تبیان، دستیار زندگی

در فقه اسلامی، انجامِ عملِ حج برای هر مسلمان ـ که توان مالی و جِسمی انجام آن را داشته باشد ـ یک بار در عمر واجب است.

حج، در دو بخش انجام می شود: 1 ـ حاجی تا پیش از فرا رسیدن روز نهم ماه ذی حجه، در طول ماه ذی قعده و ذی حجه، باید «عمره تمتع» انجام دهد و از مکه خارج نشود تا نوبت بخش دوم اعمال برسد. 2 ـ از روز نهم ذی حجه؛ یعنی روز عَرَفه بخش دوّم آغاز می شود؛ یعنی حاجی، عصر روز عرفه ـ از ظهر تا غروب ـ را در عرفات می ماند یا به اصطلاح «وقوف» می کند. بخشی از شب دهم را در مشعرالحرام توقف کرده و از صبح روز دهمِ ذی حجه که عید قربان است، تا روز دوازدهم، در صحرای منا می ماند، یا به اصطلاح دو شب را در آنجا «بیتوته» می کند. در این سه روز، رَمْی جَمَرات و قربانی می کند و سر خود را می تراشد یا کوتاه می کند. در این بین یا بعد از روز دوازدهم، به مکه بر می گردد و اعمال باقی مانده خود را شامل طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه و طواف نساء تمام می کند و بدین سان، بخش دوم نیز که «حج تمتّع» است پایان می یابد.

در دوره قاجار نیز گاه ابراز شده است که طایفه حرب که به کاروان ها حمله می کردند، مستظهر به حمایت امیر مکه !⁽⁵⁴⁾ بوده اند. اینها می توانست شایعاتی نیز باشد که سفرنامه نویسان از این و آن می شنیدند.

فرستادن نیرو به همراه کاروان، به ویژه از سوی امیر جبل یا شریف مکه، نوعی درآمد برای آنان به حساب می آمد. گاه نیز سوء استفاده های دیگری می شد. یک نمونه از این سوء استفاده آن بود که با اعلان بسته بودن راه جبل، کرایه شتر برای بردن حجاج به سمت شام دو برابر می شد و با ساخت و پاخت شریف با شترداران، مبلغی پول به او نیز می رسید. در گزارشی که از سال 1317 در دست است، نویسنده همکاری قونسول ایران در جده با شریف مکه را مطرح کرده است که آنها ابتدا اعلام کردند که راه جبل مسدود است. در نتیجه همه برای رفتن به سمت شام یا دریا فشار آورده و در این میان «حاج شامی، شتر به قیمت گزاف کرایه نموده حرکت کردند». نیمی از حجاج به دلیل زیادی کرایه متحیّر و سرگردان مانده بودند. در این وقت بود که شریف مکه با قونسول مبلغی گزاف از حمله دارها گرفتند و جار افتتاح راه جبل را کشیدند. و این نیم سرگردان از راه جبل بازگشتند.⁽⁵⁵⁾

به هر روی، شهرت داشته است که راه جبل بسیار خطرناک است، اما با دشواری هایی که دختر فرهاد میرزا در طول راه مدینه تا مکه کشیده، آن هم از دست دزدان اعرابی و جمّال های تندخو، معتقد است که آن راه، بدتر از راه جبل است. به عقیده وی «هیچ کس که به قدر ذره ای عقل و شعور داشته باشد، خودش را به دست این جمّال های دیوانه نخواهد داد. در راه جبل، به هیچ وجه این حرکات بی معنا نیست که مردم کتابچه در مذمّت راه جبل می نویسند و مخلوق را می ترسانند ... هر گاه در راه جبل حجاج صدمه داشته باشند، اقلاً آدمی هم هست که بشود سؤال و جوابی کرد. درحالی که در مسیر مدینه تا مکه دشواری و دزدی فراوان بوده و حجاج به تمام معنا خوار می شده اند. شگفتی دختر فرهاد میرزا این است که چگونه «دولت تمکین دارد که این همه خواری بر سر حجاج بیاورند.»⁽⁵⁶⁾

حضور رییس قبایل میان راه یا برخی از وابستگان آن، سبب می شد تا کاروان در پناه آنان حرکت کند. در سال 1260 محمد ولی میرزا گزارش مشروحی از گرفتن مالیات توسط امیرعبداللّه دارد و می نویسد که او «نوشته داد که می آیم تا منازل مخوف، خودم، و شما را می گذارم و بر می گردم؛ عبدالرحمان ـ یعنی پسرش ـ را با شما می کنم تا مکه معظمه.»⁽⁵⁷⁾ با این حال، باز نزاع شده و گفتگوی های زیادی میان امیرعبداللّه و محمد ولی میرزا صورت گرفت تا عاقبت اجازه داد کاروان از خاک جبل عبور کرده به خاک حجاز وارد شود.⁽⁵⁸⁾

فراهانی در سال 1302 نوشته است که دو سه سال است که دولت ایران رفتن از طریق جبل را قدغن کرده و امسال فقط پنجاه شصت نفر آن هم با لباس مبدل از این راه آمده اند. وی تأکید می کند که امیر جبل از این بابت ناراحت است، زیرا درآمد خوبی را از دست داده و به همین دلیل، افزون بر برخورد خوبی که با حجاج ایرانی کرده، شرحی نیز به قونسول ایران در جده نوشته و «تمنای مرخصی حجاج را از راه جبل کرده و تعهدات چند نموده بود که من بعد، من جمیع الجهات مواظب حال حجاج بوده و هیچ نوع تعدی و بی احترامی نسبت به آن ها نخواهد شد.»⁽⁵⁹⁾ گزارش نایب الصدر به نقل از حجاج راه جبل آن است که در سال 1305 راه باز بوده و امیر جبل رفتار بسیار خوبی با حجاج داشته و حتی کسی را تا مکه فرستاده تا به حجاج خدمت کند. این شخص گله مند بوده است که ویس قونسول جده «هر سال مبلغی از ما به عنوان تعارف می گیرد؛ اگر ندهیم بعضی جعلیات به بابعالی و دربار همایونی عرض می نمایند و قدغن می شود که حاج از طرف جبل عبور کند.» ما نیز این مبلغ را می دهیم، اما از حمله دار می گیریم او هم از حجاج. و بدین ترتیب ستم بر حجاج می رود.⁽⁶⁰⁾ به نوشته نایب الصدر درآمد امیر جبل از هر حاجی که از جبل به مکه برود، پانزده تومان و در بازگشت ده تومان است.⁽⁶¹⁾

گفتنی است، همان گونه که راه شام، پاشای امیر الحاج داشت، و یا محمل مصری که رئیس خود را داشت، حجاج راه جبل نیز با سرپرستی امیر جبل یا شخصی که او تعیین کرده بود به حج می آمدند. میرزا داود در سال 1322 نوشته است: «حمل امیر جبل نیامد و نرسید، می گویند به جهت جنگی که با ابن صیاح دارد، نتوانسته است بیدق خود را بفرستد تا چه شود؟»⁽⁶²⁾ نیامدن امیر جبل نیز مانعی بر سر راه زائران عجم برای گذر از راه جبل بود. میرزا داود تصریح می کند که امسال به خاطر نیامدن امیر جبل، ایرانی ها می بایست با حمل شامی برگردند.⁽⁶³⁾

توصیه ای که معتمدالسلطان سقاباشی ناصرالدین شاه، به نقل نایب الصدر در سال 1305 به زائران راه جبل داشته، این است که حاجی باید توان کجاوه نشینی یا تخت نشینی داشته باشد «آب هم همراه بردارد که سخت نگذرد». طبعا کسانی که پیاده می آیند یا می خواهند سربار دیگران باشند، ممکن است جانشان را از دست بدهند. ویژگی عمده راه جبل این بود که زائر ایرانی در رفتن به حج، مسیرش از عتبات می گذشت و اگر زائری هم اراده زیارت عتبات را داشت، پس از اعمال حج باز از همین راه نجد و جبل به عراق باز می گشت.⁽⁶⁴⁾

به هر روی، زائر ایرانی که می بایست روزها و شب ها روی شتر سفر کند، گاه اجازه آن که برای نماز از کجاوه و شکدف پایین بیاید نداشت و می بایست همانجا نمازش را می خواند. گاه می شد که زائری خوابش می برد یا به دلیلی از شتر می افتاد و می ماند. چنان که حاجی شیخ جعفر ترشیزی برای امین الدوله گفته بود که «در راه جبل، نیم شبی که روی شتر به تهجّد مشغول بوده، از سرین مرکب سُریده، نماز را نبریده، از قافله باز مانده ... تقدیر آن قدر مساعد بوده است که خرجین شیخ هم با خودش به زمین افتاده ... درین حال عربی سوخته سیاه از راه می رسد ... تفقدی از حالش کرده رحمت می آرد ... می رود از یورت و مسکن خودش شتری و مرد دیگر می آرد ... برای راحت و بستن شکسته ها، شیخ را در مضیف قبیله یک اربعین قبول می کنند و پس از شفا و عافیت به نجف می رسانند.»⁽⁶⁵⁾

اگر حاجی آن اندازه توان مالی داشت که بتواند تخت روان اجاره کند، به راحتی می توانست در همانجا به مطالعه هم بپردازد.⁽⁶⁶⁾ امین الدوله، در جای دیگری هم نوشته است که «در این صحرا طی طریق می کنیم و در تنهایی به مطالعه تاریخ مکه و مدینه مشغولم.»⁽⁶⁷⁾ و نوشته است: «در تخت روان مطالعه کتاب خلاصة الوفاء و آداب و سنن زیارت مدینه منوّره از من فوت نمی شد».⁽⁶⁸⁾ این در حالی بود که کجاوه تلاطم زیادی داشته و امکان مطالعه در آن نبوده است.

فتاوی علما در تحریم راه جبل

سند مهمی که در این زمینه در دست است و به وسیله شیخ شهید فضل اللّه نوری تنظیم شده، مجموعه ای از فتاوی علماست که پس از حج سال 1319 در این باره صادر شده است. مقدمه این سند را شیخ فضل اللّه که خود در آن سال مشرف بوده نگاشته و حکایت آزار و اذیت فراوان و تلفات بی حد و شمار این مسیر را گزارش کرده است. این سند که متن فتوای تحریم خود شیخ است ،به همراه فتاوی علما در سال 1320 به چاپ رسیده است.⁽⁶⁹⁾

شیخ فضل اللّه در این متن تحریمه، با اشاره به سفر خود در سال 1319 از راه گیلان واسلامبول از نیت اولیه خود برای بازگشت از طریق شام یاد می کند. اما در مکه از این قصد منصرف شده بنای بازگشت «از طریق جبل» را گذاشته و با وجود مخالفت جمعی از همراهان، اصرار بر آمدن از این راه می کند.

وی روز دوم محرم سال 1320 از مکه به راه افتاده و در هیجدهم ربیع الاول ـ یعنی دو ماه و نیم بعد ـ به یک فرسنگی نجف اشرف رسیده است. شیخ با تحمل شدائد راه دریافته است که با وجود مخالفت برخی از همراهانش، حکمت آمدن از این راه آگاهی یافتن از دشواری های این راه و زمینه سازی صدور فتوای تحریم از طرف خود و سایر علمای نجف برای رفتن از این مسیر بوده است. وی می نویسد:

مجملا با جمعیّت وافره حاج در این سال که سنین متمادیه همچه جمعیتی دیده نشده بود و جمعی از علما و اعیان و اشراف همراه بودند، چنان امر سخت شد که هیچ کس سکون خاطر بر سلامتی و رجوع از این سفر نداشت، اگرچه ظلم حمله دارها و عکاکیم و جمّالها زیاده از حد و حصر است، ولی این مطلب تازه نبوده، در هر سال حاج بیچاره گرفتار انواع حیل و ظلم این طایفه طاغیه بوده اند. چیزی که امسال تازه بود، ظلم بیکران امیر حاج و اعوان او و بی مبالاتی امیر ابن الرشید و کارکنان او بود که خیلی تازه و معجب بود. مخفی نماناد که رفتن در این صحراهای موحشه و این بیابان های بی پایان با این اعراب خونخوار و دشمنان بیشمار عقلا و شرعا غیر جائز و حرام و از اظهر افراد القای نفس در تهلکه است. چیزی که بود این بود که آل رشید در سنوات سابقه در مقام حفظ حاج برآمده با استعداد تمام حمل حاج می نمودند و اخوّه می دادند و تحت الحفظ ذهابا و ایابا حاج آمد و شد می کردند. حال خود امیر خائن و ابدا در مقام حفظ و حراست حاج نیست. خدای می داند که چه قدر از حاج، امسال از بی حفظی تلف شدند. به علاوه آنچه که امیر با تقصیر بالمباشره یا بجنوده کشته و تلف نموده و به هیچ وجه رسیدگی نمی نمود، به محض افتادن حاجی از شتر ـ لغلبة النوم او غیره ـ کسی نبود که از حال آن بیچاره سؤال کند و ملتفت شود، به همان حال در آن صحرا تلف می شد. از این بالاتر که چه قدر نفوس، به صدمات ضرب امیر و اعوان او تلف شدند و چه بسا اشخاص که زاد و راحله آنها را به همه جهت به سرقت بردند و به عسرت و سختی مردند. تمام جماعت حاج واقعه سه شبانه روز توقف داعی را در جبل بعد از حرکت حاج می دانند که به چه سبب بود و اگر توقف نمی شد، چه می شد. باری تأملی نیست که الیوم اقدام به استطراق از راه جبل ذهابا و ایابا مظنون الضرر مالاً و عِرْضًا و نفسًا بلکه مقطوع الضرر است و در این صورت استطراق حرام است و بالفرض اگر کسی دعوی نماید عدم القطع بل عدم الظن به ضرر را، فلا اقل من الاحتمال العقلایی؛ و هذا یکفی فی حرمة الاقدام. مضافا که این دعوی با اطلاع سه هزار نفر حاج منتشر در بلاد جزاف است. فعلی هذا اگر راه منحصر شود بالفرض در این راه استطاعت سِربی ـ طریقی ـ که یکی از اقسام استطاعات لازمه است غیر حاصل و اگر برود، کافی از حجة الاسلام نخواهد بود. و من حسن الاتفاق آن که داعی، وقتی که به نجف اشرف و عتبات عالیات مشرف شده و به زیارت علمای اعلام و حجج اسلام آن بقاع شریفه مرزوق شدم، دیدم که تمام آقایان از کثرت تظلّمات حاج وتراکم شهادات آنها بر واردات، متفق الکلمه حکم به حرمت و منع استطراق از طریق جبل ذهابا و ایابا فرموده اند، به نحوی که ابدا مورد شبهه نمانده و این مطلب خود حقیقتا شاهد قوی است بر واقعیت این حکم و رضای صاحب شریعت بر آن. و پر واضح است که مخالفت احکام این جمع از علمای اعلام حرام است. بناءً علیه امید است اولیای دولت علیه در مقام اجرای احکام شرعیه و حفظ رعایا از تلف و ضرر و غدغن اکید و منع بلیغ فرمایند که دیگر مأمورین جرأت اقدام نداشته باشند. به خصوص در مراجعت که جماعتی انواعه حیل را اعمال می کنند و حاج بیچاره را برای تحصیل غرض خود مغرور می نمایند.

در ذیل این فتوای، فتاوی دیگر مراجع بزرگ آن زمان درج شده است. این افراد عبارتند از: محمد غروی شربیانی است که نوشته است: «چند سال است که احقر حکم بر حرمت نموده ام و حالا هم بالصراحه می گویم که حرام است از وجوه عدیده به مرتبه ای که اگر راه منحصر به همین راه جبل باشد، تکلیف حج ساقط است شخص واجب الحج نمی شود». میرزا حسین طهرانی، آخوند ملامحمد کاظم خراسانی، محمد حسن مامقانی «با این کلمه متفقه حاجی های امسال ـ علی کثرتهم ـ بر سلب امنیت از راه جبل، شبهه در خدمت استطراق از این راه ذهابا و ایابا نیست، مادامی که بر سلب امنیت باقی است و البته با انحصار طریق در این راه استطاعت طریقی غیر حاصل است.» شیخ محمد طه نجفی، آقامیرزا محمد تقی شیرازی، سید اسماعیل صدر، آخوند ملاعلی نهاوندی، آقا سید محمد کاظم یزدی، شیخ عبداللّه مازندرانی. آقا رضا همدانی، آقا سید محمد طباطبائی، آقا میرزا فتح اللّه مشهور به شیخ الشریعة اصفهانی، آقا سید ابوالقاسم اشکوری، آقا شیخ عبدالحسین فرزند شیخ راضی، آقا شیخ عباس کاشف الغطاء، آقا شیخ محمد تقی دزفولی، آقا سید جعفر طباطبائی، آقا شیخ حسین فرزند زین العابدین مازندرانی.⁽⁷⁰⁾

ج: راه شام

زائران ایرانی از روزگار صفوی، و تا نیمه دوره قاجاری، راهی که به طور غالب، انتخاب می کردند، رفتن به سمت حلب و شام و از آنجا به مدینه بود. این مسیر می توانست از طریق تبریز به عثمانی و از آنجا به سمت جنوب ترکیه باشد، چنان که ممکن بود از راه بغداد به سمت شمال عراق و از آنجا در حاشیه فرات به سمت سوریه باشد. یک زائر اصفهانی در اواخر دوره صفوی این منازل را برای رفتن به مدینه طی کرده است: کاشان، قم، ساوه، قزوین، سلطانیه و زنجان، میانه، تبریز، اردوباد، نخجوان، ایروان، ورود به کشور عثمانی، گذر از حاشیه فرات، حلب، دمشق، مدینه.⁽⁷¹⁾

زائر ایرانی پس از رسیدن به دمشق در آنجا برنامه سفر خویش را به مدینه تنظیم کرده، اسباب سفر را از شتر و عکام و غیره تدارک می دید و به همراه کاروان یا به اصطلاح محمل شام که بزرگترین کاروان حج بود، به سمت مدینه به راه می افتاد. بر اساس گزارش اعتماد السلطنه در سال 1263 زائران ایرانی طی پانزده روز توقف در دمشق، اسباب سفر خود را فراهم کرده و پس از آن به سوی حجاز حرکت کردند.⁽⁷²⁾

این راه به دلیل آبادی، از نظر آب و آذوقه دشواری کمتری نسبت به راه جبل داشت، اما در مقایسه با راه جبل، بسیار دور بود. در سال 1302 گزارش شده است که «در این اوقات، اهالی ایران به واسطه دوری راه و زحمت بسیار و مخارج بی شمار کمتر از این راه می روند.»⁽⁷³⁾ زمان رسیدن از مدینه به دمشق، یک ماه راه بود.⁽⁷⁴⁾

زائرانی که از ایران به زیارت عتبات عالیات در عراق می رفتند، برای رفتن به حج از مسیر یاد شده، مسیر خود را در حاشیه رودخانه فرات ادامه داده و سپس به خاک سوریه وارد شده، از آنجا به حلب می رفتند.

برای نمونه مسیری که یک زائر ایرانی از کاظمین تا حلب در سال 1306 طی کرده به این شرح است:

کاظمین، نقطه، شریعه، رمادی، هیت، بغدادیه، عانه، نهیه، ابوکمال، صالحیه، میادی، دیر، قشله، معدان، سنج، محمدی یا رقّه، حمّام علی، مسکنه، دیرحافظ (از اینجا به بعد از شط فرات دور می شود)، و سپس حلب.⁽⁷⁵⁾

یک مسیر دیگر از عراق به شام، بدون ورود به حلب نیز از این شهرها و مناطق می گذشته است: کربلا، مسیب، خیریه، زباله، رمادی، هیت، بغدادی، حدیثه، فِهْمه، عانه، نِهْیَه، قایم، مشاهده، صالحیه، میادین، دیر، قواقف، سُخْنَه، اَرَک، تدمر، بیضاء، قریتین، عُتْمه، قطیفه، دمشق.⁽⁷⁶⁾ مانند همین مسیر را با توضیحات مفصل تر و دقیق تر، میرزاعلی اصفهانی که در سال 1331 از طریق عراق به شام، به حج مشرف شده، به دست داده⁽⁷⁷⁾ و اشاره کرده است که از نقطه ای خاص پس از دیر، برخی راه حلب را انتخاب کرده و خود آنها تحت فشار حمله دارها مستقیم به دمشق رفته اند.⁽⁷⁸⁾ وی سختی های این راه را گوشزد کرده و گویی به خاطر این سختی ها، از نرفتن به مسیر حلب پشیمان شده است.⁽⁷⁹⁾