین ماه (مرداد) 38/5 درجه و در سردترین ماه (بهمن) 4/1 درجه سانتی‌گراد است.

شهرستان مشگین‌شهر در دامنه كوهستان سبلان واقع شده و داراى ویژگی‌هایى بارز است كه برف‌هاى دائمى و چشمه‌هاى معدنى ناشى از وجود توده آتشفشانى سبلان از آن جمله است. این شهرستان به صورت دشتى گسترده است كه با شیب تند به زمین‌هاى پست شمالى منتهى می‌شود. مرتفع‌ترین و پرشیب‌ترین قسمت این شهرستان بخش جنوبى آن،‌ یعنى دامنه‌هاى شمالى و شمال غربى توده‌هاى آتشفشانى سبلان است كه به طور متوسط 2000 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. قسمت شمالى و غربى آن 100 تا 1000 متر ارتفاع دارد و بقیه زمین‌ها مسطح است و با شیبى ملایم در جهت شمال و شمال شرقى به دشت مغان منتهى می‌شود.

براساس تقسیم‌بندى كوسن، این شهرستان داراى چهار اقلیم مدیترانه‌اى گرم و خشك،‌ مدیترانه‌اى معتدل، استپى سرد و كوهستانى سرد است. طول ماه‌هاى خشك و نیمه‌خشك و یخبندان آن پنج تا هشت ماه است و میزان بارندگى سالانه آن به طور متوسط 300 میلی‌متر است. قسمت عمده پوشش گیاهى آن را استپی،‌ درمنه، ممرز، بلوط و تنگرس تشكیل می‌دهد.

سه جریان آب و هوایى با ویژگی‌هاى متفاوت، اقلیم و آب و هواى استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. «جریان مدیترانه‌ای» با ماهیت معتدل و بحرى كه بیشتر بخارهاى خود را در كوهستان‌هاى تركیه و زاگرس و آذربایجان غربى از دست می‌دهد، از غرب، استان اردبیل را متأثر می‌كند. این جریان، منشاء مهم و اصلى بارش‌هاى جوى ایران است و ورود آن به منطقه،‌ با تعدیل درجه حرارت و رطوبت هوا همراه است.

«جریان هوایى سیبرى آسیاى مركزی» كه ماهیتى برّى و سرد دارد،‌ از شمال و شمال شرق وارد می‌شود و پس از عبور از دریاى خزر و جذب بخار آن، استان اردبیل را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این جریان نیز بیشترین بخار خود را در دامنه‌هاى شرقى طالش و بغرو برجاى می‌گذارد. ورود این جریان هوایى در نواحى شمالى و مركزى و جنوبى استان با سرما و افزایش میزان رطوبت هوا همراه است و در مناطق دیگر به ویژه در مناطق مرتفع، سرما و یخبندانى خشك را سبب می‌شود.

جریان هوایى سیبرى در تابستان باعث كاهش شدید گرما و خنك شدن هوا می‌شود. سومین جریان هوایی، «جریان اطلس شمالى یا اسكاندیناوی» است كه داراى ماهیتى سرد است. با وجود این كه جریان نامبرده نیز انبوهى از بخار خود را در سراسر اروپا و روسیه برجاى می‌گذارد، ولى ورود این جریان از شمال و شمال غرب با سرماى شدید و بارش برف سنگین در استان همراه است.

چهارمین عامل مؤثر در اقلیم (آب و هوا) استان، وجود دریاى خزر در شرق آن است كه غیر از برخوردار كردن منطقه از بخارهاى خود،‌ در مناطق نزدیك و ساحلى نیز عامل تعدیل درجه حرارت است.

با وجود تنوع اقلیمى در استان، «سرد» بودن (بر اثر ارتفاع، جریان‌هاى هوایى سرد و عرض جغرافیایی) ویژگى مشترك اقلیم گوناگون آن‌جا است. حتى در قسمت شمالى استان كه به دلیل پست بودن منطقه داراى اقلیم معتدل است،‌ به طور متوسط در 50 روز سال یخبندان است.

پدیده یخبندان در ایستگاه‌هاى مرتفع استان (مناطقى كه ارتفاع آن‌ها در حدود 2000 متر است) تا 170 روز در نُه ماه از سال افزایش می‌یابد. با توجه به این واقعیت كه در حدود 20 درصد از استان داراى ارتفاعى بیش از 2000 متر است و با توجه به تفاوت‌ جریان‌هاى برودتى و حرارتى در دامنه كوهستان‌ها، می‌توان نتیجه گرفت كه در بسیارى از گستره‌‌هاى استان، در بیش از نیمى از روزهاى سال یخبندان است یخبندانى كه در سراسر ماه‌هاى سال حتى در تابستان نیز قابل رؤیت است.

با وجود شدت سرما و برودت كم‌تر از 30 درجه سانتی‌گراد (براساس داده‌هاى ایستگاه‌هاى هواشناسى مرتفع)، درجه حرارت بالاى 40 درجه سانتی‌گراد نیز در گرم‌ترین ساعت‌‌هاى روز در ماه‌هاى تابستان، در داده‌هاى برخى ایستگاه‌ها، مانند پارس‌آباد قابل رؤیت است. دامنه ٔ ‌ نوسان درجه حرارت در سردترین و گرم‌ترین ماه سال یك منطقه، در حدود 40 درجه سانتی‌گراد است. میانگین دماى روزانه نیز در بین ایستگاه‌هاى استان، 6/5 تا 15 درجه سانتی‌گراد است. براساس داده‌هاى این ایستگاه، نواحى پست دره رود ارس و دشت مغان گرم‌ترین و ارتفاعات دامنه‌هاى سبلان، سردترین مناطق استان هستند.

میزان بارش جوى در استان به طور متوسط بین 250 تا 600 میلی‌متر در نوسان است. دو فصل بهار و زمستان، فصل‌هاى بارندگى منطقه‌‌اند و بیشترین بارندگی‌ها در بهار دیده می‌شود. فصل پاییز از نظر بارندگى پس از بهار و تابستان در مرتبه سوم قرار دارد.

استان اردبیل (۳)

گو این که براساس آخرین تقسیمات کشورى ، اردبیل به استانى مستقل و جدید تبدیل شده است ، اما تاریخ آن با تاریخ سرزمین آذربایجان در آمیخته است ، چندان که ، بدون توجه به موقعیت تاریخى آذربایجان نمى‌توان سخن از موقعیت تاریخى اردبیل به میان آورد. که موقعیت جغرافیاى تاریخى آذربایجان ، در استان آذربایجان شرقى بررسى شده است.

براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال 1375، استان اردبیل دارای 011 ‚ 168 ‚ 1 نفر جمعیت است كه تعداد 448 ‚ 568 نفر آن در مناطق شهری و 916 ‚ 596 نفر در مناطق روستایی سكونت دارند و 2647 نفر دیگر غیرساكن (عشایر كوچ‌رو و رمه‌گردان) هستند. به استناد همین سرشماری،‌ بیش‌ترین تعداد جمعیت استان با 477 ‚ 563 نفر در شهرستان اردبیل و كم‌ترین آن‌ها با 584 ‚ 59 نفر در شهرستان گرمی است. همین دو شهرستان به ترتیب، بیش‌ترین و كم‌ترین جمعیت شهری را نیز به خود اختصاص داده‌اند. به این ترتیب، 59/5 درصد جمعیت شهرستان اردبیل و 23/6 درصد جمعیت شهرستان گرمی را جمعیت شهرنشین تشكیل می‌دهند.

براساس همین سرشماری، در حدود 35 درصد از كل جمعیت استان فعال بودند. این شاخص در مورد جمعیت نقاط شهری 3316 و نقاط روستایی 36/3 درصد است. بررسی آمار شاغلان در بخش‌های عمده اقتصادی استان اردبیل نشان می‌دهد كه از كل شاغلان استان 40 درصد در بخش كشاورزی، 22/8 درصد در بخش صنعت و 37/2 درصد در بخش خدمات سرگرم كار هستند، به عبارت دیگر معاش غالب مردم این استان از فعالیت‌های كشاورزی و خدمات تأمین می‌گردد و صنعت علیرغم احداث و بهر‌ه‌برداری كارخانه‌های بزرگ، هنوز جایگاه اصلی خود را بازنیافته است.

محصولات عمده كشاورزی استان عبارت‌اند از: گندم، سیب‌زمینی، جو، ذرت دانه‌ای، بذر چغندر قند و حبوبات،‌ به علاوه پنج میلیون واحد دامی استان منشأ تولید و عرضه گوشت و محصولات لبنی است. صنایع دستی استان نیز با توجه به ساخت روستایی و عشایری استان از جایگاهی ویژه برخوردار است و زمینه جانبی فعالیت اقتصادی زندگی عشایر و روستاییان را تشكیل می‌دهد. از جمله این صنایع می‌توان به فرش، گلیم، جاجیم، ورنی و بافته‌های عشایری اشاره كرد.

پرورش زنبور و تولید عسل مرغوب یكی دیگر از فعالیت‌های اقتصادی است كه در استان اردبیل رونق بسیار دارد و عسل به عنوان سوغات این شهرستان شهرت ملی یافته است. پرورش نوعی ماهی قزل‌آلا به نام رنگین‌كمان در دریاچه طبیعی نئور اردبیل صورت می‌گیرد كه از نظر مزه و كیفیت غذایی از بهترین و خوشمزه‌ترین ماهی‌های جهان است،‌آمار نشان می‌دهد در سال 1371،‌ مقدار 6408 تن گوشت ماهی در استان اردبیل تولید شده بود.

كارخانه چرم مغان از طریق صادرات پوست به كشورهای آلمان و ایتالیا بیش از ده میلیون دلار درآمد ارزی وارد كشور می‌كند و از سویی با توجه به جمعیت انبوه بخش كشاورزی كه در بیشتر روزهای سال فعالیتی ندارند،‌ لزوم توسعه صنعتی، به ویژه صنایع تبدیلی و تكمیلی، یكی از ضرورت‌های توسعه استان به حساب می‌‌آید.

استان اصفهان با مساحتی حدود 937 ‚ 105 كیلومترمربع بین 30 درجه و 43 دقیقه تا 34 درجه و 27 دقیقه ٔ عرض شمالی خط استوا و 49 درجه و 36 دقیقه تا 55 درجه و 31 دقیقه ٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است. این استان كه در مركز ایران واقع شده، از شمال به استان‌های مركزی، قم و سمنان؛ از جنوب به استان‌های فارس و كهگیلویه و بویراحمد؛ از شرق به استان‌‌های خراسان و یزد؛ و از غرب به استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری محدود است.

براساس آخرین تقسیمات كشوری، این استان دارای دارای 18 شهرستان، 60 شهر، 37 بخش و 116 دهستان، و مركز آن شهر اصفهان است. شهرستان‌های استان اصفهان عبارت‌اند از : اصفهان، اردستان، برخوار ، خمینی‌شهر، خوانسار، سمیرم، شاهین شهر و میمه، شهرضا، فریدن، فریدون‌شهر، فلاورجان، كاشان، گلپایگان، لنجان، مباركه، نائین، نجف‌آباد و نطنز.

استان اصفهان در مركز فلات ایران است و به علت گستردگی زیاد، شامل بخش‌های متعدد كوهستانی و جلگه‌ای است. این نواحی عبارت‌اند از:

- ناحیه ٔ كوهستانى اردستان: كه شهرستان اردستان را به وسیله ٔ دو رشته كوه : یكی در غرب از حوزه ٔ زاینده‌رود و دیگری در شرق از كویر لوت جدا می‌سازد. این ناحیه ٔ كوهستانی به وسیله ٔ یك رشته از كوه‌های كم‌ارتفاع به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. قسمت شمالی شهرستان‌های نائین، اردستان، كاشان و قسمت جنوبی شهرستان یزد را كه در دامنه ٔ شیركوه واقع شده است، در بر می‌گیرد.

- ناحیه ٔ كوهستانى شمال شرقی و شرق: كه شهر نطنز نیز در دامنه ٔ بلندترین قله ٔ آن یعنی كوه كركس‌كوه قرار گرفته است.

- ناحیه ٔ كوهستانى غرب: كه شهرستان‌های فریدن و فریدون‌شهر را در بر می‌گیرد.

- قسمت جلگه‌اى: كه از آبرفت‌های زاینده‌رود به وجود آمده و با شیب ملایمی به باتلاق گاوخونی در جنوب شرقی اصفهان منتهی می‌گردد.

آب و هوای استان اصفهان به طور كلی معتدل خشك است، اما با توجه به تأثیر بادها و دوری و نزدیكی به منطقه ٔ كوهستانی غرب و دشت كویر در شرق و جنوب شرقی، می‌‌توان آب و هوای آن را به 3 بخش متمایز تقسیم كرد :

- آب و هواى بیابانى: كه شمال شهرستان نائین، حوزه ٔ بیابانك و انارك تا شمال اردستان را در بر می‌گیرد. مشخصه ٔ ویژه ٔ آن تغییر شدید و سریع درجه ٔ حرارت، كمی بارش باران و وزش بادهای تند در طول سال است.

- آب و هواى نیمه بیابانى: كه شهرستان اصفهان را در بر می‌گیرد و خشكی هوا و كمیِ بارندگی از مشخصات این نوع آب و هواست. رودخانه ٔ زاینده‌رود به طرز چشمگیری بر روی آب و هوای این ناحیه تأثیر مثبت دارد و آن را تعدیل می‌كند.

- آب و هواى نیمه مرطوب: سرد كه قلمرو غرب و جنوب غربی اصفهان را در بر می‌گیرد. به نسبت افزایش ارتفاع، میزان بارندگی افزایش می‌یابد و از درجه ٔ گرمای هوا كاسته می‌شود.

بر اساس گزارش ایستگاه سینوپتیك شهر اصفهان در سال 1373، حداكثر درجه ٔ حرارت 40/6 درجه ٔ ‌ سانتی‌گراد، حداقل درجه ٔ حرارت 10/6- درجه ٔ سانتی‌گراد و متوسط درجه ٔ ‌ حرارت سالانه 16/7 درجه ٔ ‌ سانتی‌‌گراد ثبت شده است. طبق همین گزارش، تعداد روزهای یخبندان استان 76 روز و متوسط میزان بارندگی سالانه ٔ آن 116/9 میلی‌متر است.

بادهایی كه در استان اصفهان می‌وزند، عموماً بادهای غربی و جنوب غربی‌اند. وزش بادهای جنوب غربی زمان خاصی ندارد و این بادها در اغلب ایام سال می‌‌وزند؛ اما بادهای غربی معمولاً در دو موقع از سال، یكی از نیمه ٔ اسفند تا نیمه ٔ اردیبهشت، و دیگری از اوایل شهریور تا اواسط مهر، می‌وزند.

روی‌هم‌رفته بادهای شدید فقط در نواحی بیابانی استان می‌وزند و سایر بادهای استان معمولاً به صورت نسیم و بادهای خفیف محلی‌‌اند. شهر اصفهان از نظر آب و هوا ممتاز، و فصول چهارگانه ٔ آن بسیار منظم است؛ چنان‌كه آغاز و پایان هر فصل به خوبی مشهود است.

در ادوار پیشین، اصفهان نقش پلی را داشت كه قسمت‌های كم‌ارتفاع شرق فلات ایران را با سرزمین‌های كوهستانی غرب مرتبط می‌ساخت و برای اطراق سرمازدگانِ كوهستان غرب، و گرمازدگان و خستگانِ هوای خشك شرق، محل مناسب و مطلوبی بود.

از اصفهان قبل از اسلام، یعنی دوره ٔ حكومت مادها و دوره ٔ ‌ شاهنشاهی هخامنشیان، اشكانیان و ساسانیان اطلاعات زیادی در دست نیست و از آن دوره‌ها، آثار قابل توجهی بر جای نمانده است. آنچه مسلم است، استقرار جلگه ٔ اصفهان در میان بیابان‌ها و كوه‌های خشك مركزی ایران از یك طرف، و اهمیت و موقعیت ارتباطی خاص آن در مركز فلات پهناور ایران از طرف دیگر، تاریخ و سابقه ٔ آن را به سابقه و قدمت كشور ایران مرتبط كرده است. پیش از برپایی پادشاهی مادها، اصفهان حد شرقی ممالكی بوده است كه بابلی‌ها از آن اطلاع داشته‌اند و به احتمال قوی جزو ناحیه ٔ انزان یا انشان بوده است.

استان اصفهان (۲)

در آبان‌ماه 1375، جمعیت استان اصفهان 255 ‚ 923 ‚ 3 نفر بوده است. از این تعداد 74/30 درصد در نقاط شهری و 25/67 درصد در نقاط روستایی سكونت داشته و بقیه غیرساكن بوده‌اند. در همین سال، از كل جمعیت استان 492 ‚ 013 ‚ 2 نفر مرد و 763 ‚ 909 ‚ 1 نفر زن بوده‌اند كه در نتیجه، نسبت جنسی برابر 105 به دست می‌آید. به عبارت دیگر، در این استان در مقابل هر 100 نفر زن، 105 نفر مرد وجود داشته است. از جمعیت این استان 36/68 درصد در گروه سنی كم‌تر از 15 ساله، 58/49 درصد در گروه سنی 64-15 ساله و 4/80 درصد در گروه سنی 65 ساله و بالاتر، قرار داشته‌اند و سن بقیه افراد نیز نامشخص بوده است. از كل جمعیت استان 99/45 درصد را مسلمانان تشكیل می‌دهند. این نسبت در نقاط شهری 99/33 درصد و در نقاط روستایی 99/81 درصد است.

در فاصله ٔ سال‌های 1365 تا 1375، در حدود 640 ‚ 591 نفر به استان اصفهان وارد و یا در داخل آن جابه‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلی 40/13 درصد مهاجران، سایر استان‌ها، 24/61 درصد شهرستان‌های دیگر همین استان، و 31/92 درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیه ٔ افراد خارج از كشور، یا اظهارنشده بوده است.

مقایسه ٔ محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند، نشان می‌دهد كه 16/43 درصد از روستا به شهر، 57/10 درصد از شهر به شهر، 5/89 درصد از روستا به روستا و 17/24 درصد از شهر به روستا، در طی دوره ٔ 10 ساله ٔ 1365 تا 1375، مهاجرت كرده‌اند.

در آبان‌ماه 1375، از 335 ‚ 492 ‚ 3 نفر جمعیت 6 ساله و بالاتر استان 84/67 درصد باسواد بودند. نسبت باسوادی در گروه سنی 14-6 ساله 97/52 درصد و در گروه سنی 15 ساله و بیش‌تر 79/46 درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم (14-6 ساله) نسبت باسوادی در نقاط شهری 97/81 درصد و در نقاط روستایی 96/8 درصد بوده است. در این استان نسبت باسوادی در بین مردان 88/26 درصد و در بین زنان 80/89 درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب 90/7 درصد و 83/6 درصد، و در نقاط روستایی 82/99 درصد و 73/02 درصد بوده است.

در آبان‌‌ماه 1375، از جمعیت 14-6 ساله ٔ استان 69/45 درصد در حال تحصیل بوده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 72/53 درصد و در نقاط روستایی 61/2 درصد بوده است. در این استان 95/72 درصد از كودكان، 90/85 درصد از نوجوانان و 40/06 درصد از جوانان به تحصیل اشتغال دارند.

براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال 1375، در استان اصفهان افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) در مجموع 36/72 درصد از جمعیت ده ساله و بالاتر را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 35/13 درصد و در نقاط روستایی 41/45 درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان 85/63 درصد را مردان و 14/37 درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند. بیش‌ترین میزان فعالیت مربوط به گروه سنی 34-30 ساله با 57/59 درصد، و كم‌ترین میزان مربوط به گروه سنی 14-10 ساله با 3/65 درصد بوده است. بالاترین میزان فعالیت برای مردان مربوط به گروه سنی 39-35 ساله با 96/84 درصد، و برای زنان مربوط به گروه سنی 29-25 ساله با 17/75 درصد بوده است.

بر طبق همین سرشماری،‌ از شاغلان 10 ساله و بیش‌تر استان 14/5 درصد در گروه عمده ٔ كشاورزی، 42/25 درصد در گروه عمده ٔ خدمات و 42/11 درصد در گروه عمده ٔ صنعت و 1/14 درصد نیز در سایر گروه‌های عمده ٔ فعالیت اقتصادی به كار اشتغال داشته‌اند. این نسبت‌ها در نقاط شهری به ترتیب 7/19، 49/05، 42/56، 1/20 درصد و در نقاط روستایی 32/71، 25/31، 41 و 0/98 درصد بود است. توزیع نسبی شاغلان 10 ساله و بیش‌تر، برحسب گروه‌های عمده ٔ ‌ فعالیت، نشان می‌دهد كه در نقاط شهری گروه عمده ٔ خدمات،‌ و در نقاط روستایی گروه عمده ٔ ‌ صنعت، بیش‌ترین تعداد افراد شاغل را به خود اختصاص داده‌اند.

استان اصفهان از جمله استان‌هایی است كه تركیب قومی مختلفی دارد. هرچند اكثریت قریب به اتفاق جمعیت استان را فارس‌زبان‌ها تشكیل می‌دهند، ولی بختیاری‌ها، ارمنی‌ها و تا حدودی آذری‌ها نیز در قسمت‌هایی از آن سكنی گزیده‌اند. در حال حاضر، زبان رایج در استان اصفهان عموماً فارسی است، ولی مردم ساكن در آن به زبان‌ها و لهجه‌های دیگری نیز تكلم می‌كنند كه مهم‌ترین آن‌ها لری، ارمنی و عبری است.

استان اصفهان از كانون‌های مهم صنایع كشور است؛ ضمن این‌كه كشاورزی آن نیز از اهمیت قابل‌‌توجهی برخوردار می‌باشد. با توجه به عوامل مختلف از قبیل آب و هوا، نوع خاك و ارتفاع، مناطق كشاورزی استان را می‌‌توان به شرح زیر طبقه‌بندی نمود:

- منطقه ٔ دشتى: كه اطراف زاینده‌رود و گلپایگان را در بر می‌گیرد و به واسطه ٔ وجود آب‌های سطحی و زیرزمینی فراوان و زمین‌های مستعد از مهم‌ترین مناطق كشاورزی است.

- منطقه ٔ كوهستانى: و كوهپایه‌ای، كه از اختصاصات این منطقه پوشش گیاهی متوسط، وجود آب‌های سطحی و زمین‌های مساعد برای كشت گندم آبی و دیم، علوفه و سیب‌زمینی و كاشت درختان میوه و اشجار است. از جمله می‌توان از سیب درختی در منطقه ٔ سمیرم و غرس مو و كشت سیب‌زمینی در فریدن نام برد.

به غیر از گندم كه در همه ٔ شهرستان‌های استان كشت می‌شود، تنوع آب‌ و هوا، میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی، بازار مصرف و دانش و تكنولوژی كشاورزی سبب شده است، این استان از تنوع كشت برخوردار باشد. در این استان فقط گندم به صورت دیم كاشته می‌شود. مناطق دیم‌كاری نیز محدود به قسمتی از جنوب و شمال غربی استان است. میزان محصول دیم استان در مناطق مختلف و در هر سال به علت تغییر میزان بارندگی متفاوت است؛ به طوری كه در بعضی از سال‌ها میزان محصول حتی كم‌تر از بذرِ كاشته شده، می‌شود.

پراكندگی زمین‌های زیركشت درختان میوه بیش‌تر در منطقه ٔ جنوب، مركز و غرب استان است. نواحی شرق و شمال استان به واسطه ٔ شرایط اقلیمی، نوع خاك و میزان آب‌های موجود كم‌تر از سایر نواحی به كشت درختان اختصاص داده شده است. در منطقه ٔ ‌ شرق استان، در ناحیه ٔ خور و بیابانك، به واسطه ٔ شرایط آب و هوایی، بیش‌تر نخلستان دیده می‌شود.

استان اصفهان یكی از صادركنندگان میوه‌های درختی است و گلابی، سیب و گیلاس از مهم‌ترین میوه‌های آن هستند.

دامپروری در استان مشتمل بر گاوداری و پرورش گاو به شكل صنعتی، نیمه‌صنعتی و سنتی روستایی صورت می‌گیرد. گاوداری‌های صنعتی به طوركلی به شكل ماشینی و مكانیزه و اغلب به صورت مجتمع‌های شیر و گوشت فعالیت دارند. گوسفندداری و پرورش گوسفند به روش ثابت و متحرك انجام می‌پذیرد و پرورش طیور عمدتاً به روش صنعتی انجام می‌گیرد و دارای سابقه‌ای بیش از 20 سال در استان است.

علاوه بر موارد فوق، پرورش زنبور عسل و ماهی نیز در استان مرسوم و متداول است. استان اصفهان ذخایر سرشاری از انواع مواد مختلف معدنی دارد. در حال حاضر، قسمتی از این معادن مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و به مصرف صنایع مختلف سبك و سنگین می‌رسد. مهم‌ترین این معادن عبارت‌اند از : معادن سرب و روی ایران‌كوه واقع در غرب شهرستان اصفهان، معادن طلای موته در حوالی میمه، معدن سنگ‌چینی و ساختمانی در گدار سرخ گلپایگان.

استان اصفهان از مناطق مهم صنایع دستی كشور است. صنایع دستی در طول قرن‌های متمادی به عنوان نماینده ٔ هنر اصیل اسلامی و ایرانی در دنیا شناخته شده است. در ذهن هر شنونده‌ای، همراه با نام اصفهان، بی‌درنگ تصویر كاشی‌های معرق، تابلوهای مینیاتور، قالی‌های نفیس و نقش‌های قلمكار آن زنده می‌شود. ویژگی‌های فكری، روانی و ذوق صنعتگر اصفهانی موجب شده است كه این صنایع از نظر تنوع، كیفیت و كمیت در میان سایر شهرهای ایران مقام اول را دارا باشد.

مصنوعات دست‌ساز این هنرمندان و صنعتگران، نظر خریداران ایرانی و خارجی را به خود جلب كرده است. صنایع دستی و هنری اصفهان عبارت‌اند از : خاتم‌سازی، میناكاری، قالی‌بافی،‌ سكمه‌دوزی، قلم‌كاری، مینیاتورسازی، نقاشی و تذهیب، كاشی و سرامیك، نقره‌‌سازی و ملیله‌‌سازی.

صنایع دیگری كه در استان اصفهان موجودند عبارت‌اند از : كارخانه ٔ ذوب‌آهن، صنایع فولاد مباركه ٔ اصفهان،‌ كارخانه ٔ پلی‌اكریل اصفهان، صنایع نظامی، صنایع مواد غذایی و فرآورده‌های پلاستیكی و كارخانه‌های بافندگی و ریسندگی.