تبیان، دستیار زندگی

در فقه اسلامی، انجامِ عملِ حج برای هر مسلمان ـ که توان مالی و جِسمی انجام آن را داشته باشد ـ یک بار در عمر واجب است.

حج، در دو بخش انجام می شود: 1 ـ حاجی تا پیش از فرا رسیدن روز نهم ماه ذی حجه، در طول ماه ذی قعده و ذی حجه، باید «عمره تمتع» انجام دهد و از مکه خارج نشود تا نوبت بخش دوم اعمال برسد. 2 ـ از روز نهم ذی حجه؛ یعنی روز عَرَفه بخش دوّم آغاز می شود؛ یعنی حاجی، عصر روز عرفه ـ از ظهر تا غروب ـ را در عرفات می ماند یا به اصطلاح «وقوف» می کند. بخشی از شب دهم را در مشعرالحرام توقف کرده و از صبح روز دهمِ ذی حجه که عید قربان است، تا روز دوازدهم، در صحرای منا می ماند، یا به اصطلاح دو شب را در آنجا «بیتوته» می کند. در این سه روز، رَمْی جَمَرات و قربانی می کند و سر خود را می تراشد یا کوتاه می کند. در این بین یا بعد از روز دوازدهم، به مکه بر می گردد و اعمال باقی مانده خود را شامل طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه و طواف نساء تمام می کند و بدین سان، بخش دوم نیز که «حج تمتّع» است پایان می یابد.

در میان سفرنامه های موجود، «سفرنامه فراهانی» که در سال 1302 انجام شده، اطلاعات بسیار جالبی از حج گزاری ایرانی ها و حتی غیر ایرانی ها دارد و از این جهت واقعا ممتاز است. وی به تفصیل در باره حجاج کشورهای مختلف و چگونگی آمدن آنها وحتی مذهبشان سخن گفته است. از نظر شرح اماکن تاریخی نیز سفرنامه فراهانی، حاوی اطلاعات جالب و ممتازی است. وی بسیاری از سنگ نبشته ها را که نام بانی بناهای مذهبی و تاریخ آنها را داشته، آورده است. وی تصویری هم از مسجد الحرام کشیده است.⁽¹⁶⁾

«سفرنامه مخبرالسلطنه» که در سال 1321 نوشته شده، به لحاظ سفر دور دنیا اهمیت فراوانی دارد. اطلاعات آن در باره مکه و مدینه نیز مفید بوده و به احتمال نزدیک به یقین می توان گفت نخستین سفرنامه فارسی است که در آن، عکس هایی از اماکن تاریخی آن بلاد چاپ شده است. در این کتاب یک نقشه نیز چاپ شده است.⁽¹⁷⁾

«امین الدوله»، شخصیت سیاسی مشهور این دوره، که پس از سلطنت مظفرالدین شاه یک ـ دو سالی صدر اعظم وی بود، سپس عزل گردید و امین السلطان به جای او نشست، در سال 1316 سفری به مکه داشته و گزارش آن را نگاشته است. این سفرنامه به لحاظ آن که از دید شخصیتی چون امین الدوله است که خود را علاقه مند به اصلاحات نشان می داد، قابل توجه و خواندنی است.

«سفرنامه سیف الدوله»، تقریبا از نظر ارائه اطلاعات در باره حج گزاری ایرانیان، بسیار فقیر است. در زمینه های دیگر نیز کمتر نکته تازه دارد. به عکس آن، «سفرنامه نایب الصدر» بسیار لطیف و مملو از نکات دینی و اخلاقی است. وی به خصوص در مواردی، هدفش را از نوشتن سفرنامه، راهنمایی حجاج بعدی عنوان می کند،⁽¹⁸⁾ و این نکته قابل توجهی است. به همین دلیل، اطلاعات جامعی در باره حج گزاری ایرانیان و دشواری های این سفر در این اثر آمده است. وی شرحی از راه جَبَل و کارهای ناپسند حمله داران بیان کرده و بعد می نویسد: مقصود از این مطالب این است که اقلاًّ هر کس یکی از اهل ولایت خودش یا شخص معتبری را به دست داشته باشد که موجب صدمه و اذیّت نگردد و در راه معطّل و حیران نماند.⁽¹⁹⁾ وصف وی از مسجد النبی و شرح کتیبه ها و آثار آن نیز جالب توجه است. این اقدام او به ویژه ثبت اشعار ترکی بقاع بقیع و جز آن، بسیار مغتنم است.

سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف» نیز که در سال 1322 انجام شده، سفرنامه ای با محتوا و ارجمند است. توضیحات این سفرنامه در باره حج گزاری ایرانیان جالب توجه و به لحاظ وصف اماکن تاریخی مخصوصا شرحی که از مصلاّهای مذاهب چهارگانه در مسجد الحرام داده، جالب توجه است.

در این نوشته، از بیست سفرنامه قاجاری استفاده شده است که در جمع، از بهترین و مشهورترین سفرنامه های موجود است. از آنجا که اعمال حج در ذی حجه انجام می شود و بلافاصله پس از آن ماه محرم؛ یعنی آغاز سال جدید قمری آغاز می شود، ما سال انجام حج را مبنای نقل قول ها قرار دادیم؛ گرچه ممکن است برخی از گزارش ها مربوط به ماه محرّم، یعنی سال بعد باشد. طبیعی است در هر بخش و ذیل هر عنوان، مطالبی که مربوط به آن عنوان بوده، بر اساس سیر تاریخی نقل ها، از هر سال، تنظیم شده است تا از این رهگذر بتوان یک مشکل یا مسأله را در طول چند دهه دنبال کرد.

حج گزاری ایرانیان و مسأله روابطقاجار و عثمانی

از آنجاکه سرزمین حجاز در حوزه قدرت دولت عثمانی قرار داشت، انجام اعمال حج برای ایرانیان، به نوعی به روابط سیاسی دولت قاجار و عثمانی ارتباط پیدا می کرد. به همین دلیل، از گذشته دور، در قراردادهایی که میان آن دو به امضا می رسید، به مسأله حج و زیارت عتبات توجّه کامل می شد و اصل یا اصولی از آن به امر حج و زیارت اختصاص اختصاص پیدا می کرد. البته باید توجه داشت که در مکه یا مدینه، دولت شُرَفای علوی قدرت داشت و شریف وقتِ حجاز به طور معمول، چه برای کسب درآمد بیشتر و چه به انگیزه های مذهبی و نَسبی، می کوشید تا با ایرانیان روابط بهتری داشته باشد.

فراهانی (در سال 1302) از مناسبات خوب شریف عون با ایرانیان سخن گفته، می نویسد: وی «زبان فارسی و ترکی قدری می داند و هر کس از اعیان و ارباب کمال ایرانی به مکه می آید، طالب و شایق به ملاقات با اوست».⁽²⁰⁾ کما این که در جریان سفر امین الدوله به حج در سال 1316، شریف مکرر به دیدن وی آمده و امین الدوله نیز متقابلا هدایای فراوانی برای وی فرستاده است.⁽²¹⁾ اما از آن جا که شریف عامل دولت عثمانی بوده و از سوی دیگر، می بایست پاسخگوی اکثریت سنّی مذهبِ حاضر در این دو شهر باشد، نمی توانست در این زمینه سرمایه گذاری بیشتری کند. با این حال و در مجموع، می بایست وجود شریف مکه را در شمار عوامل مثبت برای ایرانیان شیعه مذهب دانست.⁽²²⁾

به مسأله اصلی باز گردیم. پایه اساسی روابط تاریخی ایران و عثمانی بر نوعی رقابت سیاسی و مذهبی استوار بوده و تنها در شرایط خاصی، این روابط، به صورتی حسنه در می آمده است. یکی از مهم ترین عوامل برای ایجاد زمینه مصالحه موقت که گاه تا چند دهه پایدار می ماند، درگیر بودن دولت عثمانی در بخش اروپایی خود بود که آن دولت را مجبور به نوعی سازش با دولت ایران می کرد.

اصل بودن رقابت، با وجود رفت و آمد فراوان ایرانیان به عراق و حجاز و ارتباط برقرار کردن با شیعیان آن نواحی، زمینه را برای داغ نگاه داشتن اوضاع از سوی عثمانی فراهم می کرد. این دولت می بایست به نوعی در سرزمین های خود، ذهنیّتی را بر ضدّ ایرانیان شیعی مذهب نگاه دارد. این وضعیت در شرایط بحرانی بیشتر گشت و اساس آن از زمان صفویه پایه گذاری شده بود.⁽²³⁾

روابط غیر حسنه ایران و عثمانی در دوره قاجاریه ادامه یافت و درگیری های متعددی میان سپاهیان دو دولت روی داد که خارج از حوصله این نوشته است. آنچه از برخی از اسناد موجود بر می آید این است که تا پیش از سال 1237 دشواری های موجود سبب ترک حج یا محدود بودن آن شده بود و پس از درگیرهایی که میان دو دولت رخ داد، به آرامی کار به گفتگو و مصالحه کشیده شد. در نامه ای که عباس میرزا در این سال به خسرو محمدپاشا والی ارزنة الروم نگاشت، اشاره شده است که: «اهل این ولایات به حکم شرع مستطاب ترک حج و تجارت در آن حدود را اقرب به صواب می دانستند» اما پس از تعهدی که شما داده اید «بعض مردم... فی الفور اسباب سفر مکه را مهیّا کردند و عازم و جازم آن سفر خیریت اثر شدند».⁽²⁴⁾ در همان سال 1237 صلح نامه ای میان دو دولت منعقد شد که اصلی از آن، به امر حج گزاری ایرانیان اختصاص داشت. نکته مهم در این اصل، جلوگیری از اجحافاتی بود که در گرفتن مالیات و حقوق گمرکی بر ایرانیان روا می رفت. به علاوه احترام نهادن به حجاجِ اعیانِ درباری نیز مورد تأکید قرار گرفته بود. بخشی از این اصل چنین است:

ماده ثانیه: و از اهالی ایران، کسانی که به کعبه مکرّمه و مدینه منوّره و سایر بلاد اسلامیه آمد و شد می نمایند ... مثل اهالی خودشان معامله نمایند و از ایشان دورمه و سایر وجوه خلاف قانون شرعیه اصلا چیزی مطالبه نشود ... و از شام شریف الی حرمین محترمین و از آن جا الی شام شریف، از جانب امین صُرّه همایون نیز نظارت حال ایشان شود و خلاف شرایط به هیچ وجه واقع نگردد و در حمایت ایشان همّت نمایند ... و از مخدّرات حرم شاهی وحرم های شاهزادگان عظام و سایر اکابر دولت بهیّه ایران که به مکّه معظّمه وعتبات عالیات می روند، فراخور مرتبه ایشان حرمت و اعزاز شود.⁽²⁵⁾

طبیعی بود که حفظ جان ایرانی ها در مملکت عثمانی بر عهده این دولت بود و دولت عثمانی نیز اختیار امور حجاز را به شریف واگذار کرده بود. این در حالی بود که شریف نیز قادر به مقابله کامل با اعراب بدوی نبود و هر سال، مصیبت های فراوانی بر زائران ایرانی وارد می گردید. این مسأله سبب می شد تا زائران ایرانی دولت عثمانی را مقصّر بدانند و از سفیر ایران در استانبول انتظار آن را داشته باشند تا نسبت به این رخدادها، پی گیر باشد.⁽²⁶⁾

شمار حجاج ایرانی در قیاس با شمار کلّ حجاج، اندک به نظر آمده و با توجه به آمارهای حدسی موجود، از پنج تا هفت یا هشت درصد بوده است. از نظر رقم، شمار حاجیان ایرانی در سال 1302 سه هزار و اندی بوده است. این در حالی است که سال های پیش از آن، این رقم تا هشت هزار نفر می رسیده است. در سال 1322 شمار حجاج ایرانی بسیار اندک بوده است. به نوشته میرزا داود: «حاج ایران خیلی کم است، هزار و دویست نفر به سیاهه آمده است».⁽²⁷⁾ بنابر این باید نوسان شمار حجاج ایرانی را در سال های سخت و راحت بین هزار تا هشت هزار نفر دانست.⁽²⁸⁾ البته، به لحاظ مذهبی، باید شیعیانی را نیز که از عراق یا جبل عامل می آمدند، در نظر آورد. در مواقع حساس، اینان نیز در کنار شیعیان عجم بودند.

راه های سفر حج و دشواری های آن

ایرانی ها برای رفتن به حج، می توانستند یکی از چهار راه موجود را انتخاب کنند. تصمیم گیری برای انتخاب راه بسته به چند نکته بود؛ نخست: اوضاع و احوال کلی راه و اخبار مربوط به امنیت آن، دوم: داشتن زمان مناسب برای انتخاب راه دور و نزدیک، سوم: محل سکونت مسافر در شمال یا جنوب ایران، چهارم: تصمیم حمله دار و مسائل دیگر.

در ارتباط با نکته نخست، به جز آنچه شایع بود، تصمیم گیری دولت نیز مؤثر بود؛ زیرا حکومت ممکن بود اجازه عبور از یک راه را ندهد. حکومت در این زمینه، بر اساس اخبار موجود، نظر قونسولگری ایران در جده و سفارت ایران در عثمانی تصمیم گیری و اقدام می کرد.

در باره امنیت راه، حمله داران آگاهی های مهمی داشتند و البته مصالح خود را نیز در نظر می گرفتند. در واقع، مهم ترین تجربه ای که حمله دار در آن دوره می آموخت، یاد گرفتن این مسیرها، و دریافت اطلاعات درست در باره امنیت آنها بود. راهی که ممکن بود در یک سال امن باشد و سال بعد، با ناامنی زیادی مواجه شود و برای حجاج دردسر درست کند. جالب آن که سفرنامه نویسان نیز کاملا به اهمیت این مسأله واقف بودند و می کوشیدند تا در روزنامه سفر خود، به مقایسه راه ها بپردازند. محمدولی میرزا در سال 1260 آگاهی هایی در باره مسیرهای رفت و برگشت به دست داده و ویژگی های هر یک را نموده است.⁽²⁹⁾ از مطالبی که نایب الصدر در سال 1305 و 1306 آورده، روشن می شود که تقریبا مهم ترین نگرانی حجاج از ناحیه تعیین مسیر بوده و آنان از هر حیث تلاش می کرده اند تا اطلاعاتی در باره مسیر بازگشت پیدا کنند. وی که گزارش روزانه سفرش را نوشته، از زمانی که پس از اعمال حج به مدینه مشرف شده، به طور مرتب در اطراف مسیر بازگشت و گفتگوی حجاج در باره آن و این که راه دریایی بهتر است یا راه جبل و جز آن، سخن گفته است.⁽³⁰⁾ در جمع، برای رسیدن حجاج ایرانی به حجاز؛ اعم از مکه یا مدینه، چهار مسیر اصلی وجود داشت: