تبیان، دستیار زندگی

بحث ما درباره مسأله معاد است . مسأله معاد از نظر اهمیت ، بعد از
مسأله توحید مهمترین مسأله دینی و اسلامی است . پیغمبران ( و بالخصوص‏
آنچه از قرآن درباره پیغمبر ما استفاده می‏شود ) آمده‏اند برای اینكه مردم‏
را به این دو حقیقت مؤمن و معتقد كنند : یكی به خدا ( مبدأ ) و دیگر به‏
قیامت و یا فعلا به اصطلاح معمول ما معاد مسأله معاد چیزی است كه برای‏
یك مسلمان ایمان به آن لازم است ، یعنی چه ؟ یعنی در ردیف مسائلی نیست‏
كه چون از ضروریات اسلام است و ایمان به پیغمبر ضروری است ، پس ایمان‏
به آن هم به تبع ایمان به پیغمبر ضروری است .
ما بعضی چیزها داریم كه باید به آنها معتقد بود ، به این معنا كه‏
اعتقاد به آنها از اعتقاد به پیغمبر منفك نیست ، " باید " به این‏
معناست نه به معنی تكلیف ، به معنی این است كه انفكاك پذیر نیست كه‏
انسان به پیغمبر و اسلام ایمان و اعتقاد داشته باشد ولی به این چیز ایمان‏
نداشته باشد . مثلا روزه ماه رمضان ، می‏گویند كه روزه ماه رمضان از
ضروریات اسلام است . اگر كسی روزه نگیرد و بدون عذر روزه بخورد ، این‏
آدم فاسق است ولی اگر كسی منكر روزه باشد ، از اسلام خارج است ، چرا ؟
برای اینكه اسلام ایمان به وحدانیت خدا و ایمان به پیغمبر است و امكان‏
ندارد كه كسی به گفته پیغمبر ایمان داشته باشد ولی روزه را منكر باشد ،
چون اینكه در این دین روزه هست از ضروریات و از واضحات است ،
 یعنی نمی‏شود انسان در ذهن خودش‏
میان قبول گفته‏های پیغمبر و منها كردن روزه تفكیك كند . ولی خود مسأله‏
اعتقاد به روزه داشتن مستقلا موضوع ایمان و اعتقاد نیست ، یعنی در قرآن‏
هیچ جا وارد نشده : " كسانی كه به روزه ایمان می‏آورند " .
اما گذشته از اینكه مسأله معاد و قیامت مثل روزه از ضروریات اسلام‏
است ( یعنی نمی‏شود كسی معتقد به پیغمبر باشد ولی منكر معاد باشد ) در
تعبیرات قرآن كلمه ایمان به قیامت ، ایمان به یوم آخر آمده است ، یعنی‏
پیغمبر مسأله معاد را به عنوان یك چیزی عرضه كرده است كه مردم همان‏
طوری كه به خدا ایمان و اعتقاد پیدا می‏كنند ، به آخرت هم باید ایمان و
اعتقاد پیدا كنند ، كه معنی آن این می‏شود كه همین طوری كه خداشناسی لازم‏
است ( یعنی انسان در یك حدی مستقلا با فكر خودش باید خدا را بشناسد )
در مسأله معاد نیز انسان باید معادشناس باشد ، یعنی پیغمبر نیامده است‏
كه در مسأله معاد بگوید چون من می‏گویم معادی هست شما هم بگویید معادی‏
هست ، مثل اینكه من گفتم روزه واجب است شما هم بگویید روزه واجب است‏
. نه ، ضمنا افكار را هدایت و رهبری و دعوت كرده كه معاد را بشناسند ،
معرفت و ایمان به معاد پیدا كنند .

گفتیم كه‏
مسأله مرگ در قرآن مجید مطرح شده است و بنا را بر این گذاشتیم كه مجموع‏
آیات قرآن در زمینه مرگ و بعد از مرگ و قیامت را طرح كنیم و به طور
كلی واقعا ببینیم اعم از اینكه بتوانیم هضم كنیم یا نتوانیم منطق قرآن در
مسأله مرگ و بعد از مرگ و قیامت و این چیزها چیست ؟ گو اینكه شاید در
ابتدا همه همان حرف ما را می‏زنند ، یعنی همه می‏گویند ببینیم قرآن چه‏
می‏گوید ، ولی در نهایت امر همان آفتی كه طبیعت بشر ایجاب می‏كند
دامنگیر انسان می‏شود ، یعنی بعد انسان آن نظر خاصی را كه خودش با توجه‏
به بعضی از آیات قرآن در این موضوع نه همه آیات انتخاب كرده ، با اخذ
تأیید از قسمتی از آیات قرآن می‏خواهد بیان كند . ولی ما می‏خواهیم ان شاء
الله این كار را انجام ندهیم و اگر هم در جایی به بن‏بست رسیدیم بگوییم‏
بالاخره قرآن این مطلب را گفته است .
وقتی من بعضی از مسائل را از آقای طباطبایی سؤال می‏كردم ، می‏دیدم ایشان‏
به بعضی از آیات قرآن كه می‏رسند به اجمال می‏گذرند و حرفی نمی‏زنند .
می‏گفتند : حقیقتش این است كه من در بعضی از موارد غیر از اینكه بگویم تسلیم مقاصد
واقعی قرآن هستم راه دیگری ندارم ، یعنی برای خودم مطلب ( بحث راجع به‏
مسأله معاد و این چیزها بود ) آنقدرها مكشوف نیست و حالتی كه برای خودم‏
احساس می‏كنم این است كه باید تسلیم مقاصد قرآن باشم .
به هر حال ، ما اول از اینجا وارد شدیم ، گفتیم آیاتی كه از آن می‏توان‏
ماهیت مرگ را از نظر قرآن استفاده كرد ذكر كنیم ، كه یك سلسله آیات‏
بود كه من قسمت عمده‏اش را در جلسه پیش برای شما خواندم . در این جلسه‏
روایتی از امیرالمؤمنین ( علیه‏السلام ) نقل می‏كنم . بنای ما فعلا بر استناد
به روایات نیست ، ولی چون در آن روایت استدلال به آیه قرآن شده است ،
من آن را فقط برایتان می‏خوانم . از بحث خودمان هم خارج نشده‏ایم كه‏
بگویید صحبت در قرآن است نه در روایات ، بلكه چون در این روایت همان‏
استدلالی كه ما می‏خواستیم بكنیم شده است ، آن را خدمتتان عرض می‏كنم .
گفتیم كه اولا از آیات قرآن به طور كلی ، چه درباره سعدا و چه درباره‏
اشقیا اینچنین استنباط می‏شود كه مردن به طور كلی " توفی " است . "
توفی " یعنی استیفا كردن ، قبض به صورت كامل كردن ، تحویل كامل گرفتن‏
كه از ماده " وفی " است و در آیات زیادی از قرآن آمده است : "
« الله یتوفی الانفس حین موتها »" یا " « قل یتوفیكم ملك الموت‏
الذی وكل بكم »" كه خود این تعبیر ، بیان ماهیت مرگ است :
مرگ یعنی تحویل گرفتن و بردن . كلمه " نفس " هم كه در قرآن آمده است‏
در عربی یعنی خود . وقتی می‏خواهند بگویند خود این چوب ، می‏گویند نفس‏
این چوب . " جائنی زید نفسه " یعنی زید آمد ، خودش آمد ( همان عین‏
خودش نه چیزی دیگری ) . اگر قرآن به آن چیزی كه از انسان گرفته می‏شود
تعبیر " نفس " می‏كند ، از آن نظر است كه از نظر قرآن خود واقعی انسان‏
همان است كه گرفته و برده می‏شود .
غیر از این ، سلسله آیات زیادی داریم كه قرآن بیان می‏كند در فاصله‏
مردن تا قیامت حیاتی باقی است . گاهی درباره خصوص سعدا و اتقیا این‏
مطلب گفته شده است و گاهی درباره اشقیا ، مثل آیاتی كه در دو جای قرآن‏
است كه یك جا صریحتر است : " « و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند
ربهم یرزقون 0 فرحین بما اتیهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا
بهم »" . این آیه صراحت دارد ، كه درباره شهدا می‏گوید : مبادا
تو چنان گمان كنی كه اینها مردگانند ، بلكه زندگانند ، و مرزوقند و
الان شادمانند به آنچه كه خداوند به آنها داده است نه آنچه كه در آینده‏
می‏خواهد بدهد و الان مستبشرند ، یعنی منتظر بشارتهایی هستند از ناحیه‏
كسانی كه هنوز به آنها ملحق نشده‏اند ، انتظار دارند كه كی بشارتی از
ناحیه اینها برسد كه اینها هم به همین مقام سعادت خواهند رسید . این‏
نشان می‏دهد كه قرآن بعد از مردن واقعا حیاتی قائل است ، در صورتی كه شكی‏
ندارد كه دیگر این جسد مرده است . قرآن نمی‏خواهد بگوید اینها كه اینجا
زیر خاك هستند ، مثلا دهانشان را باز كرده‏اند و دارند در دهانشان شیر و
عسل می‏ریزند ، نمی‏گوید در زیر این خاك ، [ می‏گوید ] آنها در نزد
پروردگارشان ( عند ربهم ) مرزوق هستند . یا درباره صاحب آل یاسین [
می‏گوید ] بعد از اینكه كشته شد یا مرد گفت : " « یا لیت قومی یعلمون 0
بما غفر لی ربی و جعلنی من المكرمین » " و امثال اینها كه آیات‏
زیاد بود و دیگر تكرار نمی‏كنم .

روایتی است كه چون مشتمل بر بعضی از آیاتی است كه من نخوانده بودم ،
برای شما عرض می‏كنم . در تفسیر نعمانی روایتی به سند از امیرالمؤمنین
 ( علیه‏السلام ) ذكر كرده كه حضرت استدلال كرد به آیه قرآن و فرمود :
« یقول الله تعالی : " یوم یأت لا تكلم نفس الا باذنه فمنهم شقی و
سعید ، فاما الذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق ، خالدین فیها
مادامت السموات و الارض . . . ، و اما الذین سعدوا ففی الجنة خالدین‏
فیها مادامت السموات و الارض الا ما شاء ربك »" یعنی السموات‏
و الارض قبل یوم القیامة ، فاذا كانت القیامة بدلت السموات و الارض »
در قرآن قبلا هم عرض كردیم صحبت از جنات ( بهشتها ) است ، نه یك‏
بهشت . می‏فرماید مردم بر دو قسم هستند : شقی و سعید . اهل شقاوت خالدند
مادامی كه آسمان و زمین هست ، و همچنین اهل سعادت هم خالدند . كلمه‏
خلود معنایش " همیشگی " نیست . یك وقت ما از كلمه خلود ابدیت را
می‏فهمیم . كلمه خلود در اصطلاحی كه الان ما داریم معنایش ابدیت است ،
ابدیت كه هیچ انتهایی نداشته باشد ( لانهایی ) ولی اصل لغت خلود ،
ابدیت به آن معنا یعنی خصوص آن دوامی كه هیچ آخر نداشته باشد نیست ،
بلكه [ خالدند ] یعنی باقی می‏مانند و لهذا اگر یك قیدی در آخرش بخورد
تناقض نیست . در قرآن آمده : " « خالدین فیها ما دامت السموات و
الارض »" همیشه هستند تا آسمانها و زمین هست . این " همیشگی "
تناقض نیست كه بگوییم اگر همیشگی است یعنی ابدیت است ، دیگر " تا
" در آن معنی ندارد ، یعنی هستند و هستند تا آسمانها و زمین هست .
امیرالمؤمنین از این آیات چنین استنباط كرده‏اند كه این جنت و ناری كه‏
قرآن ذكر می‏كند " « ما دامت السموات و الارض »" هستند ، قبل از
قیامت است ، چون اصلا در ابتدای قیامت آسمانها و زمین همه از بین می‏رود
و منهدم می‏شود : " « فاذا كانت القیامة بدلت السموات و الارض » "
شروع قیامت با تبدیل شدن آسمانها و زمین است . بعد فرمود : و مثل‏
این‏است : " « و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون »" كه در جلسه‏
پیش این آیه را ذكر كردیم . بعد فرمود : " « و هو الثواب و العقاب‏
بین الدنیا و الاخرش و مثله قوله : النار » . . . " .
آیه‏ای است در سوره مؤمن كه می‏فرماید : " « و حاق بال فرعون سوء
العذاب ، النار یعرضون علیها غدوا و عشیا »" و رسید و احاطه كرد به آل‏
فرعون آتش كه هر صبحگاهان و هر شامگاهان بر آنها عرضه می‏شود . در
روایات هم خیلی زیاد آمده است كه بر اهل برزخ آتش عرضه می‏شود ، آن‏
عذابی كه از آتش می‏كشند از عرضه شدن آتش است ، مثل اینكه از نزدیك آن‏
را احساس كنند . بعد قرآن می‏فرماید : " « و یوم تقوم الساعة ادخلوا ال‏
فرعون اشد العذاب »" و در روزی كه ساعت بپا می‏شود آنها را وارد
عذاب كنید ، در سخت‏ترین عذابها . خود آیه هم ایما و اشاره اگر نگوییم‏
صراحتی دارد كه آنها قبل از قیامت بر آتش عرضه و در خود قیامت وارد
می‏شوند در آتشی كه بدترین آتشها خواهد بود . اینجا امیرالمؤمنین
این طور فرموده است كه در قیامت غدو و
عشی نیست ، صبح و شامی نیست ، صبح و شام مربوط به دوره قبل از قیامت‏ است :
« و الغدو و العشی لا یكونان فی القیامة التی هی دار الخلود و انما
یكونان فی الدنیا و قال الله تعالی فی اهل الجنة : " « و لهم رزقهم فیها
بكرش و عشیا »" و البكرش و العشی انما یكونان من اللیل و النهار
فی جنة الحیاش قبل یوم القیامة و قال الله تعالی :
" « لا یرون فیها شمسا و لا زمهریرا » "
بعد هم به آن آیه‏ای كه ما مكرر استدلال كردیم استدلال فرمود : " « و لا
تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون ، فرحین‏
بما اتیهم الله من فضله »" .
این ، پایان استدلال ما به آیاتی بود كه دلالت می‏كرد در فاصله مردن و
قیامت برای سعدا و اشقیا حیاتی وجود دارد ، چون بعضی آیات راجع به سعدا
بود ، بعضی راجع به اشقیا ، و بعضی آیات كه به تعبیر " توفی " بود
عموم مردم را یكجا شامل می‏شد ، و معلوم است كه اگر آیه همین قدر راجع به‏
سعدا یا اشقیا گفته باشد ، نمی‏شود بگوییم یك متوسطینی هم هستند كه فقط
اینها در این بین مات و فات می‏شوند و دیگران این طور نیستند . به اصطلاح‏
، اینجا دیگر قول به فصلی در كار نیست . از این بیان هم می‏گذریم .
از آیات قرآن اجمالا استنباط می‏شود یكی اینكه بعد از مردن تا قیامت‏
حیاتی هست ، دیگر اینكه قیامت كه بپا می‏شود تمام این عالمی كه ما
می‏شناسیم از خورشید و ستارگان و زمین با همه محتویاتش ( كوهها و دریاها
) ، یك دگرگونی عجیب و خاصی پیدا می‏كند كه شاید برای ما قابل تصور
نیست كه آن دگرگونی چگونه است . قرآن به تعبیرات خاصی این دگرگون‏
شدن‏ها و زیر و رو شدن‏ها را بیان می‏كند ، و آن دگرگونی آغاز قیامت است .
در عالم قبل از قیامت یعنی عالم برزخ همان طور كه از آیات و روایات‏
هم فهمیده می‏شود یك حساب كلی رسیدگی نمی‏شود ولی قسمتی از پاداش و
كیفرها در همان عالم برزخ به افراد می‏رسد

قرآن یك سلسله استدلالها در مورد قیامت دارد كه ما باید این استدلالها
را بررسی كنیم ، ببینیم روی چه منطق و پایه‏ای می‏تواند باشد . بعضی از
استدلالهای قرآن شاید فقط رفع استبعاد است ، یعنی منكرین مطلب را بعید
می‏شمردند ، قرآن می‏گوید این چه استبعادی است كه شما دارید می‏كنید ؟ !
می‏گفتند انسان همینكه مرد مرد ، استخوانش هم كه پوسید : " « و ضرب لنا
مثلا و نسی خلقه قال من یحیی العظام و هی رمیم 0 قل یحییها الذی انشاها
اول مرش »"  در این جاها كه آنها استبعاد می‏كنند ، قرآن به قول‏
آن شاعر می‏گوید " ز اولین بار نیست مشكلتر
" ، همو كه اولین بار آن را خلق كرد ، برای دومین بار هم آن را ایجاد
می‏كند ، یعنی مفهوم آیه جز رفع استبعاد و استناد به قدرت كامله الهی‏
نیست و بیش از این كه در مقابل قدرت كامله الهی و در مقابل آنچه قبلا
دیدید این استعجاب شما استعجاب بی جهتی است ، مفهومی ندارد .
یك سلسله آیات دیگر داریم كه بیش از حد رفع استبعاد است و می‏خواهد
بگوید این همان نظام موت و حیات مشهود شماست ، چیز تازه‏ای نیست ، یك‏
چیزی نیست كه شما نمونه‏اش را ندیده باشید . هر چیزی را تا انسان ندیده‏
، شاید برایش ناشدنی است ولی وقتی كه دید می‏گوید هست . می‏گویند ادل‏
دلیل بر امكان یك شی‏ء وقوع آن است . آن آیات هم سلسله آیاتی است كه‏
مسأله موت و حیات مكرر یا مسأله حیات زمین را بعد از موتش یا تطورات‏
حیات خود انسان را ذكر می‏كند ، كه این هم باز جزء بخشهایی است كه بعد
عرض می‏كنیم .
یك بخش را ما می‏خواستیم امروز عرض كنیم و آن بخش این است كه در
پنج شش آیه از قرآن در سوره‏های مؤمنون ، جاثیه ، دخان ، ص و انبیاء ،
طرز استدلال شكل استدلالهای كلامی و فلسفی را دارد . حالا یك آیه‏اش را
برایتان می‏خوانم .
در سوره مباركه " « قد افلح المؤمنون »" بعد از آن آیاتی كه راجع به‏
برزخ بود كه عرض كردیم می‏فرماید : " « ا فحسبتم انما خلقناكم عبثا و
انكم الینا لا ترجعون 0 فتعالی الله الملك الحق لا اله الا هو رب العرش‏
الكریم »" . حالا ما هستیم و مفهوم این آیه :
 آیا گمان كرده‏اید كه شما را عبث آفریده‏ایم و این كه شما به سوی ما بازگردانده‏
نمی‏شوید ؟ مفهوم آیه به اصطلاح استفهام انكاری است : شما چنین گمان‏
كرده‏اید ؟ یعنی چه گمان باطلی ! مفهوم آیه این است : اگر بنا شود كه شما
به سوی ما بازگردانده نشوید ، خلقت شما عبث است و شما باور می‏كنید كه‏
ما عبث خلق كنیم ؟ این استدلال بر قیامت است از خدا ، یعنی برای اثبات‏
قیامت ، خدا پایه استدلال قرار داده شده است . [ می‏گوید ] ما را
می‏شناسید و قبول دارید یا نه ؟ به كسانی می‏گوید كه الله را قبول دارند :
الله شما را خلق كند و قیامتی نباشد ، پس خلقت شما عبث باشد ؟ "
²فتعالی الله غ" خداوند متعالی و برتر و بالاتر است و منزه است از چنین‏
نسبتها ، " « الملك »" صاحب قدرت و سلطان
تمام جنبه‏هایی كه در خداوند است ، به موجب آنها امكان ندارد كه خلقت‏
عبثی صورت بگیرد . اول از همه ، قدرت غیر متناهی‏اش را ذكر می‏كند كه‏
عجز و ناتوانی در كار نیست . ممكن است انسان كار عبثی بكند ولی منشأ
عبث بودن آن این است كه قدرتش نارساست . خیلی اوقات آدم یك كاری را
شروع می‏كند و بعد به نتیجه و نهایت نمی‏رسد و علت به نتیجه نرسیدنش این‏
است كه نتوانسته است ، می‏گوید یك كار لغو بیهوده‏ای كردیم ، به جایی هم‏
نرسید . " « الملك »" صاحب قدرت مطلقه ، " « الحق »" آن كه در
ذات او هیچ نوع بطلانی و نقصی و نابودی‏ای نیست ، ثابت است
كأنه می‏خواهد بگوید آن كه حق است خلقش هم حق است ، ذی‏الحق حق است .
شما می‏گویید خلقت عبث و باطل است ؟ تعبیر دیگر قرآن این است كه به‏
جای " عبث " كلمه " باطل " را آورده است . از حق حق ناشی می‏شود نه‏
باطل ، از حق عبث ناشی نمی‏شود ( چون عبث مساوی است با باطل ) . "
« لا اله الا هو »" كأنه در اینجا این سخن گفته می‏شود كه شاید موانعی ،
مزاحمی در كار باشد ، قدرت و خدای دیگری مانع كار شود ، مثل داستان خیر
و شرهایی كه در فلسفه‏های ثنوی و ادیان ثنویه بوده است . [ می‏گوید ]
معبودی غیر او نیست ، چون رب همیشه معبود است ، یعنی ربی غیر او نیست‏
، لذا بعد هم كلمه " رب " را آورده : " « رب العرش الكریم » "
صاحب عرش بزرگوار
در سوره دخان می‏فرماید : " « ان هؤلاء لیقولون 0 ان هی الا موتتنا الاولی‏
و ما نحن بمنشرین »" آنها می‏گویند كه جز مردن اولی ما مردن دیگری نیست‏
. این مسأله مردن اولیه را هم جلسه گذشته بحث كردیم " « ربنا امتنا
اثنتین و احییتنا اثنتین »" . از قرآن استفاده می‏شود كه مردم بعد
از این زندگی دو مردن دارند : یك مردن كه وارد عالم برزخ می‏شوند ، و
انتقال از برزخ به قیامت هم از نظر قرآن مردنی است و حیاتی ، یعنی‏
انتقال از یك حیات به حیات دیگر است كه از آن تعبیر به مردن می‏شود .
آنها هم گفتند جز همین یك مردن ، مردن دیگری نداریم ، یعنی پس قهرا بعد
از این حیاتی نیست كه باز مردنی و حیاتی باشد . " « فأتوا بابائنا ان‏
كنتم صادقین »" اگر راست می‏گویید كه پدرهای ما هستند ، پس بگویید
آنها را بیاورند . این " « فأتوا بابائنا »" مشعر به این است كه‏
انبیاء به آنها می‏گفتند پدرهایتان هم نمرده‏اند و در واقع زنده‏اند ،
می‏گفتند پس آنها را بیاورید تا ما ببینیم . " « ا هم خیر ام قوم تبع و
الذین من قبلهم اهلكناهم انهم كانوا مجرمین »" . شاهد هم آیه بعد است‏
: " « و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما لاعبین 0 ما خلقناهما الا
بالحق و لكن اكثرهم لا یعلمون 0 ان یوم الفصل میقاتهم اجمعین »"
ما آسمانها و زمین و آنچه در میان آنها هست خلق نكردیم كه بخواهیم بازی‏
كرده باشیم .

لعب با باطل این تفاوت را دارد : كار بچه را كه به آن بازی می‏گوییم ،
هم حق است و هم باطل ، لعب است از نظر اصل كار ، یعنی اگر ما نظر به‏
آن كاری كه بچه می‏كند بیندازیم ، مثلا اگر آن عمل توپ بازی را مورد نظر
قرار دهیم ، چه اثری بر این توپ بازی بار است ؟ هیچ ، عملش بیهوده‏
است ولی برای بچه بیهوده نیست ، چون نفس بازی كردن برای او خوب است‏
، مایه رشد روحی و جسمی اوست . و لهذا می‏گویند
در واقع در عالم هم هیچ كار باطلی وجود ندارد . همه كارهای لغو و
باطلی كه ما در دنیا می‏گوییم ، لغو و باطلهای نسبی است ، و این یك‏
حقیقتی است . بعضی از افراد عادت دارند با تسبیح بازی كنند . اگر از
خود آنها بپرسید شما چرا این تسبیح را می‏گردانید ، فایده این كار چیست ؟
می‏گویند هیچ . این راست است ولی آن طور هم كه خودشان می‏گویند بی‏فایده‏
نیست ، یعنی اگر بگوییم آیا شما بر اساس منطق این كار را می‏كنید ، از
نظر اینكه شما یك مرد صاحب عقل و منطقی هستید ، فكری كرده‏اید و اثری بر
این كار فرض می‏كنید ؟ می‏گویند نه . پس این كار بیهوده است . اما این‏
كار را كه عقل و منطق آنها نمی‏كند ، یك عادتی در دستشان هست و آسایش‏
آنها به این است كه این كار را بكنند . از نظر آن قوه‏ای كه آسایشش در
این كار تأمین می‏شود ، این كار لغو نیست ، از نظر آن قوه‏ای لغو است كه‏
فعالیتی در اینجا نداشته است .
خدا می‏گوید كار ما بازی نیست ، یعنی ما نخواستیم خودمان را سرگرم كنیم‏
، خوش باشیم بدون اینكه بر عمل و فعل ما اثری بار باشد و حقیقتی در آن‏
باشد . خلقت مثل كار بچه نیست كه اثرش فقط سرگرمی خودش است ، تفنن‏
خودش است ، تفریح خودش است ، بدون آنكه بر كارش اثری بار باشد .
پس این هم یك منطقی است در قرآن كه می‏گوید اگر قیامتی نباشد معنایش‏
این است كه این خلقت لغو باشد ، با این تفاوت كه در اینجا می‏گوید
خلقت آسمانها و زمین و هر چه در وسط است باید لغو باشد ، در آنجا [
سوره مؤمنون ] راجع به خصوص بنی آدم بود كه باید خلقت بنی آدم عبث‏
باشد .
در سوره جاثیه می‏فرماید : " « ام حسب الذین اجترحوا السیئات ان‏
نجعلهم كالذین امنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم ساء ما
یحكمون »" آیا این گناهكاران خیال كرده‏اند كه ما آنها را در ردیف‏
مؤمنین و صالحان قرار می‏دهیم ، زندگی اینها با آنها و مردن اینها با آنها
یك جور خواهد بود ؟ یعنی برای عمل نیك و بد هیچ تفاوتی در مقیاس ما
نیست ؟ خیلی بد حكم و قضاوت كردند ، غلط فكر كردند . " « و خلق الله‏
السموات و الارض بالحق »" خدا آسمانها و زمین را به حق آفرید . یعنی‏
این فكری كه اینها می‏كنند كه خوب و بد ، ایمان و عمل صالح با بی‏ایمانی و
بدكرداری نتیجه‏اش مساوی است ، معنایش این است كه خلقت آسمان و زمین‏
بر حق نباشد ، به باطل باشد ، نه ، خدا به حق آفریده است .
 " « و لتجزی كل نفس بما كسبت و هم لا یظلمون »"
و این خلقت برای این است اینجا غایت ذكر می‏كند كه هر نفسی به آنچه‏
كه كسب كرده است برسد ، و در این رسیدن حتی به آن بدها هم قهرا ظلم‏ نمی‏شود .
در سوره ص می‏فرماید : " « ان الذین یضلون عن سبیل الله لهم عذاب‏
شدید بما نسوا یوم الحساب »" فراموش كرده‏اند و روز قیامت را " « و
ما خلقنا السماء و الارض و ما بینهما باطلا »" ما آسمان و زمین و هر چه‏
در این وسط است باطل نیافریدیم " « ذلك ظن الذین كفروا »" این است‏
گمان كافران ، آنها این طور خیال می‏كنند " « فویل للذین كفروا من النار
" وای بر حال آنها از آتشی كه بر آنها خواهد رسید " « ام نجعل الذین‏
امنوا و عملوا الصالحات كالمفسدین فی الارض ام نجعل المتقین كالفجار
" آیا قیامتی نباشد و در نتیجه مؤمنین و عاملین صالحات را مثل‏
مفسدین در زمین قرار دهیم ؟ آیا ما متقین را مانند فجار قرار دهیم ؟
[ آیات ] یك سوره دیگر باقی مانده ، برای اینكه همه آیات را استقصاء
كرده و خوانده باشیم . در سوره انبیاء می‏فرماید : " « و ما خلقنا السماء
و الارض و ما بینهما لاعبین 0 لو اردنا ان نتخذ لهوا لاتخذناه من لدنا ان‏
كنا فاعلین »" ما این آسمان و زمین ، این مخلوقات و مشهوداتی را كه‏
شما دارید می‏بینید خلق نكردیم كه بخواهیم بازی كرده باشیم ( مفهوم بازی‏
را عرض كردم ) . قرآن می‏گوید اگر ما می‏خواستیم چیزی را بازی قرار دهیم ،
شما بشر و این عالم محسوس شما را نمی‏آفریدیم ، می‏توانستیم در عالم ملا
اعلی كه همان فرشتگان هستند یك كار بازی برای خودمان بر قرار كنیم و
لزومی نداشت كه ما بیاییم این عالم و شما را خلق كنیم كه هزار شك و
تردید هم در كار ما داشته باشید : " « لو اردنا ان نتخذ لهوا لاتخذناه من‏
لدنا ان كنا فاعلین »" اگر می‏خواستیم این كار را بكنیم می‏كردیم " « بل‏
نقذف بالحق علی الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق و لكم الویل مما تصفون » "
بلكه ما حق را بر باطل می‏كوبیم ، پس حق باطل را از بین می‏برد ، و
وای بر شما از آن توصیفهایی كه درباره خدا كردید و نسبت لعب و لهو و
این جور چیزها به خداوند دادید . این خودش یك منطقی است
در قرآن به صورت استفهام انكاری ، یعنی ما
را ارجاع كرده به استدلال و عقل خودمان كه خودتان چطور قضاوت می‏كنید ؟
آیا شما خدا را عبث كار ، لاعب و بازیگر ، مبطل ( كسی كه كاری كه از او
صادر می‏شود باطل است ) فكر می‏كنید ؟ این طور نیست ، پس قیامت هست .
در نحوه این استدلال ، در بیان سخن خداوند و توضیح این مطلب كه این چه‏
رابطه‏ای است میان اینكه قیامتی نباشد و خلقت عبث باشد [ باید توضیح‏
داده شود ] . این چه حرفی است كه قرآن می‏گوید توجیه كننده خلقت فقط
قیامت است ؟ این خلاصه حرف قرآن است كه توجیه خلقت انسان حشر انسان‏
است و توجیه خلقت همه عالم هم باز وجود قیامت است ، چرا ؟

ما اول باید مفهوم عبث و لعب و باطل را درك كنیم تا از اینجا بلكه‏
بتوانیم مفهوم آیه قرآن را درك كنیم . صرف خلقت یك موجود را شما در
نظر بگیرید ، یعنی یك موجودی كه استعداد دارد برای مخلوق شدن ، امكان‏
موجودیت برایش هست ، مثلا اگر یك سنگی امكان موجودیت دارد و آن را
عالم خلقت به وجود بیاورد و امكان بقائش هم یك مدت محدود باشد ، بعد
این سنگ فانی شود و از بین برود ، اگر هیچ قیامتی هم نباشد می‏شود گفت‏
این خلقت عبث است ؟ مقصود از عبث چیست ؟ مقصود از نقطه مقابلش‏
چیست ؟ خلقت چگونه باید باشد كه عبث نباشد ؟ ما خلقت را چطور باید
فرض كنیم كه عبث نباشد ؟ اینجا به دو نحو می‏شود مطلب را بیان كرد .
اگر شما راه سومی دارید بیان كنید .
بعضی مطلب را این طور بیان می‏كنند كه خلقت آنوقت عبث نیست كه‏
منتهی به بقا شود . خلقتی كه آخر و نهایتش فناست ، این خلقت عبث است‏
. اگر موجودی كه آفریده شد برای بقا بود و برای این بود كه همیشه می‏خواهد
بماند و همیشه از ناحیه پروردگار فیض بگیرد ، این یك هستی است در
مقابل نیستی ، و دوام است و بنابر این عبث نیست ، ولی اگر صرف [ این‏
است كه ] یك موجود خلق می‏شود ، بع هم نیست می‏شود ، یك هستی ای است ،
پشت سرش هم نیستی و هیچ ارتباطی هم میان‏
این موجود و یك موجود دیگری نیست كه بگوییم این موجود آفریده شده برای‏
موجود دیگری كه آن می‏تواند باقی بماند ، این عبث است .
این طور تقریر كرده‏اند كه مفاد این آیات این است كه خلقت برای‏
بازگشت به پروردگار است ، اشیاء آفریده شده‏اند و آمده‏اند در این عالم‏
برای اینكه بازگردند به سوی پروردگار و برای اینكه به ابدیت بپیوندند و
برای اینكه هیچ وقت فانی نشوند ، منتها باید قائل شویم كه تمام عالم به‏
سوی ابدیت می‏رود و هیچ چیزی فانی نمی‏شود و همه فناها نسبی است و همه‏
اشیاء و از جمله انسانها همان طور كه از بعضی آیات قرآن استنباط می‏شود
به نحوی به سوی پروردگار بازگشت می‏كنند . اشیاء آفریده شده‏اند كه كمال‏
خودشان را در این عالم طی كنند ، و پیمودن راه كمالشان همان و ملحق شدن‏
به خداوند همان و باقی بودن به بقای خداوند همان . پس در این آیه [
مؤمنون / 115 ] می‏خواهد نفی نیستی بكند . نفی عبث كردن نفی نیستی است ،
اشعار به این است كه عبث نیست یعنی نیستی نیست ، باطل نیست یعنی‏
نیستی نیست ، هر چه هست حق است ، یعنی هر چه هست هستی است و بقاء و
دوام است برای همه ما .
بعضی هم برای موجودات دیگر به این شكل می‏گویند كه لازم نیست ما قائل‏
شویم و حتی از قرآن هم شاید نتوانیم استنباط كنیم كه هیچ چیزی نیست‏
نمی‏شود و همه چیز به سوی پروردگار باز می‏گردد . مقصود [ از موجودی كه‏
نیست نمی‏شود ] انسان و احیانا حیوانات است ( اگر " « و اذا الوحوش‏
حشرت » "  مقصود و حوش و حیوانات باشد ) ، اینها به سوی‏
پروردگار باز می‏گردند ولی اینها زبده موجوداتند ، یعنی در آن پیوستگی ای‏
كه میان نظام كلی عالم هست ، حركات این نظام منتهی می‏شود به این‏
موجودات و اینها غایت خلقت و برای همیشه باقی هستند .
بنابر این ، بقاء و ابدیت انسان توجیه كننده خلقت انسان ، و خود
انسان توجیه كننده خلقت سایر موجودات عالم است . پس هیچ چیز عبث‏
نیست ، چون هر چیزی برای یك حكمتی و فایده‏ای در نظر گرفته شده است و
آخرین فایده‏ها و اثرها كه سر به ابدیت و بقاء و همیشگی می‏زند انسان است‏
. حالا لازم نیست بگوییم [ مقصود ] خصوص انسانهایی است كه روی این زمین‏اند ، بلكه در كهكشانها
هم هر موجودی كه استعداد ابدیت و بقای ابدی دارد . ما از آن نظامات خبر
نداریم ، آن نظامات هم بالاخره برای این است كه در طبیعت سیر تكاملی‏
پیش بیاید و بالاخره طبیعت ، موجودات ابدی و ابدیت را تحویل دهد . پس‏
وجود خورشید عبث نیست ، ماه هم عبث نیست ، زمین هم عبث نیست ، برای‏
اینكه همه اینها گهواره‏ای هستند برای این موجودی كه باید به ابدیت‏
بپیوندد . این یك بیانی است و بعید هم نیست این بیان درست باشد كه‏
قرآن كه گفته است اگر قیامت و ابدیتی نباشد پس خلقت لعب و عبث و
باطل است ، از راه مسأله غایت و غائیت است .

اینجا یك بیان دیگری هست نزدیك به این بیان و شاید از نظری جامعتر و
رساتر از این بیان ، و آن این است : لزومی ندارد ما اول مسأله ابدیت و
بقاء و نیستی را مطرح كنیم ، بلكه قدری به وضع موجود و مشهود اتكاء
می‏كنیم . اگر شما فرض كنید یك صاحب شعوری ، یك انسان عاقلی كاری را
با یك مقدماتی شروع كند كه این مقدمات با یك هدف بالخصوصی تناسب‏
دارد ولی قبل از آنكه این مقدمات به آن نتیجه برسد آن را از بین ببرد ،
این را می‏گوییم كار عبث ، كار باطل ، كاری شبیه لعب . دو مثال عرض‏
می‏كنم :
اگر كسی بیاید در یك زمینی كه قصد دارد مثلا دو ماه دیگر در آنجا
ساختمان بسازد یا خودش می‏داند كه بعد شرایطی پیش می‏آید كه دو ماه دیگر
در این زمین تصرفاتی خواهد شد ، در این فصل كه فصل پاییز است تراكتور
بیاورد و شخم بزند و بذری را در اینجا بپاشد ( بذری كه به طور عادی و
طبیعی شش ماه دیگر محصول می‏دهد و به آن نتیجه نهایی‏اش می‏رسد ) ، زمین‏
را آباد كند ، بعد دو سه ماه دیگر كه هنوز بذر از زمین بیرون نیامده یا
چهار پنج ماه دیگر كه تازه این بذر بیرون آمده و هنوز به آن هدف و نتیجه‏
خودش كه استعداد آن را دارد ( كه روییدن و رشد كردن و گندم دادن است )
نرسیده ، آن را خراب كند ، یعنی بیاید در زمین بولدوزر بیندازد و بگوید
می‏خواهم در آن ساختمان بسازم ، می‏گوییم آن كار اولت لغو بود ، تو اگر
می‏خواستی سه چهار ماه دیگر این زمین را دگرگون كنی و از بین ببری ،
می‏توانستی یك كاری بكنی كه نتیجه‏اش را در مدت سه چهار ماه بتوانی بگیری .
مثال بهتر مثال جنین است . ما می‏دانیم جنین در مدتی كه در رحم است‏
اعضاء و جوارح ( چشم ، گوش ، جهاز تنفس ، دست و پا ، . . . ) برایش‏
خلق می‏شود . جنین در رحم یك زندگی گیاهی دارد ، مثل یك گیاه زندگی‏
می‏كند ولی در رحم تجهیزاتی به او داده شده است كه در عالم رحم به كار
نمی‏آید و ظهور و بروزی ندارد ، مثلا این چشم برای زندگی گیاهی رحم نیست .
اگر بنا باشد كه همیشه دوره زندگی جنینها این باشد كه وارد رحم می‏شوند و
آن آخر نه ماه باید زندگی شان پایان بپذیرد ، این خلقت تناسب با این‏
زندگی ندارد ، یعنی حق دارد یك كسی بگوید این چشم برای چه آفریده شده ،
این گوش برای چه آفریده شد ، این دست برای چه آفریده شد ، این ریه برای‏
چه آفریده شد ؟ او كه یك بار هم با این ریه تنفس نكرد ، پس لغو است .
دست و پا و چشم و گوش و ریه و . . . این تجهیزات برای یك موجودی كه‏
تمام دوره طبیعی عمرش [ نه ماه داخل رحم است ]  و بعد از نه ماه‏
یكمرتبه باید خشك شود و بمیرد ، عبث و لغو و باطل است .
آیا این آیات قرآن ، مثلا " « ا فحسبتم انما خلقناكم عبثا و انكم‏
الینا لا ترجعون »" نمی‏خواهد به ما این مطلب را بفهماند كه همین طوری‏
كه درباره یك جنین در رحم اگر انسان زندگی گیاهی او را ببیند و دید
خودش را بر آن حصر كند و بگوید نه ماه زندگی كرد بعد برود دنبال كارش و
از بین برود ، و بر روی تجهیزاتی كه برای زندگی بعد دارد حساب نكند
خلقت عبث است ، ای انسان تو اگر روی خودت حساب نكنی ، اگر خیال كنی‏
با همین زندگی دنیایی ، با همین بدن و چشم و . . . كه در مدت 70 60 سال‏
پایان می‏یابد پایان می‏یابی ، خلقت خودت را عبث فرض كرده‏ای ، یعنی در
تو تجهیزاتی هست كه متناسب با این زندگی دنیا نیست ( نمی‏گوید ضد آن‏
است ) ، متناسب با یك زندگی بعد از این است و آن همان تجهیزات‏
ابدیت در انسان است ؟ انسان در ماورای این بدن مادی خودش یك حقیقت‏
بسیطی دارد كه آن حقیقت بسیط چون مركب نیست ، دیگر تجزیه نمی‏پذیرد .
اصلا نیستی جز تجزیه نیست . ما نیستی واقعی در عالم نداریم ، همه‏
نیستیهای عالم تجزیه شدن‏های مركبات و تغییر حالت دادن‏هاست . مركبات‏
كه از بین می‏روند ، در واقع تغییر حالت می‏دهند ،
یعنی آن واقعیت ( صورت ) مركب كه از بین می‏رود از باب این است كه اجزای آن‏
تغییر حالت می‏دهند ، دیگر نمی‏تواند باقی بماند .
ای انسان ، اگر بنا بود زندگی محدود باشد به همین زندگی دنیا و بعد از
این زندگی ای نبود ، ما دیگر انسان نمی‏آفریدیم ، همان گیاهها و سنگها
كافی بود . اگر كسی درباره سنگ فكر كند ، می‏بیند كه این سنگ حشری ندارد
. همه تجهیزات زندگی سنگ در حدود همین دنیاست ، بیش از این نیست .
این گیاه حشر ندارد ، چون همه تجهیزاتش برای همین است ، همین مقدار
هستی می‏تواند قبول كند ، به آن همین مقدار را داده‏اند و پایانش هم همین‏
جا بوده است ( و بالاخره هر چه باشد ، هستی از نیستی بهتر است ، هستی‏
كمال است ) ، سیر تكاملی خودش را كرده و تمام شده است .
اگر انسان قیامتی نداشته باشد معنایش این است كه در قدم اول خلقت‏
نابود شود در حالی كه كمال او در این دنیا بروز و ظهور نكرده ، و لازم‏
می‏آید این تجهیزات ، از آن جهت كه انسان دارد ، همه بیهوده باشد . همان‏
طوری كه جهان دنیا توجیه كننده خلقت اعضای بدن جنین است ( زندگی دنیا
توجیه می‏كند كه چشم و گوش و دست و پا و . . . در رحم عبث آفریده نشد ،
این توجیه كننده آن است ) ، عالم آخرت نیز توجیه كننده انسان بما هو
انسان است كه در او " مثال " آفریده شده است ( كه اصطلاحا به آن قوه‏
خیال می‏گویند ) و در او عقل آفریده شده است و در او عواطف بسیار
عالی خداجویی و استعداد پیوستن به حق آفریده شده است ، این استعدادهایی‏
كه اصلا مال جای دیگر است . اگر انسان اینجا تمام شود ، مثل این است كه‏
تمام اینها را در اینجا لغو و عبث گذاشته‏اند .
در مورد آیه " « ا فحسبتم انما خلقناكم عبثا ». . . " كه مربوط به‏
خصوص انسان است ، بهترین توضیحی كه به نظر ما رسیده است همین است .
قدر مسلم این است و در این جهت تردیدی نیست كه از نظر منطق قرآن اگر
قیامت نباشد خلقت انسان عبث است ، یعنی این آیه در واقع انسان شناسی‏
است ، توجه دادن انسان است به انسانیت خودش ، به آن جوهرها و
استعدادهای فوق العاده‏ای كه همه ، بذر ابدیت در وجود اوست ، كه این‏
بذرها اگر انسان در همین جا پایان بپذیرد بذرهایی است كه در زمینی‏
پاشیده شده بدون اینكه هیچ وقت به حد محصول برسد .
 بر اساس این بیان ، قیامت طفیلی دنیا نیست ، دنیا مقدمه آخرت است‏
، همان طور كه پیامبر ( ص ) هم فرمود : " « الدنیا مزرعة الاخرش » "
اینجا یك منزل از منازلی است كه به آنجا منتهی می‏شود ، یعنی این‏
موجود لا اقل انسان ، راجع به سایر اشیاء هم بعد بحث می‏كنیم طوری ساخته‏
شده است كه این دنیا فقط یك منزل از منازل او و مرحله‏ای از مراحل اوست‏
، و تجهیزات او چنان وسیع است كه اگر فقط برای اینجا بود ، این طور
آفریده نمی‏شد و این تجهیزات در او عبث و بیهوده بود . این تجهیزات در
جهان دیگری ( جهان برزخ و جهان قیامت ) بروز می‏كند . در واقع ، شخصیت‏
واقعی و اعضاء و جوارح واقعی و حقیقی انسان آنهایی است كه در قیامت‏
ظاهر می‏شود و بروز می‏كند . این بدنی كه انسان در اینجا می‏بیند ، یك‏
پوشش و یك نوع زندگی است كه نسبت به زندگی آن دنیا مثل زندگی گیاهی‏
جنین است نسبت به زندگی دنیایی جنین .
این ، بیانی است كه به نظر می‏رسد . شما به هر حال روی این آیات تأمل‏
كنید . واقعا من در این آیات معاد بالخصوص می‏بینم كه هیچ كس از بزرگان‏
در باب معاد صد در صد [ به تفسیر خود مطمئن ] نیست و بالاخره به یك‏
مراحلی می‏رسند كه مرحله تسلیم و تعبد است . خیلی كم‏اند اشخاصی كه همه‏
آیات را بخواهند مطابق آنچه كه ذوق خودشان است توجیه كنند . من‏
نمی‏خواهم روی حرف خودم صد در صد پافشاری كرده باشم ، چون بالاخره توضیحی‏
است كه من دارم می‏دهم ولی چنین آیاتی در قرآن هست . شما ببینید بیان‏
دیگری برای توضیح این آیات پیدا می‏كنید یا نه .
- آن طوری كه شنیده‏ام بین حضرت رضا ( ع ) و مأمون گفتگویی پیش می‏آید
، به این صورت كه حضرت رضا ( ع ) تسبیحی را می‏چرخانده‏اند و مأمون‏
اعتراض می‏كند كه این كار لغوی است ، حضرت می‏فرمایند : خیر ، به خاطر
اینكه به تعداد دانه‏های تسبیحی كه می‏چرخانم ، ذكر " لا اله الا الله " یا
ذكر دیگری گفته می‏شود و بنابر این كار من لغو نیست . من می‏خواستم درباره‏
این روایت توضیحی بیان بفرمایید .
استاد : آن روایتی را كه شما می‏گویید ، تا ما نبینیم نمی‏توانیم توضیح‏
بدهیم . ولی شاید این طور بوده كه حضرت با خودشان ذكر می‏گفته‏اند و او
توجه داشته و می‏خواسته بپرسد فایده ذكر گفتن چیست ، یا اینكه توجه‏
نداشته كه حضرت تسبیح را كه می‏گردانند یك تعداد معینی از ذكر را
می‏گویند و ایراد كرده است . حالا من نمی‏دانم كه واقعا حضرت با تسبیح‏
بازی می‏كرده‏اند و همان بازی كردن خودشان را توجیه كرده‏اند یا طور دیگری‏
بوده است . تا من آن روایت را نبینم روی آن بحث نمی‏كنم .
به هر حال ، آن روایت بر ضد حرف من هم نبود ، بلكه تأیید آن بود . من‏
عرض كردم هیچیك از اینها لغو مطلق نیست كه ما خیال می‏كنیم لغو مطلق‏
است ، [ بلكه ] لغو نسبی است . مثلا در اینجا یكی از قوه‏های ما ( مثلا
قوه خیال و واهمه ما ) تفریح و تفننی می‏كند . نسبت به اینكه ما در همین‏
وقت می‏توانستیم یك كاری را روی نقشه عقلانی انجام دهیم كه بر آن كار اثر
بهتر و بیشتری بار بشود و صرفا تفنن و تفریح یك قوه ما نباشد ، این كار
لغو و بیهوده است ، و انسان باید همیشه تابع عقل خودش باشد نه تابع‏
آنچه كه عادت و طبیعتش اقتضا می‏كند . لهذا هر گناهی را كه انسان مرتكب‏
می‏شود ، گناه بودنش نسبی است ، یعنی از جنبه یك انسان كه یك مجموعه‏
است گناه است ، و الا از جنبه حیوانیت انسان [ این طور نیست ] . انسان‏
مثلا در حالی كه با عضوی از اعضای بدنش گناه می‏كند ، این عضو كه لذت‏
می‏برد ، با این گناه به كمال خودش رسیده اما انسان یعنی این مجموعه‏ای كه‏
باید با یك نظام اداره شود چطور ؟ انسان كه مجموعه‏ای است كه باید در
یك نظام اداره شود بدبخت شده است . جامعه انسان چطور ؟ جامعه انسان هم‏
بدبخت شده است . غرض اینكه آن مقداری كه جناب عالی فرمودید ، بر ضد
سخن من نیست .
مهندس بازرگان : در كتاب راه طی شده بیان شده است كه در جهنم و
بهشت خلود است ، حالا اگر خلود بی‏نهایت هم نباشد ، نسبت به این زمان‏
بی‏نهایت است . از طرف دیگر در قرآن هست : " « من جاء بالحسنة فله‏
عشر امثالها و من جاء بالسیئة فلا یجزی الا مثلها »" . خداوند
می‏فرماید اگر كسی كار بدی بكند ، عین آن كار به او داده می‏شود . مثلا اگر
كسی یك نفر را بكشد ، كشتن یك نفس چه اندازه ضرر دارد ؟ به خود مقتول‏
و بچه و زن او و دیگران ضرر می‏رسد . باید عین این ضرر به شخص قاتل برسد .
فرضا چند سال عین عذاب افرادی را كه از این قتل عمد می‏كشند ، آن شخص‏
قاتل هم بكشد ، ولی خلود در آتش تساوی نیست . یا اگر من به یك نفر ده‏
هزار تومان پول دادم ، به موجب آن آیه باید خداوند صد هزار تومان به من‏
بدهد و صد هزار تومان محدود است . اگر كسی در این دنیا مثلا چهل سال خوبی‏
كرده ، حداكثر این است كه باید در آن عالم چهار صد سال به او خوبی كنند
و اگر چهل سال بدی كرده ، باید در آنجا چهل سال به او بدی كنند ، اما چرا
این طور نیست ؟ سؤال دیگر : همان طور كه فرمودید در قرآن نسبت به سه‏
مرحله مرگ ، برزخ و قیامت بحث شده است . اگر عالم برزخ توام با
احساس درد و لذت است ، چرا در قرآن از این عامل در جهت انذار و
ترساندن مردم استفاده نشده و اگر استفاده شده یكهزارم استفاده‏ای كه از
عقاب و ثواب آخرت شده ، در این جهت نشده است ؟
استاد : اولا این را خودتان قبول دارید و شاید یك منطقی است كه خودتان‏
آن را همیشه به كار می‏برید كه اگر ما یك واقعیتی را از قرآن استنباط
كردیم ، بعد اینكه چرا چنین یا چنان شده به استنباط ما صدمه نمی‏زند ، به‏
این معنا كه اگر ما از آیات قرآن همان طوری كه خودتان هم تقریبا قبول‏
كردید ( لا اقل در یك آیه ) و آیات زیادی هم هست استنباط كردیم كه‏
واقعا در فاصله مردن و قیامت حیات و زندگی هست ، ولو اینكه در هیچ جای‏
قرآن از این عامل به عنوان یك عامل تربیتی و انذاری استفاده نشده باشد ،
به این استنباط ما صدمه نمی‏زند ، و قرآن این را گفته است ، حداكثر این‏
است كه بگوییم چرا قرآن از این عامل استفاده نكرده است . اگر ما
نتوانستیم آن مطلب را توجیه كنیم كه چرا قرآن از این عامل به عنوان یك‏
عامل انذاری و تربیتی استفاده نكرده و از نظر ما بهتر می‏شد استفاده كرد ،
این سبب نمی‏شود و خودتان هم به ما اجازه نمی‏دهید كه ما از آن آیات دست‏
برداریم چون این " چرا " را نتوانستیم جواب دهیم .
گذشته از این ، قرآن این كار را كرده است . چطور این كار را نكرده ؟
اولا همان آیه " « و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء
" كه از عاملی به این نزدیكی منتها به صورت تبشیر [ استفاده كرده است‏
] . برای تشویق به جهاد و شهادت هیچ چیزی بهتر از این نیست كه اینها
مردنشان همان و در آغوش نعمت و سعادت رفتن همان باشد : " « و لا تحسبن‏
الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا »" در فكر مسلمین هم همین بود ، نه‏
اینكه حالا ما شهید می‏شویم ، بعد از میلیونها سال ، میلیاردها سال ،
نمی‏دانیم كی ، آیا ما آن وقت و در آن فاصله و بعد زمانی به سعادتی خواهیم رسید ؟ عقیده آنها
این بود كه كشته شدن ما همان و در آغوش سعادت رفتن همان .
این امر در تربیت اسلامی هم نفوذ كرده است : اهل منبر همیشه نقل‏
می‏كنند كه در شب عاشورا یكی از اصحاب حضرت به نام " بریر بن خضیر "
در حالی كه عده‏ای ج لوی آن خیمه تنظیف نشسته بودند و انتظار می‏كشیدند ،
دائم شوخی می‏كرد . رفیقش به او گفت : امشب كه شب شوخی نیست ! گفت :
دوستان من همه می‏دانند كه من در عمرم اهل شوخی نبوده‏ام ولی امشب شب‏
شوخی است ، چون می‏دانم فردا شهادت ما همان و بهشت رفتن و در آغوش‏
حورالعین رفتن ما همان .
پس معلوم می‏شود این عامل تربیتی واقعا در روح مسلمین اثر داشته و
تاریخ هم نشان می‏دهد كه اصلا همه مسلمین این طور فكر می‏كردند ، تنها منتظر
قیامت نبودند ، فكر می‏كردند با شهید شدن بلا فاصله در سعادت می‏روند ، و
طبعا از آن طرف هم فكر می‏كردند كه با مردن گرفتار عذاب می‏شوند . این را
خود اسلام به آنها تلقین كرده بود و از خارج نبوده است . اینها مال صدر
اول اسلام است ، نمی‏شود بگوییم مال قرن دوم ، سوم است كه مثلا عرفان و
تصوف و فلسفه و این حرفها آمده ، تاریخ صدر اول حكایت می‏كند .
بعلاوه ، خود قرآن هم گفته است . همان آیه راجع به صاحب آل یاسین‏
می‏گوید كه تا مرد گفت : " « یا لیت قومی یعلمون 0 بما غفر لی ربی و
جعلنی من المكرمین »" ای كاش قوم من ( همین قومی كه الان در دنیا هستند
) می‏دانستند من الان چقدر خوش و خرمم . آیه‏ای كه در سوره واقعه بود و ما
در جلسه پیش خواندیم [ می‏فرماید ] : " « فلوا اذا بلغت الحلقوم » "
كه گفتیم در قرآن یك منطقی هست كه ما نمی‏دانیم چگونه است و ماهیت آن‏
بر ما مكشوف نیست . حال چه ارتباط و تعلقی [ بین نفس ] با حلقوم و
تراقی كه در جای دیگر قرآن است وجود دارد ما نمی‏دانیم ، ولی می‏دانیم‏
آنچه را كه قرآن " نفس " می‏داند ، می‏خواهد بگوید تا قبل از اینجا امید
بازگشت آن هست ولی به اینجا كه رسید ، دیگر امكان بازگشت نیست : "
« فلولا اذا بلغت الحلقوم‏0 و انتم حینئذ تنظرون‏0 و نحن اقرب الیه منكم و
لكن لا تبصرون 0 فلولا ان كنتم غیر مدینین 0 ترجعونها ان كنتم صادقین » "
. بلا فاصله می‏گوید : " « فاما ان كان من المقربین 0 فروح و ریحان و جنة
نعیم 0 و اما ان كان من اصحاب اصحاب الیمین 0 فسلام لك من اصحاب‏
الیمین 0 و اما ان كان من المكذبین الضالین 0 فنزل من حمیم 0 و تصلیة
جحیم 0 ان هذا لهو حق الیقین »" . بلا فاصله بعد از مردن ، مقربین یك‏
وضع دارند ، اصحاب یمین وضع دیگری دارند ، مكذبین وضع دیگری دارند . راجع به‏
خصوص سؤال قبر و فشار قبر و . . . اصل آن چرای جناب عالی جواب داده شد
. اگر بگویید از این عامل استفاده نكرده ، [ می‏گوییم ] از این عامل‏
استفاده كرده است .
مسأله‏ای باقی می‏ماند كه اگر واقعا مسأله سؤال قبر به همان شكل هست و
فتانی القبر ( دو فتان قبر ) به تعبیر حدیث یا بعضی احادیث منكر و نكیر
تعبیر كرده‏اند می‏آیند و فشار قبر هست ، چرا همه شؤون عالم برزخ در قرآن‏
به این صورت ذكر نشده است . خوب ، ذكر نشده باشد ، حداكثر این است كه‏
كسی بگوید قرآن كه اینها را نگفته ، ما باید برویم ببینیم احادیث قطعی‏
متواتر هست كه قبول كنیم یا نه ، اگر هم نبود قبول نمی‏كنیم . این به‏
مدعای ما كه مسأله اثبات عالم برزخ است صدمه نمی‏زند ، جواب ایراد اصلی‏
حضرت عالی كه چرا به عنوان عامل تربیتی استفاده نشده [ این است كه ] نه‏
، واقعا استفاده شده است ، حداكثر این است كه شما بگویید پس معلوم‏
می‏شود فشار قبر به آن معنا دربست نیست ، اگر بود قرآن می‏گفت . ما فرضا
خودمان هم فشار قبر را قبول داشته باشیم ، به این بحث امروز ما ضربه‏ای‏
نمی‏زند . پس قرآن هم این مطلب را بیان كرده و اگر هم این " چرا "
برای ما مبهم مانده بود ، به استدلال ما ضربه نمی‏زد ، و " چرا " هم مبهم‏
نیست و قرآن هم مسلم از این عامل تربیتی استفاده كرده است .
اما جواب سؤال اول : البته این سؤال از قدیم سؤال خیلی مهمی بوده و
همیشه مطرح بوده است . بنده در كتاب عدل الهی در مسأله " مجازاتهای‏
اخروی " ، یك بخش كه در آنجا باز كرده‏ام جواب این سؤال بوده كه‏
مجازاتهای اخروی هیچ تناسبی با گناهان دنیوی ندارد ، نه از جهت مدت‏
تناسب دارد و نه از جهت كیفیت ، [ درباره ] كیفیتش آن طور كه به ما
گفته‏اند سوزندگی آتش جهنم با آتش دنیا مثقالش هفت صنار تفاوت دارد (
  از خود قرآن هم شاید بشود استنباط كرد ، و در روایت داریم یك‏
حلقه‏اش اگر به این دنیا بیاید كوهها را آب می‏كند . این آتش با آتش‏
دنیا هیچ تناسبی ندارد . مدت آن هم همین طور است .
در مسأله " عدل و ظلم " شما خودتان یك منطقی در كتاب راه طی شده‏
دارید . ما قسمتی از آن منطق را صحیح می‏دانیم ، یعنی آن چیزی را كه ما رد
می‏كنیم سبك متكلمین است . متكلمین همیشه می‏خواهند مقایسه كنند عدالت خدا را به‏
عدالت یك حاكم دنیوی و اداره عالم را به اداره اجتماع انسان ، و قهرا
مجازاتهای اخروی را هم از نوع كیفرهای این دنیا می‏خواهند حساب كنند . ما
در آنجا گفته‏ایم اصلا اگر این طور باشد ، [ كیفر ] در قیامت تقریبا موضوع‏
ندارد ، نه اینكه مدت و شدتش زیاد است ، اصل آن غلط است . قرآن‏
می‏گوید اینها در آخرت باید مجازات ببینند تا حیات دنیایشان با آن‏
توجیه شود و حال آنكه بر اساس بیان متكلمین اصل آن كار غلط است ، خود
دنیا بیشتر قابل توجیه است تا آن كار ، چرا ؟ چون اصلا مجازات برای‏
چیست ؟ حكمت مجازات در این دنیا چیست ؟ یكی از دو چیز است : یا تشفی‏
است ، عقده خالی شدن است ، كه خود عقده خالی شدن هم یكی از این جنبه‏
است كه ناراحتی فرد سلب می‏شود ، و دیگر از این جنبه كه اگر عقده در كسی‏
كه ظلم بر او وارد شده باقی بماند ، بعد به اجتماع صدمه می‏زند ، یعنی اگر
عقده‏اش در مورد جانی خالی نشود ، در مورد غیر جانی خالی می‏شود . این‏
مضمون عجیب ، در دعای حضرت رسول ( ص ) هست
« اللهم اقسم لنا من خشیتك ما یحول بیننا و بین معصیتك و من طاعتك‏
ما تبلغنا به رضوانك و من الیقین ما یهون علینا به مصیبات الدنیا ،
اللهم امتعنا باسماعنا و ابصارنا و قوتنا ما احییتنا و اجعلها الوارث‏
منا و اجعل ثارنا علی من ظلمنا »
فرض بر این شده كه این انتقامها از دل آدم بیرون می‏آید . حالا كه‏
بناست انسان وقتی كه از ظالم ظلم دیده ، انتقام بكشد معمول مردم این‏
طورند ، نگویید عده‏ای اینها را در روح خودشان حل می‏كنند ، آدم ظلم می‏بیند
، عقده پیدا می‏شود این عقده را اگر روی ظالم خالی نكند ، جای دیگر خالی‏
می‏كند . " « و اجعل ثارنا علی من ظلمنا » " یعنی " لا علی غیر من ظلمنا
" . كأنه فرض شده این ثار بالاخره بیرون می‏آید ، حالا كه بناست بیرون‏
بیاید ، پس چرا خود ظالم را نگیرد و غیر ظالم را بگیرد ؟
یك فلسفه كیفرهای دنیوی ، عقده خالی شدن‏هاست . آن دنیا دیگر صحبت‏
این حرفها نیست ، بعد از میلیاردها سال ، روز و انفساست ، هر كسی به‏
فكر یك ذره سعادت برای خودش است . چه كسی به فكر این می‏افتد كه حالا آن كسی كه به من در
دنیا ظلم كرده ، عقده‏ام روی او خالی شود ؟ این حرفها نیست .
دومین [ حكمت مجازات در این دنیا ] مصلحت زندگی اجتماعی است : "
« و لكم فی القصاص حیوش یا اولی الالباب »" . مجرم اینجا باید
مجازات شود تا دیگری طمع جرم نكند . در قیامت این حرفها مطرح نیست ،
مگر اینكه كسی العیاذ بالله بگوید آن تهدیدها را كرده‏اند كه در این دنیا
اثر ببخشد ولی آن دنیا واقعیت ندارد ، كه [ در این صورت ] انسان باید و
عده خدا را العیاذ بالله باطل فرض كند ، كه چنین چیزی نیست . اگر ما
بخواهیم مسأله مجازاتهای اخروی را بر همین اساس " متكلمینی " یعنی‏
اساس دنیوی زندگی اجتماعی توجیه كنیم ، نه تنها مسأله مدت و شدتش قابل‏
توجیه نیست ، [ بلكه ] اصل آن قابل توجیه نیست . من یك قدم هم بالاتر
رفتم .
ولی مجازات دو جور دیگر هم شرط دارد : یك جور مجازاتهای تكوینی است‏
، یعنی در نظام خلقت و طبیعت ، اینكه انسان یك كاری می‏كند كه عكس‏
العمل یعنی نتیجه و اثرش را در همین دنیا می‏بیند . آدمی كه مشروب‏
می‏خورد ، به او گفته‏اند مشروب نخور ، وقتی خورد مجازاتش را در همین‏
دنیا می‏بیند یعنی روی اعصاب ، كبد و جهازات دیگرش كه شما آقایان اطباء
بهتر می‏دانید می‏بیند . این واقعا مجازاتی است در همین دنیا ، ولی درباره‏
این مجازات ، انسان این طور فكر می‏كند كه آن كسی كه مشروب خورده ، چند
لحظه مشروب خورده ؟ این مجازات هم باید همین مقدار باشد . در مجازاتهای‏
بشری است كه این حسابها [ در میان ] می‏آید ، می‏گویند این اثر این كار است .
یا مثل این است كه كسی بگوید آقا كنار لبه پرتگاه كوه نرو ، چون لازمه‏
این كار لغزیدن و پرت شدن است . حال یك كسی خیرگی كرد ولب پرتگاه‏
رفت ، می‏افتد و استخوانهایش خرد می‏شود ، [ اگر ] كسی بگوید میان این‏
جزا و این عمل تناسبی نیست ، حالا من خیرگی كردم یك قدم رفتم آن طرف‏تر
، باید اینچنین مجازات بشوم كه از صدمتر كوه بیفتم پایین كه تمام مغزم‏
خرد بشود ؟ می‏گوییم اینجا وقتی می‏گویند جزا یعنی رابطه علت و معلول .
این كار را نكن كه دنبالش این [ اثر ] را دارد . آن [ اثر ] ، فرزند و نتیجه ضروری و حتمی
و جبری آن [ كار ] در نظام خلقت است ،
نمی‏تواند از آن جدا باشد . اگر از نوع مجازاتهای اجتماعی بود ، این را
می‏گفتند ولی در اینجا نمی‏گویند .
قرآن منطقی دارد كه از این هم یك درجه بالاتر است . قرآن معتقد است‏
كه همین عمل انسان ، نفس عمل انسان جزای اخروی است . ممكن است بگویید
از نظر علمی نمی‏ت وانیم توجیه كنیم . اگر هم نتوانیم توجیه كنیم ولی قرآن‏
این را گفته ، یك روزی شاید بشر بتواند توجیه كند . عده‏ای معتقدند توجیه‏
هم می‏توان كرد . درست است كه قرآن تعبیر به " جزا " می‏كند اما جای‏
دیگر بیان می‏كند و می‏گوید خود عمل شما همان جزاست .

امروز را مایل بودم بیشتر اختصاص دهیم به جواب سؤالها ، مخصوصا دو
جلسه پیش آقای . . . سؤالاتی داشتند كه قرار شد در جلسه بعد مطرح شود و
چون جلسه بعد نیامدند مطرح نشد . حالا من مختصر عرایضی در دنباله بحث‏
جلسه پیش عرض می‏كنم ، بعد ایشان بحث را به آن نحو تكمیل كنند .
بحث ما درباره یك سلسله آیات در قرآن است كه به هر حال خوب است‏
مفهوم این آیات برای ما حل شود ، چون این آیات به هر حال در قرآن هست‏
و [ مضمون ] آنها این است كه قرآن با تعبیرات تقریبا چهارگانه‏ای كه در
این زمینه هست ، مسأله عبث و بیهودگی در خلقت را نفی می‏كند . گاهی‏
تعبیر قرآن این است كه خلقت عبث نیست و گاهی تعبیر این است كه لعب‏
و بازی نیست و ما لاعب نیستیم ، گاهی تعبیر این است كه لهو نیست و
گاهی تعبیر قرآن این است كه اساس خلقت بر باطل نیست ، به حق است .
آنگاه همه اینها را كه بیان می‏كند ، در توجیه اینكه خلقت بر عبث نیست‏
، بر باطل نیست ، لعب نیست ، لهو نیست ، همان چیزی را ذكر می‏كند كه‏
ما امروز " معاد " می‏نامیم و خود قرآن با تعبیرات دیگر بیان كرده است‏
. جامعترین تعبیرات قرآن این است كه بازگشت همه چیز به سوی خداست .
كأنه این [ طور ] است كه اگر بازگشت اشیاء به سوی خدا نباشد ، اگر
اشیاء به سوی خدا برنگردند ، این خلقت اساسا عبث است ، باطل است
 ، پس لعب است ، لهو است ، كه این در واقع استدلال از
عرض بوجود خداوند بر معاد است . و بعضی از آیاتی كه در همین زمینه است‏
استدلال از معاد است بر نبوت ، بر عكس آنچه كه معمولا از نبوت بر معاد
استدلال می‏كنند و می‏گویند باید معاد باشد تا تشریع و تكلیف كه به وسیله‏
انبیاء بیان شده است لغو از آب در نیاید ، مثل اینكه ما می‏گوییم قانون‏
جزایی كه یك امر قراردادی ماست باید ضامن اجرایی داشته باشد ، می‏گوییم‏
باید جهان دیگری باشد تا مسأله تكلیف موضوع پیدا كند ، بر عكس ، از
بسیاری از آیات قرآن می‏توان استفاده كرد كه چون بازگشت مردم به سوی‏
خداست و این واقعیت وجود دارد ، پس نبوتی باید باشد كه مردم را به‏
آنچه كه هست ارشاد و هدایت كند ، یعنی معاد را مبنا برای نبوت قرار
می‏دهد ، نه نبوت را مبنا برای معاد .
عمده این است كه باید بحث كنیم كه به چه بیانی اگر بازگشت اشیاء به‏
سوی خدا نباشد خلقت عبث ، باطل و بیهوده است ؟ ممكن است كسی بگوید :
نه ، ما خدا را قبول داریم ، خدا هست ، خدا هم عالم را خلق كرده و آخر و
نهایت خلقت هم همین است كه الان ما داریم می‏بینیم ، بنای عالم بر همین‏
است كه اشیائی بیایند ، معدوم و نیست شوند و بكلی از صفحه عالم محو
شوند و باز اشیاء دیگری بیایند و اشیاء دیگری و . . . چه به این شكل‏
بگوییم كه اشیاء به تمام معنا معدوم می‏شوند و اشیاء دیگری می‏آیند یا
بگوییم شكل و صورت اشیاء معدوم می‏شود ولی ماده و پایه اشیاء ثابت است‏
، به هر حال دیگر مسأله معاد و بازگشت به سوی خدا نیست ، این اشیاء همه‏
اشیاء موقتی هستند ، همین موقتها موجود باشند ، چرا لغو باشد ؟ همین‏
گیاهها و جمادها و حیوانها و انسانها یك مدت محدودی باشند . مسلمان این‏
مبحث به همان مبحث معروف غایت و غایات مربوط می‏شود ، یعنی اینكه‏
قرآن می‏گوید اگر بازگشت به سوی خدا نباشد خلقت عبث است ، می‏خواهد
بگوید اگر آن غایت وجود نداشته باشد [ خلقت عبث است ] . از خود آیات‏
قرآن هم این مطلب را می‏شود فهمید كه معاد غایت [ خلقت ] است ، این به‏
سوی اوست و اگر او نباشد ، این یك مقدمه‏ای است كه نتیجه نداشته باشد .
طرز بیان این است . حالا من یك بحث مختصری راجع به مسأله غایت می‏كنم‏
تا ببینیم چگونه به حل این مشكل می‏رسیم .

یك وقت هست كه ما غایت را برای فاعل در نظر نمی‏گیریم ، غایت را
برای فعل در نظر می‏گیریم و می‏گوییم غایت این فعل چیست ؟ معنایش این‏
است كه ما به فاعل كار نداریم ، می‏گوییم این كار برای چه به وجود آمده‏
یا این كار به سوی چه هدفی است ؟ مثلا این قالیچه به چه درد می‏خورد ،
برای چه به وجود آمده است ؟ وقتی انسان غایت فعل می‏گو ید ، در [ اشیائی‏
] مثل قالیچه و امور صنعتی طبعا غایت واقعی وجود ندارد ،
چون اصلا قالیچه غایتی ندارد ، هر چه غایت است مال فاعل است .
غایت فعل در جایی گفته می‏شود كه خود فعل به حسب طبیعت خودش متحرك به‏
سوی یك هدف باشد ، مثل گیاهی كه از اولی كه از زمین سر می‏زند یا از
اولی كه شروع به فعالیت می‏كند به سوی یك كمال و یك رشد می‏رود . این ، غایت فعل است .
درباره خداوند قدر مسلم این است كه اصلا غلط است كه ما غایت به معنای‏
[ غایت ] فاعل تعبیر كنیم . خدایی كه خودش را غنی مطلق و بی‏نیاز مطلق‏
به ما معرفی كرده است و خود را " صمد " معرفی كرده كه هر نیازمندی به‏
سوی او متوجه است و او بی‏نیاز مطلق است ، معنا ندارد كه بگوییم خداوند
از خلقت چه هدفی برای خودش داشت ؟ این است كه در اینجا این بحث پیش‏
می‏آید كه از نظر فاعل ، خلقت جز جود هیچ مفهوم دیگری ندارد ، یعنی اشیاء
خلق شده‏اند نه برای اینكه سودی و نفعی به حال فاعل كه ذات پروردگار است‏
داشته باشند ، بلكه برای اینكه خود اینها به آن كمالی كه برایشان ممكن‏
است برسند ، كه این كه فرض و تصورش چگونه است خود مطلبی است ، ولی‏
از نظر خود موجودات ، مطلب خیلی روشن است كه غایت در خلقت هر موجودی‏
همان كمال ممكنی است كه برای آن موجود هست و به سوی آن كمال ممكن حركت‏
می‏كند .