تبیان، دستیار زندگی

در فقه اسلامی، انجامِ عملِ حج برای هر مسلمان ـ که توان مالی و جِسمی انجام آن را داشته باشد ـ یک بار در عمر واجب است.

حج، در دو بخش انجام می شود: 1 ـ حاجی تا پیش از فرا رسیدن روز نهم ماه ذی حجه، در طول ماه ذی قعده و ذی حجه، باید «عمره تمتع» انجام دهد و از مکه خارج نشود تا نوبت بخش دوم اعمال برسد. 2 ـ از روز نهم ذی حجه؛ یعنی روز عَرَفه بخش دوّم آغاز می شود؛ یعنی حاجی، عصر روز عرفه ـ از ظهر تا غروب ـ را در عرفات می ماند یا به اصطلاح «وقوف» می کند. بخشی از شب دهم را در مشعرالحرام توقف کرده و از صبح روز دهمِ ذی حجه که عید قربان است، تا روز دوازدهم، در صحرای منا می ماند، یا به اصطلاح دو شب را در آنجا «بیتوته» می کند. در این سه روز، رَمْی جَمَرات و قربانی می کند و سر خود را می تراشد یا کوتاه می کند. در این بین یا بعد از روز دوازدهم، به مکه بر می گردد و اعمال باقی مانده خود را شامل طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه و طواف نساء تمام می کند و بدین سان، بخش دوم نیز که «حج تمتّع» است پایان می یابد.

الف: مسیر دریایی از جنوب ایران به جده

یکی از مهم ترین مسیرهای حج برای ایرانیانِ ساکنِ فارس و جنوب کشور، مسیر دریایی از خلیج فارس بوده است. در این مسیر، حجاج از طریق بندر بصره، بندر عباس، بندر لنگه، بندر بوشهر و برخی دیگر از بنادر جنوبی ایران، با کشتی به جده می رفتند. مسیر کشتی از خلیج فارس به سمت دریای عمان و اقیانوس هند بوده، سپس کشتی به سمت یمن حرکت کرده، از آنجا وارد دریای سرخ می شد و در بندر جده لنگر می انداخت.

دراین روزگار، کشتی های مسافریِ این مسیر، به طور عمده، از آنِ شرکت های انگلیسی یا دیگر کشورهای اروپایی بوده و کارکنان آنها انگلیسی، هندی و برخی نیز عرب بوده اند.⁽³¹⁾ در سال 1306 افزون بر کشتی های انگلیسی، از یک کشتی که متعلّق به پسر مرحوم حاج زین العابدین تاجر شیرازی، ساکن بمبئی یاد شده که البته عمله آن در مقایسه با کشتی های دیگر، خیلی بد وصف شده و شهرت آن را خدشه دار کرده اند.⁽³²⁾

دشواری سفر با کشتی، برای ایرانیانی که با آن آشنا نبوده و عادت به کشتی سواری نداشته اند، درد سرهای زیادی را ایجاد می کرد. در بسیاری از سفرنامه هایی که در این دوره، گزارش این سفر دریایی را نوشته اند، از تلاطم دریا و موج های بلند و ترس و اضطراب حُجاج سخن گفته اند.⁽³³⁾ زائری این وضعیت را چنین وصف کرده است:

«باز باد شمال مخالفی وزیدن گرفت، افواجِ امواج به حرکت آمد، به کشتی ریزان و حجاج از رجال و نسوان وداع جان نمودند، در کیفیت روز مذکور زبان از تفصیلش لال است و مرغ بیان قاصر و شکسته بال».⁽³⁴⁾

برای زائرانی که برای بار نخستین در کشتی می نشستند، آن هم برای طی این راه طولانی از جده تا بوشهر، تحمّل دشواری های مسیر دریایی بسیار سخت می نمود. روزهای متوالی اسیر بی هوشی، استفراغ و عدم توانایی برای خوردن غذا بودند و باید با جان کندن این مسیر را طی می کردند. شرحی از این مصایب را دختر فرهاد میرزا نیز داده و با اشاره به این که دو شب کامل باد می آمد و کشتی در تلاطم بود، از کاپیتان خارجی کشتی یاد می کند که: «تا صبح بیدار بود» و «خواب به چشمان اینها وجود ندارد». آنگاه می افزاید: «در مملکت ایران، یک شب کسی بی خوابی بکشد، هزار جور آه و ناله می کند، مثل مرده هرجا باشد می افتد، لیکن اینها نه به جایی می افتند، نه طوری که رفع کسالت بشود، متصل در حرکت و راه رفتن می باشند».⁽³⁵⁾ در طی این مسیر، قرنطینه های مخصوصی وجود داشته که حجاج را از کشتی پیاده کرده، لباس های آنان را ضدّ عفونی نموده و خود آنان را نیز معاینه می کرده اند.⁽³⁶⁾ این کار برای جلوگیری از انتقال بیماری های واگیردار به سایر حجاج کشورها بوده است. برای مثال، زمانی که شایع شده بود که در جده بیماری وبا شایع شده، دولت روس برای دو سال اجازه نداد «احدی از تبعه روس» برای حج تذکره بگیرد.⁽³⁷⁾ این هم ممکن بود که اگر شایعه بیماری در حجاز بالا گیرد، حجاج از سایر کشورها، اقدام به سفر حج نکنند.⁽³⁸⁾

یکی از دشواری های قرنطینه برای یک حاج ایرانی یا غیر ایرانی این بود که آنان را به طور جمعی لخت کرده، در یک صف از برابر پزشک عبور می دادند. لباس ها و وسائل آنان را نیز در صندوق بزرگی گذاشته آن را در ماشین بخار می گذاشتند تا به طور کامل ضد عفونی شود. پس از آن، چندین روز ـ گاه تا ده یا دوازده روز ـ آنان را نگاه داشته و سپس سوار کشتی می کردند. منطقه قرنطینه در این مسیر دریایی دست کم در سه دهه پایانی دوره قاجار شهر قمران بوده است.⁽³⁹⁾

یکی از دشوارترین کارها، سوار و پیاده شدن از کشتی برای قرنطینه بود که با وجود شلوغیِ بیش از حد و سوار شدن بیش از ظرفیت کشتی، تحمّل ناپذیر بوده است. به علاوه، همین شلوغی سبب می شد که افراد در کشتی، جایی برای نشستن پیدا نکرده و طی سفر گرفتار عذاب مضاعف شوند. یک بار سه مسافر مجبور شدند دوازده لیره خرج کنند تا اجازه یابند محلی را در کشتی که متعلق به خدمه ارمنیِ آن بود، برای اسکان خود بگیرند. یکی از اینان درباره آنچه طی برخوردشان با این ارمنی ها رخ داده می نویسد: «اغلب ارامنه می آمدند و از کوزه ما آب می خوردند. گاهی مست بودند و گاهی می رقصیدند و گاهی به ما ایراد می گرفتند و سر به سر می گذاشتند. گاه با ما در جنگ و گاه آشتی بودند. ما هم چون چاره نبود، به همه حال ساخته بودیم.»⁽⁴⁰⁾

زائران ایرانیِ شیعه در این مسیر، می بایست از برابر منطقه یَلَمْلَم و به عبارتی جُحْفه محرم شوند. شناخت این محل، دشواری خاصی داشت که تنها افراد خبره و آگاه به مسیر می توانستند محلّ آن را تشخیص دهند. زمانی که کشتی به این نقطه می رسید، خبر رسیدن آن را کاپیتانِ کشتی با سوت اعلام می کرد و حُجّاج محرم می شدند.⁽⁴¹⁾ گاه به قدری کشتی کثیف بود که مقدمات محرم شدن از جمله غسل، محال می نمود.

ظهیرالملک در سال 1306 می نویسد: «نجاست است که از اهل کشتی می بارد، الآن در حال احرامند، چه احرامی ! که بدون ساتر و فوطه و همین طور کشف العوره غسل می نمایند ! چه غسلی ! ظرف نجس، آب نجس، محل ناپاک، سبحان اللّه معرکه غریبی است !»⁽⁴²⁾ برخی از کسانی که مقدس بودند، در آنجا محرم نشده و پس از آمدن به جدّه، بار خود را به مکه فرستادند، خود با «مختصر لوازم و قلیل مخارج» به سعدیه که میقاتگاه یلملم است می رفتند و در آنجا محرم می شدند.⁽⁴³⁾

دشواری عمده این راه، معطلی های فراوانی بود که مسافران در این بنادر، چه در رفتن و چه در برگشتن از جدّه می بایست تحمّل کنند تا کشتی از راه برسد. در بسیاری از مواقع، کشتی مملوّ از جمعیت بود و جایی برای راه دادن بقیه زائران نداشت. در اینجا بود که حاجی می بایست تا ده ـ پانزده روز دیگر معطل بماند تا کشتی بعدی از راه برسد.

شلوغی کشتی ها همراه با نبودن امکانات، به ویژه وسایل تطهیر، فریاد زائران را به آسمان می برد و حکایت و خاطره ای برای آنان برجای می گذاشت که وصف ناپذیر بود.⁽⁴⁴⁾

ب: راه جبل

راه مشهور و معروف دیگری که زائران ایرانی داشتند، راه جبل ـ یا نجد ـ بود که از طریق عراق به سوی جزیرة العرب حرکت می کردند و این مسیر را به سمت مکه ادامه می دادند. در باره این مسیر، دختر فرهاد میرزا که به سال 1297 به حج مشرف شده، مطالبی نوشته است. وی از ایران به عراق؛ یعنی شهرهای نجف و کربلا رفته و پس از آن به سمت جَبَل حرکت می کند. این کاروان مسیر کربلا تا جبل را، از دوم ذی قعده تا شانزدهم همان ماه طی کرده و از آن جا که این منازل نام معیّنی نداشته، چیزی از اسامی آن منازل ثبت نکرده است:

کاروان در روز شانزدهم وارد جبل شد و طی این مدت چیزی، بجز خاک زمین و آسمان ندید. در این مسیر «از کربلا تا جبل، ابدا کوهی به نظر نیامد... سه منزل از این منازل، همه شنزار است». اما جبل، منطقه کوهستانی بوده و گویا اطراف صحرا، دیواری کشیده شده بوده است.⁽⁴⁵⁾ منزل بعدی «عربان مسته جده» بود که اعلان شد آب برای چند روز خود بردارید. در ادامه به خاک امیر محمد و سپس در بیست و دوم ذی قعده به خاک حَرْبی می رسند. روزهای بعدی، هر چند روز، به یک آبگیر رسیده و از آن برای روزهای بعد بر می داشته اند. «در این صحرا درخت خار مغیلان زیاد بود». پس از آن به وادی عقیق رسیده، در آنجا محرم شده و با گذشت از وادی لیمو در روز چهارم ذی حجه به مکه وارد شده اند.⁽⁴⁶⁾

این امکان وجود داشت که مسافران راه جبل، مسیر را به سوی مدینه کج کرده، ابتدا به این شهر مشرّف شوند؛ اما به طور معمول مسافران راه جبل، ابتدا عازم مکه می شدند.⁽⁴⁷⁾

گفتنی است که بر این منطقه، آل رشید حکومت داشتند و به صورت موروثی بر آن فرمانروایی کرده و بعدها به دست نیروهای سعودی از میان رفتند. این دولت، به نوعی حافظ این منطقه بوده و خود تشکیلات خاصی برای همراهی مسافران داشته و هزینه آن را نیز از ایشان دریافت می کرده اند. با این حال، اعراب بدوی آن نواحی و گاهی نیروهای دولتی آل رشید، به کاروان حجاج حمله کرده و به قتل و غارت آنان می پرداختند. از این رو، در برخی از سال ها، به قدری این راه خطرناک می شد، که علما رفتن از آن راه را حرام اعلان می کردند و کسی از آن مسیر عبور نمی کرد. زائری که در سال 1317 به سفر رفته، قدری از سختی های راه را بیان کرده، در پایان می نویسد: اگر «آقایان عظام و علمای اعلام» از این مسائل آگاه بودند «حکم به حرمت این مسافرت می دادند !»⁽⁴⁸⁾ نمونه آن فتوای شیخ فضل اللّه نوری است که در سال 1320 صادر شده و پس از این خواهد آمد.

تهدیدهای موجود در این مسیر، با حمایت نیروهای امیر جبل و گاه سپاه عثمانی وحتی نیروهای امیر جبل تعدیل می یافت.

به گزارش نجم الملک در سال 1306 «رسم محمد، امیرِ جبل این است که همه ساله قبل از موسم حج، شخصی را مثل عبدالرحمان یا قنبر غلامش می فرستد به نجف اشرف تا در پنجم ذی قعده حجاج را حرکت دهد و در چهارم ذی حجه وارد مکه معظمه نماید. و نظر به آن که از میان عشایر مختلفه وحشی تر از خودشان، باید به سلامت عبور دهد و به همگی تعارفات بدهد، از هر نفر شتر سوار به عنوان اخوّه، مبلغ پانزده تومان تخمینا می گیرد.»⁽⁴⁹⁾ قرار بر آن می بود تا چیزی از حجاج پیاده نگیرند، اما به گزارش همین زائر، بر اینان نیز سخت گیری زیادی می شده و همین امیر جبل «در هر منزل جمعی از پیادگان را... می طلبید و حکم می داد چند نفر از اعراب اشدّ کفرا و نفاقا با چماق های قوی بر سر هر نفر می ریختند و آن مظلوم را بی محابا آن قدر می زدند که گاه می مرد، و آنچه ممکن بود از درهم و دینار وصول می کردند و حاجی جواد حمله دار، پسر حاجی عابد، تبعه دولت ایران در زیر چماق محمد این سال شهید شد.»

نویسنده، که از درباری ها بوده، می گوید: با مشاهده این وضع، عبدالرحمان را طلبیده، او را تهدید کرده، به وی گفته است: «اگر اولیای دولت ابد مدّتِ ایران می دانستند که شماها با این سخت دلی و طمع، چه قسم سوء سلوک با حجاج عجم می نمایید، البته قدغن می نمودند که راه جبل به کلّی مسدود شود».⁽⁵⁰⁾ وی آرزو کرده است که «کاش از جانب اولیای دولتِ ابد مدت، این راه جبل چند سالی غدغن و مسدود می شد تا شاید نظامی می گرفت.»⁽⁵¹⁾

از اطلاعاتی که مربوط به سال های 1316 و 1317 است به دست می آید که به تدریج به خاطر ظلم و ستم امیر جبل، این راه مسدود اعلام شده است. پس از آن، وی تلاش زیادی برای باز کردن این راه انجام داد تا اولیای دولت ایران را قانع کند تا اجازه سفر از این مسیر را بدهند. راه مزبور در سال 1319 باز بوده که شیخ فضل اللّه نوری از آن عبور کرده و پس از بازگشت به نجف، فتوای تحریم رفتن به آن راه را صادر کرده است.

نجم الملک در سال 1306 برای آگاهی مردم نوشته است: «امروز طریق وصول به مکه معظمه و مراجعت منحصر به راه جبل نیست» و راه های امن دیگری از جمله راه سلطانی شام، راه اسلامبول و راه بصره نیز وجود دارد.»⁽⁵²⁾

گفتنی است که مشکل حمله به کاروان ها در نوع مسیرها بوده و فواصلی هرچند طولانی، قلعه هایی برای حضور سپاه عثمانی ساخته می شده است؛ نیروهایی نیز طبق رسم قدیم، همراه کاروان های حجاج، در برخی از مسیرها اعزام می شدند تا مانع از حمله بدویان به حجاج شوند. با این همه، در بسیاری از مواقع، جنگ و درگیری میان حجاج و غارتگران عرب روی داده و روشن بود که چه گروهی در این میان آسیب می دیدند. در مواقعی نیز کار به مصالحه می رسید و دزدان با گرفتن مبالغی پول از هر زائر، راه را برای آنان باز می کردند. این مصالحه ها، زمینه متهم شدن حافظان کاروان، امیر الحاج و یا شتربانان را به همکاری با دزدان فراهم می کرد که از قدیم، به این مسأله پرداخته شده است. شاعری در قرن دهم می گوید:⁽⁵³⁾