تبیان، دستیار زندگی

آنچه در ذیل می‌آید، آشنایی تفصیلی با منشور توسعه قرآنی است كه در این بخش، اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی، سیاست‌ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی و شورای توسعه فرهنگ قرآنی بیان می‌شود.

منشور توسعه فرهنگ قرآنی مشتمل بر مقدمه، 9 ماده و 2 تبصره در سه محور اصلی اهداف منشور، سیاست‌ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی و شورای توسعه فرهنگ قرآنی، تنظیم شده است.

تعاریف پایه

توسعه فرهنگ قرآنی: تعمیم و تعمیق شناخت و ایمان به قرآن و ارتباط و انس با آن و تحقق مضامین آیات قرآنی در رفتار فردی و اجتماعی اقشار مختلف جامعه است. فعالیت‌های قرآنی عبارت است از ‌فعالیت‌هایی كه به منظور شناخت و شناساندن قرآن مجید و معارف آن و تقویت ایمان به قرآن و انس با آن و بهره‌گیری فرد و جامعه از قرآن انجام می‌شود. آموزش عمومی قرآن، عبارت است از برنامه‌های آموزشی مربوط به خواندن و درك مفاهیم و معارف قرآن كه برای انس آحاد جامعه با قرآن و استفاده از آن ارائه می‌شود.

آموزش عالی(تخصصی) قرآنی، عبارت است از برنامه‌های آموزشی كه به منظور تربیت نیروی انسانی متخصص فعالیت‌های مختلف قرآنی به اجرا در می‌آید. پژوهش‌های قرآنی كه عبارت است از پژوهش‌هایی كه با هدف شناخت قرآن و معارف آن و وظایف فرد و جامعه نسبت به قرآن و چگونگی تحقق توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه انجام می‌شود.

فعالیت‌های تبلیغی ¬ ترویجی قرآنی به معنای ‌فعالیت‌هایی كه با به كارگیری دانش، روش و ابزارهای مختلف هنر و ارتباطات، به منظور گسترش توجه و اشتیاق نسبت به قرآن كریم و توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه انجام می‌شود.

مدل كاركردی نظام توسعه فرهنگ قرآنی

هر نظامی دارای هدفی برای تشكیل است و برای نیل به هدف باید فعالیت‌ها و كاركردهایی را انجام داده و محقق كند. در ادبیات سیستم به هدف اصلی تشكیل یك سیستم «كاركرد اساسی» آن گفته می‌شود. با توجه به مطالعات انجام‌شده، كاركردهای اساسی نظام توسعه فرهنگ قرآنی عبارت است از تعمیم و تعمیق ایمان، شناخت و ارتباط و انس با قرآن و تحقق آموزه‌های قرآنی در رفتار فردی و اجتماعی.

برای تحقق كاركرد اساسی، باید فعالیت‌ها و كاركردهای دیگری در نظام انجام پذیرد. این كاركردها به دو دسته «كاركردهای اصلی» و «كاركردهای پشتیبانی» تقسیم می‌شوند. كاركردهای اصلی كاركردهایی هستند كه در جهت و مسیر كاركرد اساسی سیستم بوده و خروجی‌های اصلی سیستم از آنها تأمین می‌شود. این كاركردها در نظام توسعه فرهنگ قرآنی عبارتند از: تولید مضامین (تدوین و تبیین گزاره‌های فرهنگ قرآنی)، تولید محصولات (كالاها و خدمات قرآنی)، نظام‌سازی قرآنی (تعالی نظام‌های اجتماعی بر اساس مبانی و معارف قرآنی)، فرهنگ‌سازی قرآنی (ارتقای فرهنگ ارتباط با قرآن در جامعه)، اجرای موفق كاركردهای فوق به تعدادی كاركرد پشتیبانی نیاز دارد. این كاركردها با حمایت و پشتیبانی از كاركردهای اصلی، در جهت انجام موفق آنها كمك می‌كند. نظام توسعه فرهنگ قرآنی دارای دو كاركرد پشتیبانی است كه عبارتند از تولیت و تأمین منابع،

لازم به ذكر است كه نظام توسعه فرهنگ قرآنی با چهار نظام اصلی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و خرده‌نظام‌های آن در ارتباط تنگاتنگ است و تبادل كاركردی با آنها دارد.

تولید مضامین

این كاركرد در واقع مربوط به پویایی و جوشندگی محتواهای قرآنی است. به این مفهوم كه مضامین قرآنی به‌روز و متناسب با زمان ایجاد می‌شود. این مضامین در حوزه‌های شناخت قرآن و معارف آن و وظایف فرد و جامعه نسبت به قرآن در ارتباط با حوزه‌های مختلف حیات اجتماعی انسان است. تحقق مناسب این كاركرد الزاماتی دارد كه اصلی‌ترین آنها مراجعه به قرآن و حدیث به عنوان مرجع اصلی تولید معارف است. در این راستا ضروری است كه در وهله اول بتوان با شناسایی منابع و مضامین قرآنی موجود، آنها را متناسب با نیازمندی‌ها و شرایط كنونی تبیین و در مرحله بعد علاوه بر توسعه و تعمیق آنها، اقدام به خلق مضامین جدید كرد. این امر به‌طور جدی نیازمند تقویت زیركاركرد پژوهش در حوزه‌های علوم قرآنی، معارف قرآنی و سنت معصومین(ع) و اجتهاد عالمانه در آن است.

تولید محصولات

در این كاركرد، مضامین قرآنی احصاشده به محصولات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری قابل استفاده برای اقشار مختلف تبدیل می‌شود. هدف اصلی در این كاركرد، تولید محصولاتی (خدمات و كالاها) است كه بتوان مضامین قرآنی را در قالب آن به مردم ارائه كرد تا تغییرات مورد انتظار از سیستم توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه پدید آید. مرحله اول این كاركرد خلق محصولات واسط (تمهیدگر) است كه در آن جوهر و ماهیت اصلی یك محصول قرآنی ایجاد می‌شود. به‌طور مثال، مضمون اصلی یك اثر سینمایی توسط نویسندگان فیلمنامه شكل می‌گیرد.

مرحله دوم این كاركرد، تولید محصولات نهایی است كه در آن ماهیت اصلی ایجادشده تبدیل به محصولی چون فیلم، كتاب، نشریه یا بسته‌های آموزشی و اجرایی می‌شود. به عبارت دیگر، محصول نهایی كالا یا خدماتی است كه توسط مردم و سازمان‌ها قابل استفاده و اجرا خواهد بود.

فرهنگ‌سازی قرآنی

تحقق توسعه فرهنگ قرآنی نیازمند تعالی نگرش جامعه نسبت به قرآن كریم در حوزه باور، علم و عمل است. حركت در این مسیر و دست‌یابی به آن باید در نظام تعلیم و تربیت پیگیری شده و توسط نظام فرهنگی و رسانه‌ای تقویت شود. در این راستا دو زیركاركرد اصلی برای فرهنگ‌سازی قرآنی وجود دارد: زیركاركرد اول آموزش عمومی قرآن است. آموزش عمومی با دو هدف اساسی افزایش ایمان و معرفت قرآنی و افزایش ارتباط و انس با قرآن در اقشار جامعه صورت می‌گیرد. آموزش عمومی قرآن به طور خاص شامل آموزش‌های مربوط به خواندن (از مصحف یا از حفظ)، درك معنا (ترجمه) و تدبر آیات (برای فهم معارف قرآن) برای گروه¬های مختلف سنی جامعه است.

زیركاركرد دوم، تبلیغ و ترویج قرآن است. در این بخش به طور خاص ابزارهای مختلف فرهنگ‌سازی در حوزه هنر و رسانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. تغییر رفتار فردی و اجتماعی جامعه بر اساس مضامین و آموزه‌های قرآنی از نتایج مستقیم تحقق این زیركاركرد است.

نظام‌سازی قرآنی

از آنجایی كه مبانی اصلی نظام جمهوری اسلامی از معارف قرآنی نشأت گرفته است، برای تحقق فرهنگ قرآنی در كشور ضروری است كه نظام‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و خرده‌نظام‌های آن با تأثیر‌پذیری از مفاهیم عالیه قرآنی بازطراحی و پیاده‌سازی شود. در این راستا ضروری است كه بین نظام توسعه فرهنگ قرآنی و سایر نظام‌ها تبادل مفاهیم صورت پذیرد كه به معنای تبادل مضامین به‌طور مستقیم و یا از طریق محصولات است. بدین منظور ‌باید زیركاركردهای اصلی محقق شوند كه عبارتند از: اولین زیركاركرد، رصد سایر نظام‌ها به‌منظور شناسایی نیاز آنها و هدفمند كردن این تبادل است.

زیركاركرد دوم بازتعریف و بازتولید است كه در آن مضامین و یا محصولات نظام توسعه فرهنگ قرآنی به صورت قابل انطباق برای استفاده در سایر نظام‌ها برگردان و تبیین می‌شود. زیركاركرد سوم تبادل و انتقال مضامین و محصولات قرآنی با سایر نظام‌ها است. در این زیركاركرد باید طی یك تعامل دو طرفه، ورودی‌های قرآنی برای سایر نظام‌ها را تبیین كرده و به‌گونه‌ای كه ظرفیت نهادینه‌سازی آن در نظام مورد نظر ایجاد شود اقدام به انتقال آنها كرد. انتظار می‌رود از طریق این كاركرد شرط لازم برای جهت‌گیری سایر نظام‌ها بر پایه اصول و مبانی قرآنی فراهم شود. همچنین نتایج حاصل از تعامل این كاركرد با سایر نظام‌ها می‌تواند كاركرد تولید محصولات قرآنی را نیز جهت‌دهی كند.

تولیت: تولیت را می‌توان یكی از كاركردهای مشترك پشتیبانی در نظام‌های مختلف دانست. راهبری اجزای مختلف و نظارت بر كاركردهای مختلف یك نظام در كنار مدیریت ساختاری و هدایت بازیگران آن نظام از ملزومات اساسی موفقیت یك نظام در تحقق انتظارات ذی‌نفعان آن است. به طور كلی این وظیفه در یك نظام، ذیل كاركردی با عنوان تولیت انجام می¬پذیرد؛ اگر چه حدود و ثغور این كاركرد در هر نظام متفاوت است.

در نظام توسعه فرهنگ قرآنی می‌توان این كاركرد را شامل سه زیركاركرد سیاست‌گذاری، هماهنگی‌ و تسهیل، و همچنین نظارت‌وارزیابی دانست.

سیاست‌گذاری: سیاست‌گذاری به صورت فرآیندی تعریف می‌شود كه به واسطه آن دولت به منظور ارائه پیامدهای از پیش‌تعیین‌شده (تغییرات مطلوب در دنیای واقعی)، به مداخله در فضای جامعه مبادرت می‌ورزد. سیاست‌گذاری شامل سه بخش تدوین پیش‌نویس سیاست‌ها،‌ تصویب و در نهایت تنظیم است.

تنظیم: به‌كارگیری مجموعه گوناگونی از ابزارها از جمله وضع قوانین، اعمال استانداردها، برقراری رویه‌ها و تعیین حدود برای اعمال دخالت در حقوق و مسئولیت‌های بخش‌های مختلف (مردم و سازمان‌ها) است كه هدف آن جهت‌دهی به فعالیت‌ها به گونه‌ای است كه در نهایت منجر به تحقق سیاست‌ها شود.‌

هماهنگی و تسهیل: مجموعه‌ای از اقدامات غیرالزام‌آور و عموما انگیزشی از جمله آموزش، ظرفیت‌سازی، ایجاد مشوق و آگاهی‌رسانی كه به منظور تسریع در رفع موانع و تحریك محرك‌ها صورت می‌پذیرد.

ایجاد هماهنگی و تسهیل در دو سطح مدیریت روابط بین‌بخشی (نظام توسعه فرهنگ قرآنی با دیگر نظام‌ها) و مدیریت روابط درون‌بخشی (اجزای درونی نظام) به‌ویژه از روش‌هایی چون آگاهی‌بخشی، ظرفیت‌سازی و تسریع انجام می‌پذیرد.

نظارت و ارزیابی: اقداماتی كه اولا با تطابق عملكرد بخش‌های مختلف نظام با شاخص‌های عملكردی از پیش‌تعیین‌شده میزان انحراف آنها از اهداف و وظایف را شناسایی نموده و ثانیا با تحلیل این انحرافات در كنار رصد كلی نظام، راهكارهای اصلاحی را به صورت حلقه بازخور به متولیان ارائه می‌‌كند.

نظارت و ارزیابی همچنین به رصد انحرافات و سنجش سطح اثربخشی و یا كارایی و تعیین اقدامات لازم برای افزایش سطح استفاده بهینه از امكانات و منابع در جهت دستیابی به اهداف می‌پردازد.

تامین منابع : نظام توسعه فرهنگ قرآنی نیازمند منابع و زیرساخت‌هایی به منظور تحقق اهداف خود است. تامین منابع به عنوان كاركرد پشتیبانی بسیاری از نظام¬ها، یكی از عوامل تعیین‌كننده در كیفیت عملكرد نظام بوده و مشتمل بر تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، دانش و منابع مالی است(تجهیزات و تكنولوژی نیز به كمك این منابع قابل حصول است).

نیروی انسانی: تجربیات گذشته نشان‌دهنده آن است كه نیروی انسانی اصلی‌ترین نقش را در حوزه توسعه فرهنگ قرآنی ایفا میكند و بر این اساس، مدیریت نظام توسعه فرهنگ قرآنی از پیچیدگی و ملاحظات خاصی برخوردار است. تأمین نیروی انسانی نظام توسعه فرهنگ قرآنی از طریق تربیت افراد در برنامه‌ها و مراكز مجری آموزش‌‌های تخصصی قرآنی محقق می‌شود.