تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از
 http://bonyadesaba.com/index.php?option=com_content&view=article&id=53       حسین صالحی 

نظر امام خمینی(ره) در لزوم اسفار اربعه برای پیامبران

امام(ره) ابتدا دیدگاه عارف کامل آقا محمدرضا قمشه¬ای (ره) را پیرامون اسفار اربعه ذکر نموده سپس دیدگاه خودش را مطرح می نماید که بنده تنها مجال پرداختن به دیدگاه امام(ره) را در این جا داشته و به طور اجمال به آن میپردازم :

سفر اول: «من الخلق الی الحق» این سفر مقید است به رفع تمامی حجاب ها که امام(ره) از آن به جنبه ی یلی الخلقی یاد میکند که ثمره آن رویت جمال حق در ظهور فعلی آن است که در حقیقت ظهور ذات در مراتب موجودات است، و امام از آن به جنبه یلی الحقی یاد میکند و انتهای این سفر عبارت است از این‌که همه خلق را ظهور حق و آیات او ببیند. (امام خمینی(ره)، مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة، پیشین،88.)

سفر دوم:«من الحق المقید الی الحق المطلق» پس، هویات وجودی نزد سالک فانی گردیده و تعینات خلقی به طور کلی در نظرش نابود می‌شود و حق تعالی به مقام وحدانیتش بر او تجلی می‌کند در این هنگام سالک اصلاً اشیاء را نمی‌بیند و از ذات و صفات و افعال خود فانی می‌گردد. از نظر امام(ره) این دو سفر برای رسیدن به نبوت کافی نیست و ممکن است ذره‌ای از انسانیت در وجود سالک باقی مانده باشد. لذا به معلمی نیاز دارد. اگر عنایت الهی نصیبش شود او را به خود بازگردانده و سالک سفر سوم را آغاز می‌کند.

سفر سوم:«من الحق الی الخلق الحقی باالحق»یعنی سفر از حضرت احدیت جمعی به حضرت اعیان ثابته در این هنگام حقایق اشیاء و کمالات آن‌ها و کیفیت ارتقا یافتن آن‌ها به مقام اول و رسیدن به وطن اصلی بر او آشکار خواهد شد و سالک در این سفر پیامبر صاحب شریعت نخواهد بود. چرا که هنوز به عالم عینی باز نگشته و در عالم اعیان ثابته است. (همان، ص87-88.)

سفر چهارم: « من الخلق الی الخلق باالحق» این سفر از خلق یعنی اعیان ثابته به سوی اعیان خارجیه با وجود حقانی‌اش می‌باشد. در این سفر سالک شاهد جمال حق در همه اعیان خارجی است و مقاماتی را که در عالم علمی دارند و نحوه سلوک آن‌ها تا حضرت اعیان و بالاتر از آن را می‌داند. در این سفر سالک به درجه نبوت می‌رسد و قانون وضع می‌کند و احکام ظاهری،قالبی و احکام باطنی، قلبی جعل می‌نماید و از خدا و صفات و اسمای او و از معارف حقه به اندازه استعداد و ظرفیت مستعدین خبر می‌دهد (همان، ص89).

تفاوت مقامات انبیاء در اسفار اربعه

نکته دیگری که دراین‌جا مطرح است این است که اسفار اربعه برای همه پیامبران دارای شریعت لازم است یا خیر؟ و اگر لازم است آیا همه بطور برابر اسفار را انجام می‌دهند یا این‌که باهم تفاوت دارند؟ امام(ره) نظرش این است که اسفار اربعه برای هر پیامبر مرسل و دارای شریعت لازم است. اما جواب سئوال دوم این است که مراتب و مقامات پیامبران متفاوت در انجام اسفار اربعه بعضی انبیا از مظاهر اسم الرحمن هستند. در سفر اول اسم رحمن را ظاهراً مشاهده می‌نماید و سفر دومش با استهلاک اشیاء در اسم الرحمن منتهی می‌شود و با رحمت و وجود رحمانی از عالم اعیان ثابته به عالم عینی مراجعه می‌کند از این رو دوره نبوتش محدود است، به همین ترتیب است مظاهر و تجلیات دیگر اسماء به حسب اختلافاتی که از اختلاف آن‌ها در حضرت علم ناشی می‌گردد تا نوبت به مظهر اسم «الله» می‌رسد که در پایان سفر اول، حق را با همه شئونش ظاهر می‌بیند و هیچ شأنی او را از شئون دیگر باز نمی‌دارد و انتهای سفر دومش استهلاک و نابودی همه حقایق در اسم جامع الهی، حتی استهلاک اسم جامع الهی در احدیت محض خواهد بود. پس او با وجود جامع الهی به سوی خلق باز می‌گردد و صاحب نبوت ازلی ابدی و خلافت ظاهری و باطنی می‌باشد. (امام خمینی(ره)، مصباح الهدایه، ص 89)

از آنچه تاکنون بیان شد نکاتی بدست می‌آید که بطور اختصار به آن‌ها اشاره می‌شود: رسیدن به مقام پیامبری و شئون نبوت، منوط به سیر و سلوک جدی است که پیامبران الهی با انجام اسفار اربعه به مقام پیامبری می رسند.

هر پیامبر صاحب شریعت برای رسیدن به مقام رسالت، علاوه بر سفرهای سه گانه سفر معنوی چهارم را نیز انجام دهد و بتواند در عین این‌که وحدت را درک می‌کند، کثرات عالم عینی را نیز درک نموده و به هدایت گری جامعه بپردازد.

پیامبران اولوالعزم بایداین سفرهای معنوی را انجام بدهند اما مراتب و مقامات آن‌ها متفاوت است و این تفاوت به خاطر آن است که هر پیامبری مظهر کدام اسم از اسمای الهی است از این رو نبوت دیگر پیامبران محدود است؛ زیرا که برخی مظهر اسم«رحمن» است و برخی مظهر اسم «رحیم» است. اما پیامبر خاتم(ص) که مظهر اسم اعظم الله است از جامعیت و کمال بیشتری برخوردار است و در سایه اسم اعظم جامع الله پیامبری و نبوتش ازلی و ابدی است به گونه‌ای که پیامبران دیگر همه برای نبوت او آمده‌اند و نبوت او خاتم نبوت‌ها است.

جامعیت، نبوت پیامبر خاتم(ص)

یکی از شئون پیامبری حضرت محمد(ص) شأن جامعیت است که یک مسئله بنیادی در شناخت شأن و جایگاه پیامبر است و امام خمینی(ره) در جاهای مختلف به این جنبه از لحاظ تکوینی و تشریعی بحث نموده و آن را مورد توجه قرار داده است. خاستگاه این شأن، کلام در ربار حضرت رسول خاتم(ص) است که فرمود: «اوتیت جوامع الکلم» (مجلسی، بحارالانوار، ج8، ص38) پیامبر خلیفه خدا و مجمع مظاهر اسمای الهی و کلمات تامه حق است. (صدرالمتالهین(ره)، الشواهد الربوبیه، ص)410).

امام خمینی(ره) در توضیح حدیث فوق می‌گوید: «جامع الکلم و هادی الامه که پیغمبر، است از کلمات تأمه است و وجه جامع الکلم بودن این است که بعضی موجودات ناقص هستند ...چون ترقی کرده و محو عالم بالا شدند، برای آن‌ها نسبت به پایین حالت غفلت اتفاق می‌افتد... ولی آن کسی که به آن مقام عالی رسید و تمام اسماء و صفات در او تجلی کرد در عین حال که آداب و شئون آن عالم را حفظ می‌کند، آداب و شئون امور این عالم را هم حفظ می‌نماید... از این وجود او کامل است باعث انمحاء این تجلیات جزئیه در طبیعت نمی‌شود هم آداب عالم بالا را و هم آداب این عالم را حفظ می‌نماید... باالجمله انسان کامل کسی است که فیوضات عالم بالا را... حفظ و ضبط کند و به طوری که باید به پایین فیض بدهد، فیض برساند و خلاصه از آن طرف دستش کوتاه نباشد و از این طرف هم غافل نباشد. لذا حضرت پیغمبر(ص) جامع الکلم است و کامل‌ترین موجود بین موجودات ممکنه است (امام خمینی(ره) تقریرات فلسفه،ج2،ص354-353). امام(ره) در ادامه به این نکته می‌پردازد که خاتم پیامبران، یکی بیشتر نمی‌تواند باشد برای این‌که همانگونه که صرف الوجود قابل تکرار نیست صرف الجمال نیز تکرار بردار نیست. (همان) و این گونه امام(ره) مسئله مبتنی بر سنت را با استدلال فلسفی وثاقت بیشتر می‌بخشد تا برای آنان که روی مسئله استدلال تکیه می‌کنند نیز حجت تمام گردد.

واسطه فیض بودن پیامبر اکرم (ص) در نگاه امام خمینی(ره)

امام خمینی(ره) پیامبر خاتم(ص) را دارای شأن واسطه فیض حق و دارای ولایت مطلقه می‌داند که اگر وجود آن حضرت نبود فیض حق به هیچ موجودی نمی‌رسید و این پیام امام(ره) کمال و جامعیت و ازلی و ابدی بودن نبوت و رسالت آن حضرت را می‌رساند بیان امام چنین است: «رسالت ختمیه را که تمام دایره وجود از عوالم غیب و شهود تکویناً و تشریعاً، وجوداً و هدایتاً ریزه خوار خوان نعمت آن سرور هستند، و آن بزرگوار واسطه فیض حق و واسطه بین حق و خلق است، و اگر مقام روحانیت و ولایت مطلقه او نبود، احدی از موجودات لایق استفاده از مقام غیب احدی نبود و فیض حق عبور به موجودی از موجودات نمی¬کرد و نور هدایت در هیچ یک از عوالم ظاهر و باطن نمی‌تابید. (امام خمینی (ره)،آداب الصلوه، ص137)

از این بیان امام(ره) نیز به دست می‌آید که پیامبر اکرم(ص) نه تنها در عالم تشریع بلکه در عالم تکوین نیز واسطه فیض الهی برای خلق است و وجود مبارک آن حضرت تکویناً و تشریعاً واسطه رسیدن وجود نعمت‌ها به سایر خلایق است که این شمول در بیان امام(ره) دیگر پیامبران و اولیاء الله را نیز در بر می‌گیرد و تأیید می‌شود بر این‌که همه خلایق حتی انبیاء و اولیای الهی ریزه خوار خوان نعمت پیامبر اکرم(ص) هستند. نبوت و رسالت آن حضرت محدود به زمان و مکان خاصی نیست. هم در عالم علمی و تکوینی و هم در عالم عینی به عنوان روح رسالت‌ها و نبوت‌ها جاری است. بد نیست بیان دیگر امام(ره) را در این زمینه بیاوریم که با صراحت بیشتر چنین می‌گوید:«دوره نبوت انبیاء (علیهم السلام) در واقع دوره نبوت و خلافت اوست و آنان مظاهر ذات شریف پیامبر اکرم(ص) و خلافت شان مظاهر خلافت فراگیر و محیط اوست و ایشان(صلی الله علیه وآله و سلم) خلیفه اسم اعظم و سایر انبیا خلیفه دیگر اسمای محاطند بلکه انبیا همگی خلفای آنحضرت و دعوت شان در حقیقت به سوی او و به سوی نبوت اوست و آدم و غیر او همه زیر پرچم اوست.پس از اول ظهور عالم ملک تا انقضا و مقهور شدن آن در زیر ستیغ نور واحد قهار، دوره خلافت ظاهری او در عالم ملک است. (امام خمینی، مصباح الهدایه،ص83.)

امام(ره) قبل از این بیان، سر اختلاف مراتب انبیاء در خلافت و نبوت را در مظهریت آن‌ها از اسمای الهی می‌داند که پیامبر خاتم مظهر اسم اعظم الله است و محیط و حاکم به همه ی اسما و صفات الهی است. و عالم را نقشه آنچه در عالم اسمای الهی و علم ربوبی است،معرفی می‌نماید، و از آنجایی که هر اسمی جامعیت و احاطه بیشتر داشته باشد شمول حکمش بیشتر می‌باشد تا به اسم اعظم برسد که به تعبیر امام خمینی(ره) محیط بر همه اسماء است ازلاً و ابداً و هم چنین است و حکم و مظاهر طابق النعل باالنعل. (همان). ما قبلا به طو ر مکرر آوردیم که از نگاه امام خمینی(ره) پیامبر خاتم(ص) مظهر اسم اعظم است لذا جامعیت ازلی (تکوینی و وجودی) و ابدی(تشریعی و خاتمیت) دارد.

نگین نبوت از نظر امام خمینی(ره)

امام(ره) در جای دیگر فضیلت پیامبر اکرم(ص) بر دیگر پیامبران الهی را به حلقه و نگین انگشتر تشبیه می‌نماید که هم به فضیلت آن حضرت نسبت به پیامبران دیگر دلالت دارد و هم بر خاتمیت ایشان. بیان امام(ره) چنین است: «بدان که نگین احدیت جمع، حلقه انگشتری است و حلقة انگشتر از آن شروع و به آن ختم می‌شود. به همین ترتیب هریک از ادوار نبوت مانند یک دایره است و همه این دایره‌ها به منزله‌ای نقطه‌ای تشکیل دهنده دایره ختمیه هستند و نگین آن، پیامبر خاتم(ص) است» (امام خمینی(ره)، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح االانس،ص72). محقق دیگر، نبوت را جزء نظام هستی دانسته که سایر نبوت‌ها مقدمه نبوت پیامبر خاتم(ص) دانسته شده و نبوت به عمارتی تشبیه شده که همانگونه که در عمارت، پایه ها و دیوارها هدف نیست بلکه مقدمه و وسیله برای شکل گیری کامل عمارت است، نبوت نیز چنین است، وی در ادامه می‌گوید: «اصل نبوت با آدم ابوالبشر آغاز شد و پیوسته رشد کرد تا با نبوت حضرت محمد(ص) به صورت کامل خود ظاهر گردید که مقصود و هدف اصلی نبوت بود، و سایر نبوت‌ها همه مقدمه و راه رسیدن به این مرحله بوده است و به همین جهت، حضرت محمد(ص) خاتم انبیاء شد». (فیض کاشانی، محسن، علم الیقین، ج1، ص458.)

مرحوم صدر المتألهین(ره) نیز حضرت پیامبر اکرم(ص) را جامع شئون ظاهری و باطنی انبیا و در بر دارنده همه کمالات و حالات غیب و شهادت آنان معرفی می¬نماید که خداوند آن حضرت را از هر جهت نسبت به بزرگان انبیا و پیامبران اولوالعزم، برتری داده است و پیامبر اکرم(ص) را اولویت داده است نسبت به کرامات و کمالاتی که به هیچ کسی دیگر بخشش نکرده است (صدر المتألهین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم،ج5 ، ص68) مرحوم خواجه نصیر نیز از پیامبر خاتم(ص) به عنوان جامع مبدأ و معاد یاد می نماید و با استناد به حدیثی او را جوهر خلق، معرفی می نماید. (نصیرالدین طوسی، آغاز و انجام، ص 11)

امام خمینی(ره) با نگاه جامع به هستی و رهبری جامعه انسانی بعد از آن‌که سلسله مراتب انبیا را از اسما الهی تا حقیقت نوری حضرت محمد(ص) و این‌که انبیا همه زمینه سازان ظهور ملکی پیامبر خاتم (ص) بودند. و پیامبر اکرم(ص) به عنوان مظهر اسم اعظم از جامعیت ازلی و ابدی برخوردار است، حضرت امیرالمومنین(ع) را دارای ولایت مطلقه می‌داند و آنجایی که ولایت باطن خلافت (و نبوت) است، و لایت مطلقه کلیه (امام خمینی، مصباح الهدایه، ص83-84) که حضرت امام علی(ع) دارای آن می‌باشد. باطن خلافت کلیه است که از آن رسول الله(ص) است. امام(ره) در جاهای مختلف به اتحاد حقیقت ولایت علوی(ع) با حقیقت خلافت محمدی(ص) در عالم امر و خلق اشاره نموده است. (به عنوان نمونه ر.ک، همان ص36 و ص61-63.)

تجلی تام اسم جامع حق در وجود رسول اکرم(ص)

در منظومه فکری امام خمینی(ره) عالم تجلی حق است و در این میان پیامبران (ص) به عنوان واسطه فیض حق ظرفیت حق نمایی بیشتری دارند و از میان آنان پیامبر خاتم به عنوان انسان کامل اسم جامع حق را باتمامی شئون آن نشان می دهد. از نظر امام، برای ذات حق به مقتضاى «كلّ یوم هو فى شأن» در هر آنى از زمان شأنى است؛ و تجلى حق به همه شئونات جز براى انسان كامل امكان ندارد؛ زیرا هر یك از موجودات از عوالم عقول مجرده و فرشتگان مهیمن و فرشتگان به صف كشیده گرفته تا نفوس كلیه الهیه و ملائكه که مأمور به تدبیر اموراند... همه و همه مظهر اسم خاصى هستند كه پروردگارشان به همان اسم بر آنان تجلى مى‏كند؛ و هر یك از آنان دارای مقام معلوم و معینی است، وی روایتی را که « برخى از فرشتگان همیشه در ركوعند و به سجده نمى‏روند، و برخى دیگر همیشه در سجده‏اند و ركوع نمى‏كنند.» اشاره به آن می داند كه فرشته ها از مقام خود تجاوز نمی توانند و از این جهت بود كه جبرئیل علیه السّلام در جواب رسول خدا(ص) كه پرسید چرا به همراه من نمى‏آیى عرض كرد (به این مضمون):

اگر بند انگشت برتر پرم فروغ تجلى بسوزد پرم‏

امام(ره) از پیامبر خاتم(ص) به عنوان اهل یثرب انسانیت و مدینه نبوت یاد می کند و وی را دارای مقام نا محدودى می داند، و از همان جهت، آن حضرت را دارای استحقاق حمل ولایت مطلقه علویه می داند؛ ولایتی كه همه شئون الهیه بود. همچنین استحقاق خلافت تامه كبری و صاحب مقام ظلومیت شد ن رسول خاتم(ص) را در سایه همان مقام نا محدود تفسیر می نماید . امام در اخیر از مطلب گذشته نتیجه عرفانی معرفتی و عرشی بلندی می گیرد و نبوت و امامت را بهم پیوند می دهد. و تجلی حق باهمه اسمائش را انحصاری رسول اکرم و اولیائش(ع) می داند که ذکر آن را مایه حسن ختام مقاله می دانیم: «پس هنگامى كه پروردگار با یكایك اسمائش بر سالك تجلى كرد... قلبش قابلیت مى‏یابد كه اسم جامع كه داراى همه شئونات است و تمام جبروت و سلطان در آن است در آن قلب تجلى نماید اولا به وحدت جمعى و كثرت در وحدت، و ثانیا به كثرت تفصیلى و بقاء بعد از فناء... و با رسیدن به این مرتبه مراتب سیر و ترقى پایان مى‏پذیرد. و این آخرین مرتبه سیر إلى اللّه است و سفر چهارم است كه عبارت است از بقاء بعد از فناء پس از استهلاك تام سالك، زیرا حفظ نمودن حضرات و تمكن یافتن در مقام جمع، تفصیل وحدت و كثرت از بالاترین مراتب انسانیت و از تمام ‏ترین مراحل سیر و سلوك است. و حقیقت این مقام براى هیچ كسی از اهل سلوك و اصحاب معرفت اتفاق نیفتاده مگر از براى پیغمبر اكرم(ص) و رسول مكرم ما و اولیاء آن حضرت كه از مشكات او علم و معرفت را اقتباس نموده‏اند، و مصباح ذات و صفاتش چراغ راه سلوك آنان بوده است». (امام خمینی (ره)، شرح دعاء السحر، ترجمه سید احمد فهری، ص 197- 199)

نتیجه

در این مقاله، به جایگاه پیامبر(ص) به عنوان نخستین آفریده الهی و برتری آن بر فرشتگان پرداخته شد و همچنین به احاطه قیومیه پیامبر(ص) نسبت به مخلوقات اشاره گردید و جامعیت و برتری پیامبر(ص) بر تمامی ساکنین عالم جبروت بررسی گردید، و با شرح حدیثی از سوی امام(ره) برتری پیامبر خاتم(ص) و ائمه معصومین(ع) نسبت به سائر انبیا را مطرح نمودیم. بهم پیوستن نبوت و امامت در ولایت مطلب دیگری بود که بدان اشاره گردید. از نظر امام، انبیای الهی دارای مراتب متفاوت هستند از جمله در تجلی مقام جمال و جلال این تفاوت، بروز و نمود می یابد. رجعت به سوی خلق و حفظ حدود الهی از شئون انبیاست. از نگاه امام، نبوت خاتم(ص) روح نبوت ها و شخص ایشان عصاره انسانیت است. از جمله مسائلی که در جایگاه و مراتب انبیاء در بیان امام، مطرح گردید، لزوم اسفار اربعه معنویه برای پیامبر(ص) می باشد که بازهم در این مرحله مراتب متفاوتی برای پیامبران مطرح گردیده است که در رأس آن مراتب جایگاه پیامبر خاتم(ص) قرار دارد. جامعیت، واسطه فیض الهی و نگین نبوت بودن و عصاره انسانیت و نخستین آفریده الهی از ویژگی¬های برجسته پیامبر خاتم(ص) است که برای آن حضرت جایگاه بس بلندی را در کلام امام خمینی(ره) تداعی می¬نماید.