تبیان، دستیار زندگی

اهمیت و جایگاه قرض الحسنه‌

یکی از کارهای خداپسندانه ای که می توان با آن، گره ای از کار فرو بسته انسانی گشود، دلی را شاد کرد و اسباب خرسندی خداوند را به فراهم نمود، قرض دادن است. اهتمام بدین مهم به گونه ای است که خداوند، وام دادن به غیر را قرض دادن به خود به حساب آورده است، چنان که می‌فرماید:

"مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِض‌ُ اللَّه‌َ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَـَاعِفَه‌ُ لَه‌ُ أَضْعَافًا کَثِیرَة‌ً وَاللَّه‌ُ یَقْبِض‌ُ وَیَبْصُـطُ وَ إِلَیْه‌ِ تُرْجَعُون‌َ"؛[1] کیست که به خدا قرض الحسنه دهد، تا خدا بر آن چند برابر بیفزاید؟ خدا تنگدستى دهد و توانگرى بخشد و شما به سوى او باز گردانده مى‏شوید.

"... وَ أَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضَاً حَسَناً ..."؛[2] ... و به خدا قرض نیکو دهید ... .

اگر چه منظور از "قرض الحسنه‌" در آیات مذکور، قرض به معنای مصطلح آن نیست، بلکه معنای عام آن مراد است و شامل وام دادن، انفاق کردن، صدقه و... به برادران دینی است، که قرض الحسنه یکی از مصادیق آن است، اما در روایات منظور از قرض، همین قرض عرفی است و بدان تصریح شده است.

برخی از مفسران برای این که قرض عنوان حسنه پیدا کند، شرایطی را برای آن بیان کرده‌اند؛ نظیر‌:

1. قرض باید از مال حلال و سالم باشد.

2. بی‌منت‌، بی‌ریا و همراه با عشق و ایثار پرداخت شود.

3. برای مصارف‌ِ ضروری باشد.

4. قرض دهنده‌، خداوند متعال را بر این توفیق شکرگزار باشد و... .[3]

قرض الحسنه‌ در روایات

قرض دادن به برادران دینى براى کسانى که توان مالى دارند، سنت اسلامى است و خوددارى از آن ‏عملى ناپسند و مورد نکوهش است.

پیامبر اسلام (ص) در نکوهش کسانی که توان مالی دارند، اما از قرض دادن خوددارى می کنند فرمود: "کسى که برادر مسلمان و نیازمندش براى قرض گرفتن به او روى بیاورد و او با این که توانایى ‏دارد، خواسته وى را تأمین نکند، خداوند از بهشت محرومش مى‏سازد".[4]

رسول خدا در جایی دیگر فرمودند: «کسی که به برادر مسلمان خود قرض دهد، در برابر هر درهمی که قرض داده به اندازه کوه های احد، رضوان و سینا پاداش خواهد داشت و اگر برای وصول طلب خود با بدهکار مدارا کند، از پل صراط همانند برق جهنده، بدون حساب و عذاب عبور خواهد کرد".[5]

امام صادق (ع) نیز در این باره می فرماید: "قرض دادن را از صدقه بیشتر دوست می دارم. حضرتش می فرمود: کسی که قرض دهد و برایش مدت معین نماید و شخص مقروض در وقت معین آن را نپردازد، اجر و پاداش هر روز تأخیر مانند پاداش یک دینار صدقه در هر روز است".[6]

همچنین امام صادق (ع) می فرماید: "قرض و عاریه دادن و پذیرایى از میهمان از سنّت های اسلامى است".[7]

بنابر این، در روایاتی که از معصومان (ع) به ما رسیده قرض دادن، کار بسیار مثبتی ارزیابی شده است، هر چند که از قرض گرفتن ـ حتی الامکان ـ منع شده است.

البته، گفتنی است در روایات، قرض گرفتن بدون نیاز عملى نکوهیده تلقّى شده و از آن نهى شده است. براساس‏این روایات، انسان باید در شرایطى روى به قرض آورد که ناچار و درمانده باشد؛ چون مدیون‏کردن خود جز تحمّل مسئولیّت و زیر بار حقوق دیگرى رفتن و اغتشاش فکرى و دغدغه روحى ‏و غم و غصّه چیزى دیگر در پى نخواهد داشت؛ از این رو، از امام على (ع) نقل شده است که رسول خدا (ص) پیوسته این دعا را مى‏خوانده است: "اَللَّهُمّ‏اِنّى اَعُوذُ بِکَ مِنْ غَلَبةِ الدَّیْن"؛[8] خدایا از زیادى بدهى به تو پناه مى‏برم.
از امام کاظم(ع) نقل شده است: "مَن طَلَبَ الرِّزْقَ مِنْ حِلِّه فَغُلِبَ فَلْیَسْتَقْرِضْ عَلَى اللَّهِ عَزَوَجَلَّ وَ عَلى رَسُولِهِ"؛[9] کسى که براى کسب روزى از راه حلال تلاش کند، اما کمبود مالى بر او چیره گردد و راه به‏جایى نبرد، پس برعهده خداوند عزّوجلّ و رسولش قرض بگیرد.

از مجموع روایات مربوط به قرض‏الحسنه استفاده مى‏شود که یکى ازحکمت هاى مهم تشریع این سنّت اسلامى رفع نیاز ضرورى نیازمندان جامعه است، نه تولید و تجارت و تکاثر ثروت. انسان در شرایطى باید به قرض روى آورد که امور جارى روزمرّه‏اش ‏دچار اختلال شده باشد و با قرض بخواهد آن را سامان دهد.

قرض الحسنه‌ و فرق آن با صدقه

از آن جا که اسلام مخالف هرگونه گداپروری است، و پیامبرش بر دست کارگری که با کد یمین و عرق جبین به تأمین معیشت خویش می پردازد، بوسه می زند[10] و با مرور روایاتی که درباره قرض و صدقه آمده است، برتری قرض بر صدقه کاملاً آشکار می شود. در این فرصت چند نمونه از این روایات را بیان می کنیم.

رسول گرامى اسلام (ص) فرمود: "شبى که به معراج برده شدم، این نوشته را بر در بهشت دیدم: "اَلصَّدَقَةُ بِعَشْرِ اَمْثالِها وَالْقَرْضُ‏بِثَمانِیَةَ عَشَر"؛[11] صدقه ده برابر پاداش دارد و قرض الحسنه هیجده برابر.

حضرتش همچنین فرمود: "اگر هزار درهم را دو بار قرض دهم بیشتر دوست دارم تا این که آن را یک بار تصدق دهم".[12]

امام صادق (ع) فرمود: "اگر مالی را قرض دهم پیش من محبوب تر است تا همانند آن را صله دهم".[13]

بنابر این طبق این احادیث، قرض الحسنه، نسبت به صدقه‌، از جایگاه بالاتری برخوردار است‌. بعضی از جهت‌های امتیاز آن می تواند چنین باشد:

1. در قرض الحسنه‌، مال به دست کسی می‌رسد که به آن نیاز دارد؛ چراکه انسان بی نیاز قرض نمی‌گیرد، برخلاف صدقه که ممکن است به دست انسان بی نیاز بیفتد. امام صادق‌ (ع) در این باره می‌فرماید: "پاداش قرض از این رو از پاداش صدقه بیش‌تر است که قرض گیرنده جز از روی نیاز قرض نمی‌گیرد، ولی صدقه گیرنده گاهی با این که نیاز ندارد، صدقه می‌گیرد".[14]

2. در قرض الحسنه‌، عزّت نفس قرض گیرنده از بین نمی‌رود، ولی صدقه گیرنده‌، با گرفتن صدقه‌، به گونه‌ای رفته رفته‌، عزت نفس خود را از دست می‌دهد و نفس او به پستی می‌گراید.

3. قرض الحسنه‌، سبب می‌شود که شخص قرض گیرنده به تلاش و فعالیت وادار شود تا بتواند قرض خود را ادا کند، که این خود باعث رونق اقتصادی و شکوفایی خلاقیت‌ها و استعدادها می‌شود، ولی در صدقه گیرنده ـ از آن جا که انگیزه‌ای برای رد مال ندارد ـ چنین تلاشی مشاهده نمی‌شود.

4. در قرض الحسنه‌، انسان مالی را که به دیگری می‌دهد، دوباره‌، پس از مدتی پس می‌گیرد و بر قرض گیرنده نیز واجب است در وقت معین مال قرض گرفته شده را به صاحبش برگرداند، ولی در صدقه چنین نیست‌، یعنی چیزی که صدقه داده شد، چنین نیست که دوباره به دست صاحبش برگردد، بلکه چون این مال بخشش بدون عوض است‌، بر صدقه گیرنده نیز لازم نیست صدقه را برگرداند و یا در عوض آن کاری انجام دهد.

5. در ثواب نیز این دو با هم تفاوت دارند؛ زیرا ثواب صدقه نزد خداوند متعال ده برابر‌، ولی پاداش قرض الحسنه هجده برابر است. در روایتی از امام صادق‌ چنین می‌خوانیم‌:"بر در بهشت نوشته شده است که پاداش صدقه ده برابر، ولی پاداش قرض دادن‌، هجده برابر است‌".[15]

البته این موارد و موارد دیگر، تنها امتیاز قرض الحسنه را در شرایط مساوی اثبات می‌کند و گرنه گاهی اوقات‌، رفع معضلات اجتماعی‌، در انفاق و صدقات منحصر بوده و نمی توان تنها با قرض گره از کار درماندگان گشود که در این صورت صدقه اولویت خواهد داشت‌.

نتیجه: طبق آموزه های دینی، اعم از آیات قرآن و روایات، در بیشتر موارد قرض الحسنه در مقایسه با برخى دیگر از انفاق هاى مالى؛ نظیر صدقه فضیلت و برترى دارد.

[1] بقره‌، 245.

[2] مزمل، 20.

[3] ر.ک‌: طبرسی، مجمع البیان‌، ج 9، ص 390، ناصر خسرو‌، تهران، چاپ سوم، 1372ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 483 ـ 484، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، 1383ش‌.

[4] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 16، ص 389، مؤسسة آل البیت‌، قم، 1409ق، "مَنِ احْتاجَ اِلَیْهِ اَخُوهُ الْمُسْلِمُ فى قَرْضٍ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْه فَلَمْ یَفْعَلْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ ریحَ الْجَنَّةِ".

[5] شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقابها، ص 414، یک جلد، انتشارات شریف رضى، قم، 1364ش.

[6] وسائل‏الشیعة، ج 18، ص 330،"مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ … قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) یَقُولُ لَأَنْ أُقْرِضَ قَرْضاً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَتَصَدَّقَ بِمِثْلِهِ وَ کَانَ یَقُولُ مَنْ أَقْرَضَ قَرْضاً وَ ضَرَبَ لَهُ أَجَلًا فَلَمْ یُؤْتَ بِهِ عِنْدَ ذَلِکَ الْأَجَلِ کَانَ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ فِی کُلِّ یَوْمٍ یَتَأَخَّرُ عَنْ ذَلِکَ الْأَجَلِ بِمِثْلِ صَدَقَةِ دِینَارٍ وَاحِدٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ".

[7] محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 13، ص 395، موسسه آل البیت، قم، 1408ق، "اَلْقَرْضُ وَالْعارِیَةُ وَ قِرَى الضَّیْفِ مِنَ السُّنَّةِ".

[8] مستدرک الوسائل، ج 13، ص 387،

[9] وسائل الشیعة‌، ج 18، ص 321.

[10] اسد الغابه، ج 2، 72.

[11] همان، ج 16، ص 318،

[12] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 103، ص 139، موسسه الوفاء، بیروت، 1404ق.

[13] همان.

[14] وسائل الشیعة‌، ج 16، ص 318؛ کلینی، کافی، ج 4، ص 411، باب الصدقة علی القرابة، نشر مؤسسة آل البیت.

[15] همان.

خاندان رسالت علیهم السلام در گفتار و رفتارشان به قرض الحسنه اهمیّت فراوان می دادند و خود در این راه پیشقدم می شدند و پیروانشان را با تأكیدهای بسیار به این امر مقدّس دستور می دادند. در كتاب وسائل الشّیعه كه از منابع فقه شیعه است و محور استنباط و اجتهاد مجتهدان تشیّع می باشد، در جلد سیزده، 134 روایت در «ابواب الدَّیْن» درباره قرض و پاداش و احكام آن ذكر شده است. به عنوان نمونه در گفتار امامان علیهم السلام در پاداش قرض دادن آمده:

1. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من اقرض اخاه المسلم كان له بكلِّ درهمٍ اقرضه وزن جبل احدٍ من جبال رضوی و طور سیناءٍ حسناتٍ، و ان رفق به فی طلبه، تعدّی به علی الصّراط كالبرق الخاطف اللامع بغیر حسابٍ و لا عذابٍ؛ كسی كه به برادر مسلمانش قرض بدهد، به اندازه هر درهمی كه به او می دهد به بزرگی كوه اُحد از كوههای رضوی و طور سینا، برای او پاداشهایی هست و اگر در مورد گرفتن طلب خود با آن مؤمن، مدارا و رفاقت كند، همانند برق خیره كننده و درخشان، بدون حساب از روی پل صراط بگذرد (وسائل الشّیعه، ج 13، ص 88 ).


2. امام صادق علیه السلام فرمود: «ما من مسلم اقرض مسلماً قرضاً حسناً یرید به وجه الله الا حسب الله له اجرها كحساب الصدقة حتی یرجع الیه؛ هر مسلمانی كه برای رضای خدا به مسلمانی قرض الحسنه بدهد، حتماً خداوند پاداش آن را مانند پاداش صدقه دادن حساب می كند، تا هنگامی كه آن قرض به او باز گردد ( وسائل الشیعه، ج 13، ص 87، ثواب الاعمال، ص 308).


3. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «من اقرض مؤمناً قرضاً ینتظر به میسوره، كان ماله فی زكاةٍ، و كان هو فی صلاةٍ من الملائكة حتّی یؤدیه؛ كسی كه به مؤمنی تا مدّتی كه او توان ادای آن را داشته باشد، قرض بدهد، مال او به عنوان زكات است (و ثواب زكات را دارد) و قرض دهنده تا هنگام ادای قرض، مورد درود فرشتگان است.


4. امام صادق علیه السلام فرمود: «مكتوبٌ علی الجنّة: الصدقة بعشر، و القرض بثمانیة عشر، و انما صار القرض افضل من الصّدقة لانّ المستقرض لا یستقرض الا من حاجةٍ، و قد یطلب الصدقة من لا یحتاج الیها؛ بر در بهشت نوشته شده: پاداش صدقه ده برابر، ولی پاداش قرض، هیجده برابر است. آنگاه فرمود: پاداش قرض از این رو بر پاداش صدقه بیشتر است كه قرض گیرنده جز از روی نیاز قرض نمی گیرد، ولی صدقه گیرنده گاهی با اینكه نیاز ندارد، صدقه می گیرد( بحار، ج 103، ص 139).

مجازات ترك كننده قرض الحسنه، با تمكّن
از سوی دیگر در روایات متعدّدی به آنانكه توان و تمكّن برای دادن قرض الحسنه به نیازمندان دارند و در عین حال عمداً آن را ترك می كنند به مجازات های سخت، هشدار داده شده است، از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله در ضمن گفتاری فرمود: «و من شكا الیه اخوه المسلم فلم یقرضه حرّم الله عزّوجلّ علیه الْجنّة؛ كسی كه برادر مؤمنش بر اثر ناداری به او شكایت نماید و او قرض الحسنه به آن برادر دینی ندهد، خداوند بهشت را بر او حرام می گرداند» ( وسائل الشیعه، ج 13، ص 88)، نیز فرمود: «من احتاج الیه اخوه المسلم فی قرض و هو یقدر علیه فلم یفعل، حرّم الله علیه ریح الجنّة؛ كسی كه برادر مسلمانش بر اثر تهیدستی به او نیاز دارد كه قرض بدهد، و او با اینكه توانایی برای قرض دادن دارد، قرض ندهد، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می كند» (بحار، ج 103، ص 138) با توجه به اینكه مطابق روایات، بوی خوش بهشت تا دو هزار سال راه، به مشام می رسد، یعنی چنین كسی از بهشت بسیار دور است

اهتمام امامان ـ علیهم السلام ـ به قرض الحسنه
خاندان رسالت ـ علیهم السلام ـ در گفتار و رفتارشان به قرض الحسنه اهمیّت فراوان می دادند و خود در این راه پیشقدم می شدند و پیروانشان را با تأكیدهای بسیار به این امر مقدّس دستور می دادند.
در كتاب وسائل الشّیعه كه از منابع فقه شیعه است و محور استنباط و اجتهاد مجتهدان تشیّع می باشد، در جلد سیزده، 134 روایت در «ابواب الدَّیْن» درباره قرض و پاداش و احكام آن ذكر شده است.

احکام قرض الحسنه\\\\

امام خمینی

قرض دو قسم است: مدت دار؛ یعنی هنگام قرض دادن مشخص شده است که قرض گیرنده چه موقع بدهی را بپردازد. قسم دیگر، قرض بدون مدت است که زمان پرداخت در آن مشخص نشده است.

1. اگر قرض مدت دار باشد طلب کار نمی تواند پیش از تمام شدن آن مدت، طلب خود را درخواست کند. اگر مدت دار نباشد، طلب کار هر وقت بخواهد می تواند طلب خود را درخواست کند. (1)


2. اگر طلب کار طلب خود را درخواست کند، چنانچه بدهکار بتواند بدهی خود را بدهد، باید فوراً بپردازد و اگر تأخیر بیندازد گناهکار است. (2)


3. اگر مقداری پول به کسی بدهد و شرط کند که پس از مدتی مثلاً یک سالِ دیگر زیادتر بگیرد ربا و حرام است؛ مثلاً یکصد هزار تومان بدهد و شرط کند که پس از یک سال یکصد و بیست هزار تومان بگیرد. (3)


4. ربا دادن مثل ربا گرفتن حرام است و کسی که قرض ربایی گرفته اگرچه کار حرامی کرده ولی اصل قرض صحیح است و می تواند در آن تصرف کند.(4)


5. اگر بدهکار بدون شرط قبلی چیزی اضافه به طلبکار بدهد اشکال ندارد، بلکه مستحب است.(5)


6. اگر بدهکار غیر از خانه ای که در آن نشسته و اثاثیه منزل و چیزهای دیگری که به آن ها احتیاج دارد چیزی نداشته باشد طلبکار نمی تواند طلب خود را از او مطالبه کند، بلکه باید صبر کند تا بتواند بدهی خود را بدهد.(6)


7. اگر شخصی مبلغی به عنوان قرض از دیگری گرفته و بعد از آن دیگر او را ندیده است وخیلی هم دنبالش گشته و از زنده بودن وی هم اطلاعی ندارد باید چنانچه طلبکار را می شناسد تحقیق کند تا حق او را به خودش یا به ورثه اش بپردازد و اگر از پیدا کردن صاحب پول ناامید باشد، باید از طرف او به فقیران صدقه بدهد.(7)


8. بدهکار می تواند مقداری از مال خود را نزد طلبکار به گرو بگذارد تا اگر طلب او را نداد از آن مال طلب خود را به دست آورد.(8)


9. استفاده چیزی که گرو (رهن) می گذارند مال کسی است که آن را گرو گذاشته است. بنابراین گروگیرنده، بدون اجازه صاحب مال نمی تواند از آن استفاده کند.(9)

پی نوشت:

(1). توضیح المسائل، امام خمینی، مسأله 2306. این بخش (احکام قرض) از کتاب «آموزش فقه» نگاشته حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای محمدحسین فلاح زاده ـ دام عزه ـ اقتباس شده است.
(2). توضیح المسائل، مسأله 2276.
(3). توضیح المسائل، مسأله 2288.
(4). توضیح المسائل، مسأله 2284.
(5). تحریر الوسیله، ج 1، کتاب الدین و القرض، ص 654.
(6). توضیح المسائل، مسأله 2277.
(7). استفتائات، ج 2، ص 285، نقل به تلفیق.
(8). ر.ک: توضیح المسائل، مسأله 2300.
(9). توضیح المسائل، مسأله 2306

آیت الله تبریزى

قـرض دادن از كـارهـاى مـستحبى است كه در آیات قرآن و اخبار, راجع به آن زیاد سفارش شده اسـت , از پـیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) روایت شده كه هركس به برادر مسلمان خود قرض بدهد مال او زیاد مـى شـود و مـلائكـه بـر او رحمت مى فرستند, و اگر با بدهكار خود مدارا كند, بدون حساب وبه سـرعـت از صـراط مـى گذرد.
وكسى كه برادر مسلمانش از او قرض بخواهد و ندهد, بهشت بر او حرام مى شود.

• مساله 2281 - در قرض لازم نیست صیغه بخوانند بلكه اگر چیزى را به نیت قرض به كسى بدهد و او هم به همین قصد بگیرد, صحیح است .

• مساله 2282 - هر وقت بدهكار بدهى خود را بدهد, طلبكار باید قبول نماید.


• مـساله 2283 - اگر در صیغه قرض براى پرداخت آن مدتى قرار دهند, احتیاط واجب آن است كه طـلـبـكـار پـیش از تمام شدن آن مدت , طلب خود را مطالبه نكند, ولى اگر مدت نداشته باشد, طلبكار هر وقت بخواهد مى تواند طلب خود را مطالبه نماید.


• مـساله 2284 - اگر طلبكار طلب خود را مطالبه كند, چنانچه بدهكار بتواند بدهى خود را بدهد, باید فورا آن را بپردازد, و اگر تاخیربیندازد گناهكار است .


• مساله 2285 - اگر بدهكار غیر از خانه اى كه در آن نشسته و اثاثیه منزل و چیزهاى دیگرى كه به آنـها احتیاج دارد, چیزى نداشته باشد,طلبكار نمى تواند طلب خود را از او مطالبه نماید, بلكه باید صبر كند تا بتواند بدهى خود را بدهد.


• مـساله 2286 - كسى كه بدهكار است و نمى تواند بدهى خود را بدهد, چنانچه بتواند كاسبى كند, واجب است كسب كند و بدهى خود رابدهد.