تبیان، دستیار زندگی

بحث ما درباره مسأله معاد است . مسأله معاد از نظر اهمیت ، بعد از
مسأله توحید مهمترین مسأله دینی و اسلامی است . پیغمبران ( و بالخصوص‏
آنچه از قرآن درباره پیغمبر ما استفاده می‏شود ) آمده‏اند برای اینكه مردم‏
را به این دو حقیقت مؤمن و معتقد كنند : یكی به خدا ( مبدأ ) و دیگر به‏
قیامت و یا فعلا به اصطلاح معمول ما معاد مسأله معاد چیزی است كه برای‏
یك مسلمان ایمان به آن لازم است ، یعنی چه ؟ یعنی در ردیف مسائلی نیست‏
كه چون از ضروریات اسلام است و ایمان به پیغمبر ضروری است ، پس ایمان‏
به آن هم به تبع ایمان به پیغمبر ضروری است .
ما بعضی چیزها داریم كه باید به آنها معتقد بود ، به این معنا كه‏
اعتقاد به آنها از اعتقاد به پیغمبر منفك نیست ، " باید " به این‏
معناست نه به معنی تكلیف ، به معنی این است كه انفكاك پذیر نیست كه‏
انسان به پیغمبر و اسلام ایمان و اعتقاد داشته باشد ولی به این چیز ایمان‏
نداشته باشد . مثلا روزه ماه رمضان ، می‏گویند كه روزه ماه رمضان از
ضروریات اسلام است . اگر كسی روزه نگیرد و بدون عذر روزه بخورد ، این‏
آدم فاسق است ولی اگر كسی منكر روزه باشد ، از اسلام خارج است ، چرا ؟
برای اینكه اسلام ایمان به وحدانیت خدا و ایمان به پیغمبر است و امكان‏
ندارد كه كسی به گفته پیغمبر ایمان داشته باشد ولی روزه را منكر باشد ،
چون اینكه در این دین روزه هست از ضروریات و از واضحات است ،
 یعنی نمی‏شود انسان در ذهن خودش‏
میان قبول گفته‏های پیغمبر و منها كردن روزه تفكیك كند . ولی خود مسأله‏
اعتقاد به روزه داشتن مستقلا موضوع ایمان و اعتقاد نیست ، یعنی در قرآن‏
هیچ جا وارد نشده : " كسانی كه به روزه ایمان می‏آورند " .
اما گذشته از اینكه مسأله معاد و قیامت مثل روزه از ضروریات اسلام‏
است ( یعنی نمی‏شود كسی معتقد به پیغمبر باشد ولی منكر معاد باشد ) در
تعبیرات قرآن كلمه ایمان به قیامت ، ایمان به یوم آخر آمده است ، یعنی‏
پیغمبر مسأله معاد را به عنوان یك چیزی عرضه كرده است كه مردم همان‏
طوری كه به خدا ایمان و اعتقاد پیدا می‏كنند ، به آخرت هم باید ایمان و
اعتقاد پیدا كنند ، كه معنی آن این می‏شود كه همین طوری كه خداشناسی لازم‏
است ( یعنی انسان در یك حدی مستقلا با فكر خودش باید خدا را بشناسد )
در مسأله معاد نیز انسان باید معادشناس باشد ، یعنی پیغمبر نیامده است‏
كه در مسأله معاد بگوید چون من می‏گویم معادی هست شما هم بگویید معادی‏
هست ، مثل اینكه من گفتم روزه واجب است شما هم بگویید روزه واجب است‏
. نه ، ضمنا افكار را هدایت و رهبری و دعوت كرده كه معاد را بشناسند ،
معرفت و ایمان به معاد پیدا كنند .

من ، هم درس دینداری را مطالعه كردم ( كه آقای مهندس بحثی درباره‏
آخرت كرده ‏ا ند ) و هم ذره بی‏انتها را . راه طی شده را اخیرا نگاه نكردم‏
. خیال می‏كنم آنچه در درس دینداری هست با آنچه كه در راه طی شده هست‏
تطبیق می‏كند . در درس دینداری طوری مطلب را بیان كرده‏اند كه با آنچه كه‏
در ذره بی‏انتها هست متفاوت است . در ذره بی‏انتها آخرت با مسأله‏
حكومت عنصر سوم توجیه می‏شود ولی آنجا چون پای عنصر سوم [ در میان ]
نیست در واقع ما از همین نظام دنیا خارج نمی‏ش ویم ، در همین نظام دنیا
هستیم . من حالا قسمتهایی كه در آنجا هست عرض می‏كنم ، بعد خود آقای‏
مهندس توضیح بدهند كه مقصودشان چه بوده است . در اینجا به نظر ما می‏رسد
كه از نظر بقای شخصیت اشكال زیادی دارد و نمی‏شود آن را توجیه كرد .
بحثی دارند تحت عنوان " اثبات قیامت " كه در واقع بیشتر رفع‏
استبعادات است ولی عنوانش " اثبات قیامت " است . من خودم داخل‏
پرانتز نوشته‏ام " رفع استبعادات " برای اینكه بدانم مطلب از همین‏
قبیل است . مسائلی را ذكر می‏كنند در مقدمه اثبات قیامت یا برای رفع‏
استبعاد قیامت ، یعنی یك چیزهایی از همین نظام موجود در دنیا ذكر
می‏كنند ، یكی مسأله تولید مثل در انسان و سایر موجودات زنده را ذكر
می‏كنند ، مثل اینكه قدم به قدم می‏خواهند [ ذهن ] ما به سوی قیامت [
نزدیك شود ] ، می‏گویند یك چیزی در این دنیا وجود دارد و آن مسأله تولید
مثل در انسان است ، یعنی ما از اینجا می‏فهمیم كه یك ذره ناچیز در همین‏
دنیا در شرایط مساعد به صورت یك موجود زنده بزرگی در می‏آید . پس معلوم‏
می‏شود چنین چیزی الان در این دنیا وجود دارد كه وارث خصوصیات
 و صفات پدر و مادر خودش است . این را ما در همین دنیا
می‏بینیم . بعد بحثی می‏كنند كه من فقط تیترهایش را ذكر می‏كنم : طبیعت‏
قدرت دارد بر عصاره گیری و خلاصه سازی چند نسل در یك محوطه كوچك كه‏
مقصود همان جرثومه حیاتی است و همان سلولی است كه مبدأ تكون نطفه می‏شود
. بعد هم بیانی دارند كه در طبیعت قانونی هست كه او را حمایت و حفاظت‏
می‏كند كه قرآن هم از آن به " قرار مكین " تعبیر كرده است .
مطلب دوم این است كه ما در طبیعت خواب و بیداری می‏بینیم ، طبیعت‏
می‏خوابد بیدار می‏شود ، باز می‏خوابد بیدار می‏شود : خواب و بیداری‏های‏
سالانه‏ای كه طبیعت دارد ، خواب و بیداری‏های شبانه روزی كه انسان دارد ،
خواب و بیداری‏های شش ماه به شش ماهی كه بعضی حیوانها دارند . ما یك‏
جریان خواب و بیداری در عالم طبیعت می‏بینیم و می‏بینیم كه قرآن هم‏
تكیه‏ای دارد بر روی همین خواب و بیداری كه از آن حتی به مرگ و حیات هم‏
تعبیر می‏كند ، قرآن روی این خواب و بیداری طبیعت یا مرگ و حیات‏
طبیعت تكیه می‏كند . این هم درست است . بعد می‏گویند مرگ یك فرد و
تولید مثل نمونه‏ای است از خواب و بیداری نوع ، یعنی همین طوری كه فرد
خوابی دارد و بیداری‏ای ، نوع هم خوابی دارد و بیداری ای . مردن فرد و
تولید مثل در واقع خواب و بیداری نوع است . مثل اینكه نوع هم می‏خوابد و
بیدار می‏شود ، نوع با مردن بعضی از افرادش به خواب فرو می‏رود و با تولد
افراد دیگر بیدار می‏شود . بعد در ذیل همین عنوان می‏گویند كه قیامت یكی‏
از ادوار انقلابات است كه شامل زمین و خورشید و ستارگان می‏شود .
مسأله‏ انقلابات را ذكر می‏كنند .
اصل سوم : " ثبات و بقای طبیعت " ، همین كه هیچ چیزی معدوم نمی‏شود
، ماده معدوم نمی‏شود ، انرژی معدوم نمی‏شود و اگر معدوم می‏شود به این‏
معناست كه اینها به یكدیگر تبدیل می‏شوند ولی آثار باقی می‏ماند . این‏
مسأله بقای آثار مسأله حسابی است : افراد می‏میرند ولی آثار و مكتسبات‏
آنها در طبیعت باقی می‏ماند .
اصل چهارم : " نمونه‏های فراوان زنده ماندن یا زنده شدن مرده‏ها در دنیا
" . نمونه‏هایی ذكر می‏كنند كه [ انسانها ] در دنیا یا زنده باقی می‏مانند
و یا مرده‏اند و زنده می‏شوند . آنوقت مثالی ذكر می‏كنند از كشت نسجها در
آزمایشگاه ، كه از بدن یك موجود زنده یك نسجی را بر می‏دارند ( مثل‏
سرطانها ) بعد می‏روند آن را كشت می‏كنند . یا در مورد زنده كردن مرده‏ها
می‏گویند این در حدی است كه یك كسی كه از نظر طبی تقریبا
در مرحله مردن است ، بعد می‏آیند با یك تزریقاتی یا با
تنفسهای مصنوعی این مرده را از نو زنده می‏كنند و در آخر می‏گویند :
" . . . تا این حد توفیق یافته‏اند كه نه تنها برق زده‏ها و غرق شده‏ها و
سكته كرده‏ها را با تنفس مصنوعی و حركات و ضربات و تزریقاتی به هوش و
حیات بیاورند و دستگاه خاموش شده خوابیده قلب و تنفس و غیره را مجددا
به كار بیندازند ، بلكه گلوله خورده‏های در جنگ و فوت كرده‏های واقعا
مرده را با دمیدن اكسیژن و تحریكات درونی و ترمیم ضایعات و تعویض خون‏
و غیره حقیقتا زنده كنند و این سد غیر قابل عبوری را كه سابقا میان موت‏
و حیات تصور می‏نمودند از بین ببرند " .
بعد مثال دیگری ذكر می‏كنند :
" خوابهای چندین روزه و چندین ماهه مرتاضین در قبر و خوابهای طولانی‏
تصادفی كه گاه گاه به اشخاصی دست می‏دهد و همچنین خواب اصحاب كهف كه‏
در قرآن و در روایات مسیحیها آمده است ، نمونه‏های دیگری از امكان تعطیل‏
طولانی حیات انسانی و احیای آن در شرایط مخصوص مساعد می‏باشد " .
پس معلوم می‏شود كه در واقع این فاصله خیلی زیادی كه ما میان مرگ و
حیات قائل هستیم و خیال می‏كنیم آن كسی كه مرد دیگر مرد و هیچ ارتباط و
اتصالی میان مردن و زنده شدن نیست ، این طور نیست ، در واقع مثل این‏
است كه مردن و زندگی ، هر دو درجات یك حقیقت هستند . این كسی كه‏
می‏رسد به حد صفر یا پایین تر از صفر ، همانی كه ما خیال می‏كنیم مرده مرده‏
است ، صد در صد مرده مرده نیست ، باز امكان زندگی برای او هست .
بعد فصل دیگری تحت عنوان " امكان قیامت و بهشت و جهنم " بیان‏
می‏كنند كه در آنجا مسائلی از قبیل تسریع رشد به وسیله تزریق هورمونها و
تركیب مواد غذایی و بعد مسأله آثار و مكتسبات و ملكات و تأثیر آنها بر
روی جمع پیكر و از آن جمله سلولهایی كه بعدا منشا حیات مجدد این فرد و
یا منشا [ حیات ] فرد دیگر به عنوان نسل می‏شود ، اینها را ذكر می‏كنند و
تقریبا به همین جاها مطلب ختم می‏شود .
در همین فصل " نمونه‏های فراوان زنده ماندن یا زنده شدن " مطلبی است‏
كه بیشتر به بحث " شخصیت " ما مربوط است . من این مقدار را برایتان‏
می‏خوانم : " اگر نظرمان را از انسان به حیوانات و به عالم نباتات تعمیم بدهیم‏
و اعم حیات را در نظر بگیریم ، نمونه‏های بارزی از زنده ماندن حیات و
رشد و تشكیل مجدد آن می‏بینیم . در مورد گیاهها كه مثال و نظایر بیشمار
است از قبیل قلمه زدن ، پیوند زدن ، ریشه خواباندن و غیره . در تمام این‏
موارد یك قطعه جدا شده از بدن اصلی كه در حكم مرده به شمار می‏رود ، در
نتیجه قرار گرفتن در محیط مساعد و یافتن خوراك لازم به جنبش و رشد
درآمده به تناسب محل ، تغییر شكل می‏دهد ( یعنی از پوست و ساقه ریشه سر
درمی‏آورد و سلول پوست تبدیل به سلول ریشه یا گل و غیره می‏شود ) و از نو
یك بوته یا درخت كامل مانند بوته اصلی ساخته می‏شود . در مورد حیوانات‏
، امروزه دیگر نگاهداری یك نسج جدا شده از حیوان اصلی به حالت زنده در
شرایط آزمایشگاهی عمل متداول ساده‏ای می‏باشد و توانسته‏اند خصوصا در
حیوانات ساده و پست ، آن را به توسعه و نشو و نما وا دارند . انسان چون‏
به لحاظ تركیب و تشكیل نسوج در مرحله اعلای تنوع و پیچیدگی و ظرافت و
دقت است ، نتوانسته‏اند با او عملیاتی را كه باغبانها از قدیم الایام روی‏
گیاهان می‏كردند یا زیست شناسان در آزمایشگاهها با حیوانات پست‏
می‏نمایند انجام دهند ولی تا این حد توفیق یافته‏اند كه نه تنها برق‏زده‏ها و
غرق شده‏ها و سكته كرده‏ها را با تنفس مصنوعی و حركات و ضربات و
تزریقاتی به هوش و حیات بیاورند و دستگاه خاموش شده . . . "
ما از مجموع اینها چه نتیجه‏ای را به دست می‏آوریم ؟ در واقع ما بقای‏
نوع را به دست می‏آوریم نه بقای شخص ، یعنی اگر ما تمام این مقدمات را
بپذیریم و همه را صد در صد قبول كنیم ، به نظر من به آن چیزی كه پیغمبران‏
ما را خبر داده‏اند ، یك قدم هم نزدیك نشده‏ایم ، چون آنچه كه آنها به ما
خبر داده‏اند این است كه ای شخص ، ای انسان كه تو می‏میری ، همین تو با
همین شخصیتی كه داری ، همین شخص تو كه الان احساس درد و رنج می‏كنی باید
بدانی كه در آینده همین شخص خواهد آمد و همین شخص اگر كار خوبی در
اینجا كرده محصولش را به صورت یك لذت و سعادت خواهد دید و اگر كار
بدی كرده است به صورت رنج و درد و عذاب و شقاوت خواهد دید . در اینجا
حداكثر این است كه ما اثبات می‏كنیم و می‏گوییم چطور شد كه اگر ذره‏ای از
شاخه یك درخت تبریزی را جدا كنند و به زمین قلمه بزنند دو مرتبه درخت‏
سپیدار می‏شود ، آنوقت این بدن من كه در این زمین هست و یك مكتسباتی هم‏
كسب كرده و یك استعدادی هم به دست آورده ، این ذرات بدن من بعدا به‏
صورت یك انسان درنیاید ؟ ! به نظر من ، این حداكثر همین را اثبات‏
می‏كند ، می‏گوید ما كه مردیم ، این بدن ما یك مكتسباتی به دست آورده و
یك وضعی به خودش گرفته است كه ممكن است بعد از هزارها سال ، یك ذره‏
از بدن ما ( ولو یك سلول یا به اندازه یك بند انگشت من ) همین طوری كه‏
یك قلمه و بدنه یك درخت را داخل زمین می‏كنند و دو مرتبه درخت می‏شود ،
در یك جای دنیا دو مرتبه رشد كند و باز یك انسانی به وجود بیاید . من‏
می‏گویم گیرم این طور شد ، آیا من برگشتم ؟ آن منی كه قرآن می‏گوید آن من‏
قطعا برمی‏گردد ، او برمی‏گردد ؟ بعلاوه ، اگر این طور باشد ممكن است یك‏
فرد به صورت صدها هزار فرد برگردد . همین طور كه شما از یك درخت‏
سپیدار صدها قلمه داخل زمین می‏كنید و صدها درخت سپیدار به وجود می‏آید ،
به این صورت ممكن است از یك فرد صدها بلكه هزارها و میلیونها فرد دیگر
از زمین سر برآورند . منتها شما خیال كرده‏اید انسانی كه می‏خواهد از انسان‏
دیگر به وجود بیاید ، حتما باید از راه توالد و تناسل باشد [ در صورتی كه‏
] ممكن است از راه دیگر ( مثلا قلمه زدن ) باشد . می‏گویم اگر فرضا چنین‏
چیزی هم باشد ، این به نظر ما قیامت را درست نمی‏كند از نظر اینكه‏
شخصیت به هیچ نحو محفوظ نیست ، و بعلاوه اگر این طور باشد ، پس ما
خودمان هم ممكن است الان در حال قیامت باشیم ، چرا ؟ افرادی كه در دهها
هزار سال و صدها هزار سال پیش مرده‏اند ، شاید همانها هستند كه در وجود
ما به شكلی جوانه زده‏اند ، منتها از همان مجرای توالد و تناسل .
بالاخره من این طور خیال می‏كنم كه با این بیان ، ما حتی یك قدم هم‏
نزدیك نشده ایم . یك مطلبی را گفته‏ایم اما غیر از آخرتی است كه قرآن‏
گفته است و در آخرت قرآن ملاك بقای شخصیت است . در كتاب ذره بی‏انتها
هم من نتوانستم چیزی پیدا كنم كه روی این مطلب تكیه شده باشد كه ببینیم‏
مسأله بقای شخصیت را چگونه حل می‏كند . ایشان همین قدر وضع عمومی دنیا را
طوری بیان می‏كنند كه این دنیا به سویی می‏رود كه در آنجا حكومت حكومت‏
عنصر سوم است . این مطلب را ما قبول می‏كنی م ، حرف بسیار خوبی است‏
اما تكلیف افراد و اشخاص چه می‏شود ؟ در " من " شما قبول كردید ، یك‏
حقیقتی در " من " به تعبیر قرآن دمیده شده است كه شما از آن تعبیر به‏
اراده می‏كنید ، تعبیر به امر می‏كنید ، تعبیر به روح هم ممكن است بكنید ،
ممكن است نكنید . سؤال من یكی این بود كه آیا این " امر " ( همان‏
حقیقتی كه در " من " وجود دارد ) آیا این حقیقت خودآگاه است یا
ناخودآگاه ، یعنی خودآگاهی من از عنصر سوم من ناشی می‏شود یا خودآگاهی من‏
مربوط به عنصر اول و عنصر دوم است ؟ سؤال دوم من این است : وقتی كه من‏
می‏میرم تكلیف عنصر سوم چه می‏شود ؟ عنصر سوم فانی می‏شود ؟ شما كه‏
نمی‏گویید فانی می‏شود . فانی می‏شود یا به ماده و انرژی تبدیل می‏شود یا به‏
همان حالتی كه هست باقی می‏ماند ؟ اگر معتقد باشید كه عنصر سوم به حالت‏
عنصر سومی باقی می‏ماند ، باید بگوییم یك حرفی زده‏اید نظیر حرف كسانی كه‏
گفته‏اند روح باقی می‏ماند . بعد برای شما هم این سؤال به وجود می‏آید : این‏
روح كه باقی می‏ماند ، بعد در مجموع عالم كه رستاخیز به وجود می‏آید ، آن‏
عنصر سوم دو مرتبه می‏آید به این بدن ملحق می‏شود یا ملحق نمی‏شود ؟ اگر
بگویید ملحق می‏شود ، باز برگشتید به معاد به همان مفهومی كه انكار می‏كنید
كه عود یك چیزی به بدن باشد ، و اگر هم آن فانی می‏شود چطور فانی می‏شود ؟
معدوم می‏شود ؟ شما قبول می‏كنید كه موجودی معدوم شود ؟ آن دو مرتبه تنزل‏
می‏كند ، به ماده یا انرژی تبدیل می‏شود ؟ و بالاخره از نظر بقای شخصیت‏
شخص ، چه روی اصولی كه شما در درس دینداری طی كرده‏اید و چه روی اصولی‏
كه در ذره بی‏انتها آن راه را طی كرده‏اید ، چه راه حلی پیدا كرده‏اید ؟ این‏
را برای ما بفرمایید .
- یك دعوایی بین معتقدین به معاد جسمانی و معاد روحانی بوده و هنوز هم‏
هست . آنهایی كه معتقد به معاد روحانی هستند . به طور خلاصه می‏گویند
احتیاجی نیست كه این جسم دوباره زنده شود تا ما بخواهیم مشكلاتش را حل‏ داشته باشد تا احساس لذت جسمی بشود . بهترین و كاملترین نمونه‏اش خواب‏
است . ما در خواب لذت و رنج جسمی را به طور كامل احساس می‏كنیم . لذت‏
و الم آخرت یعنی بهشت و جهنم هم در عین اینكه برای ما صد در صد جسمی‏
حس می‏شود . هیچ لزومی ندارد كه جسمی باشد ، یعنی این بدن دوباره آنجا
جمع شود و در آنجا واقعا آتشی حاضر كنند .
سؤال دیگر درباره مسأله " آكل و ماكول " است . اگر ما از صحبتهای‏
جلسات متعدد این طور نتیجه بگیریم كه روحی و جسمی وجود دارد ، دیگر
مسأله " آكل و ماكول " حل است ، یعنی ما به جسمی معتقدیم كه از همین‏
عناصر معمولی مادی تشكیل شده و به روحی معتقد هستیم كه حیات و شخصیت‏
می‏دهند و آن روح است كه شخصیت افراد را بالاختصاص تعیین می‏كند . پس‏
تشكیل و تجمع و تمركز مواد اشكالی ندارد كه همین اكسیژن ، هیدروژن ، كربن‏
، گوگرد و . . . است و در علم هم ثابت شده كه گوگردی كه اینجاست با
گوگردی كه در خورشید است فرق ندارد و همان خواص را داراست . پس اگر
آنها را جمع كنیم و جسمی به وجود بیاوریم ، هیچ لزومی ندارد همان جسمی‏
باشد كه در اینجا بوده است ، چون یك بدن هم در مدت 70 65 سال جسم‏
مادی‏اش در حال تغییر و تبدیل است ، پس اگر روح در آن حلول پیدا كند مسأله حل است .
استاد : هر دو سؤالی كه آقای . . . كردند و جوابی كه دادند درست است‏
، منتها همین چیزی كه الان ایشان گفتند اگر من می‏گفتم قبول نمی‏كردند !
صحبت اولشان این بود كه آیا حتما ضرورت دارد كه یك جسمی وجود داشته‏
باشد تا لذت و الم جسمانی وجود داشته باشد یا نه ؟ جواب داده‏اند : نه .
واقع مطلب هم این است كه نه ، چون ما كه لذت و الم را به جسمانی و
روحانی تقسیم می‏كنیم ، معنایش این نیست كه بعضی از لذت و الم ها را
جسم می‏برد ، بعضی از لذت و الم ها را روح می‏برد ، همه لذت و الم ها را
روح می‏برد ، چون لذت و الم مربوط به آگاهی و خودآگاهی است و اصلا جسم‏
خودآگاه نیست . اگر ما را زیر ضربه شلاق بزنند و كبودمان كنند واقعا این‏
بدن ما دردش نمی‏آید ، باز آن كه دردش می‏آید همان ما هستیم ، منتها نوع‏
لذت یا المی كه روح می‏برد از اینجاست ، چون یك اتحادی میان روح و بدن‏
هست و وقتی كه شما در اثر ضربه یك ناراحتی در اینجا ایجاد می‏كنید و بر
آن اعتدال اساسی ضربه‏ای وارد می‏شود ، آن تبدیل می‏شود به الم و لهذا
می‏گویند الم و لذت هر دو ( حتی جسمانیهایش ) در عالم روح است ، چیزی‏
كه هست راهش فرق می‏كند . الم روحانی این دنیا بوده ؟
 و اصلا بدنی كه در این دنیا بوده هیچ وقت عین خودش‏
نبوده ، در طول 60 - 70 سال آنقدر عوض شده كه اگر همه آنچه را كه جزء
بدن یك كسی بوده ( آن چیزی كه به صورت فضولات ، پوسته‏های بدن ، ناخن و
موی بدن خارج شده است ) بخواهیم جمع كنیم ، هر آدمی شاید مثلا به اندازه‏
كوه ابوقبیس یك كوه بزرگ می‏شود ، و حال آنكه شما الان یك آدم 80 - 90
ساله را كه با بدن امروز می‏بینید قطعا نسبت به بدن 60 - 70 سال پیش‏
چندین بار تغییر كرده است . حتی همان سلول عصبی هم كه می‏گویند نمی‏میرد
كه یك سلول دیگر بجای آن بیاید ، دائما در حال تبادل است ، یعنی مرتب‏
انرژی بیرون می‏دهد و انرژی جدید می‏گیرد و به هر حال بدنش را عوض می‏كند
. پس این مطلب هم كه فرمودید مطلب درستی است ولی باز هم اگر كسی‏
ایرادی داشته باشد كه این دیگر ایراد زیادی نیست ، آن اولی ایرادش قدری‏
مشكل است كه بگوید خیر ، حتما باید همان بدن وقت مردن باشد ، حرف‏
درستی نیست ، چون خود قرآن می‏گوید حتی پیری كه در 90 سالگی می‏میرد ( كه‏
یك موجود فرسوده است ) در آن دنیا به صورت یك جوان محشور می‏شود .
معلوم می‏شود كه عین این بدن نیست . اگر همان بدن در حالی كه مرده ، باشد
پس آدمی كه جوان می‏میرد در آن دنیا به صورت یك جوان باید محشور شود ،
اگر كسی پیرمرد باید به صورت پیر باشد ، زشت مرد آنجا هم باید بدنش‏
زشت باشد ، در صورتی كه زشتها در آنجا زیبا می‏شوند و ای بسا از زیباها
كه در آنجا زشت شوند . این سؤال دوم شما با جوابتان صد در صد درست است‏
و سؤال اول هم با جوابی كه دادید درست است ولی اشكال دیگری در اینجا
دارد كه می‏گویند از نظر قرآن نه تنها لذت و الم جسمانی است ، از راه‏
جسم هم هست .

در كتاب درس دینداری تحت عنوان " اثبات قیامت " همان طوری كه آن‏
جلسه هم عرض كردم چند مسأله ذكر شده است : یكی تولید مثل انسان و سایر
موجودات زنده ، یكی مسأله خواب و بیداری طبیعت ، یكی مسأله ثبات و
بقای طبیعت ( كه هیچ موجودی در طبیعت معدوم نمی‏شود و هیچ معدومی موجود
نمی‏شود ) ، فصل دیگری تحت عنوان " نمونه‏های فراوان زنده ماندن و یا
زنده شدن مرده‏ها در دنیا " كه اینها از قبیل بقای نسل و این جور
چیزهاست ، و امكان قیامت و بهشت و جهنم ، كه در قسمت اول یعنی "
مساله تولید مثل " این مسأله را پرورش داده‏اند : " ذره ناچیز در شرایط
مساعد ، موجود زنده و بارشدی می‏شود كه وارث خصوصیات و صفات پدر و مادر
است " . این اصل مبحث ، مورد قبول است و آنجا هم می‏گویند : " طبیعت‏
قادر است كه عصاره‏گیری و خلاصه سازی كند و چند نسل را در یك محوطه كوچك‏
كه همان جرثومه حیاتی یا نطفه و تخم است قرار دهد و آن را حمایت و
حفاظت نماید " . این در فصل اول است و مورد قبول است ولی حالا
می‏خواهیم ببینیم در این مسأله ما چه اثری دارد ؟
 در قسمت دوم كه تحت عنوان " خواب و بیداری طبیعت " است ، این‏
مطلب را بیان كرده‏اند : " جریان طبیعت همه خواب و بیداری‏های متوالی‏
است و قرآن هم بر این خواب و بیداری‏ها و موت و حیات‏ها تكیه كرده است‏
" . این هم مطلب درستی است . بعد می‏گویند : " و قیامت یكی از
بیداریها و یا انقلابات است ولی در سطح زمین و خورشید و ستارگان و
بالاخره یك انقلاب یا بیداری یا حیات كلی است "
در قسمت سوم كه ثبات و بقای طبیعت است ، مسأله بقای ماده و انرژی و
حتی بقای آثار را ذكر كرده‏اند كه آثار هر كسی هم باقی می‏ماند ، همانهایی‏
كه از نظر روانشناسی در انسان جزء شخصیت او شمرده می‏شود .
در قسمت پنجم مسأله " امكان قیامت و بهشت و جهنم " است . در این‏
قسمت مسأله زنده شدن مردگان و ادامه حیات روییدنیها از راه قلمه زدن و
پیوند زدن را ذكر كرده‏اند كه به نظر من در این قسمت بیشتر مسأله بقای‏
شخصیت را نه تحت عنوان " بقای شخصیت " ولی اصل مطلب را خواسته‏اند
متذكر شوند . این فصل را قدری مفصل تر نوشته‏ام كه برایتان می‏خوانم :
" از نظر علمی و اصولا محال نیست كه قطعه‏ای از قطعات و پاره‏های تن‏
انسان ولو فوق العاده كوچك باشد بتواند مانند نطفه ، دانه ، ریشه ، قلمه‏
و غیره اگر در شرایط مناسب قرار گرفت رشد كرده ، عینا همان شخص اولیه‏
را با همان شكل و قیافه و صفات و خاطرات درست كند . چنین‏
شخصی ادامه دهنده و ارث برنده شخصیت قبلی خواهد بود و اگر محیط جدید
دارای شرایط و لوازم مناسبتر و مساعدتر از محیط دنیا بود رشد و توسعه فوق‏
العاده بیابد و عواقب و نتایج اعمال گذشته را كه به صورت ملكات و
روحیات مكتسبه درآمده است به وجه خیلی شدید و وسیع ببیند . مكتسبات آن‏
چیزی است كه انسان در برخورد با پیشامدها و تحریكات خارج بر حسب عكس‏
العملی كه ابراز دارد و نظر و رفتاری كه اتخاذ نماید ، در وجود خویش‏
ایجاد می‏نماید و چیزی بر ساختمان یا شكل نسوج و اعضاء و اعصاب خود
می‏افزاید . همین حالات و واردات و تولیدات شخص یا ملكات و مكتسبات ،
انعكاسی در سراسر پیكر ما و از جمله در سلولهای تناسلی و سلولی
 كه‏ احیانا باید مأمور احیای بعدی باشد خواهد داشت . بر حسب آنكه شخص در
این دنیا چه عقیده و مقصد و مسیری داشته ، چه اعمالی انجام داده و چگونه‏
وجود خود را تنظیم و تكمیل كرده باشد ، نتیجه و میراث آن پس از رستاخیز
و رشد مجدد به او باز می‏گردد " .
یك سؤال اینجا هست كه با توجه به این سؤال از آقای مهندس خواهش‏
می‏كنیم خودشان توضیح بدهند و آن این است : آیا ایشان معتقدند كه در این‏
فرضیه برای هر انسانی فقط یك سلول خواهد بود كه این استعداد را
دارد كه بعد همین طوری كه خودشان بیان كرده‏اند بتواند مانند نطفه ، دانه‏
، ریشه ، قلمه و غیره عینا همان شخص اولیه را با همان شكل و قیافه و
صفات و خاطرات درست كند كه این ادامه دهنده و ارث برنده شخصیت قبلی‏
باشد ؟ در هر انسانی فقط یك سلول چنین استعدادی را دارد ؟ این همان حرفی‏
است كه قدما راجع به انسان می‏گفتند و اتفاقا در حدیث هم یك چیزی‏
آورده‏اند ، گفته‏اند كه همه بدن انسان متلاشی می‏شود و از بین می‏رود و آن‏
ملاك شخصیت انسان هم نیست . آنها یك چیزهایی را ذرات اصلی می‏نامیدند
و در واقع آن ذرات اصلی را ملاك شخصیت افراد قرار می‏دادند ، ولی البته‏
این از نظر آنها یك فرضیه بود كه هر طوری دلشان می‏خواست بگویند ،
می‏گفتند ممكن است چنین چیزی باشد . ولی از نظر آقای مهندس و بر اساس‏
بیان علمی كه گفته‏اند ، نمی‏شود گفت ممكن است ، یعنی از آن مقدمه نمی‏شود
هر طور نتیجه‏گیری كرد . می‏گفتند یك ذرات بالخصوصی در بدن انسان هست كه‏
فقط همان ذرات استعداد این را دارد كه بعد رشد كند و همان آدم از نو به‏
وجود بیاید . در واقع حامل شخص و شخصیت انسان را یك ذرات معین‏ می‏دانستند .
با آن مقدمات كلی كه آقای مهندس گفته‏اند ، می‏خواهند قائل شوند كه در
هر انسانی فقط یك سلول وجود دارد كه بعد می‏تواند رشد كند و همان انسان‏
را به وجود آورد . ایشان این مطلب را قبلا گفته‏اند و خیلی هم توضیح‏
داده‏اند ( مخصوصا در راه طی شده ) كه تمام سلولهای بدن انسان وارث‏
شخصیت اوست و هر سلولی به نوبه خود می‏تواند چنین كاری را انجام دهد ، و
خیال نمی‏كنم مبانی علمی‏ای كه خودشان بیان كرده‏اند چنین اجازه‏ای بدهد كه‏
این را به یك سلول اختصاص بدهند . اگر بگویید در همه سلولها این امكان هست ،
بنابراین مانعی ندارد كه یك انسان كه‏
می‏میرد ، از وجود او هزارها انسان دیگر در رستاخیز محشور شوند ، یعنی این‏
انسان به صورت هزار انسان دیگر در قیامت محشور می‏شود ( این سلول در یك‏
شرایطی ، آن سلول دیگر در شرایط دیگری و . . . ) ، در این صورت در
قیامت یك مطهری و یك مهندس بازرگان نیست كه بخواهند باهم مباحثه‏
كنند ، صدها هزار مطهری و میلیونها مهندس بازرگان بیرون می‏آیند ، هر
كدام هم كه آمدند ، همان " من " هستند .
اگر هر سلولی امكان این را داشته باشد كه شخصیت شخص را بار دیگر رشد
بدهد ، این دلیل بر آن است كه شخصیتها در قیامت تكرار می‏شوند اما شخص‏
آن شخص نیست ، هویت آن هویت فردی نیست ، یك هویت فردی و یك من (
همین منی كه الان من هستم ) قطعا نمی‏تواند میلیونها من باشد . حال اگر از
نظر علمی هم نخواهیم قبول كنیم ، قرآن هم برای هر كسی یك شخصیت محشور
بیشتر قائل نیست ، نمی‏گوید شما به صورت اشخاص متعدد محشور می‏شوید ، [
می‏گوید ] شما تنها به صورت یك شخص و یك فرد محشور می‏شوید .
این یك سؤال كه آیا فقط یك سلول این استعداد را دارد یا همه ؟ و در
هر صورت اشكالی به آن وارد است . بعد هم به طور كلی در ملاك شخصیت (
به معنی‏ای كه ما عرض كردیم ) چه نظری می‏دهند ؟ واقعا ما كه در آنجا
هستیم یك هویت فردی هستیم یا نه ، هویت فردی اصلا دروغ و خیال است ؟
ما یك دستگاه هستیم ، همین طور كه این مسجد هم یك دستگاه است و همین‏
طور كه بعضی از فرنگیها گفته‏اند " من " یك دروغ بزرگ است ، اصلا "
من " امر انتزاعی است ؟ همین طوری كه شما می‏گویید تهران ولی تهران وجود
ندارد ، یعنی دیگر تهران یك وجودی غیر از وجود این ساختمانها و این‏
مراكز و تشكیلات نیست . تهران یعنی مجموع این ساختمان و آن ساختمان و
این خیابان و آن خیابان و این تشكیلات و آن تشكیلات و این خصوصیات .
لهذا گاهی تمام این تهران در طول صد سال و دویست سال خراب می‏شود و از
نو آجرهای دیگری از زمینهای دور دست می‏آورند و ساختمانهای دیگری می‏سازند
، انسانهای دیگری می‏آیند ، می‏گوییم تهران همان تهران است . هزار و
دویست سیصد سال است كه بغداد بغداد است . این یك امر اعتباری است .
بغدادی وجود ندارد ، خانه وجود دارد معدوم می‏شود می‏رود یا انسانی وجود
دارد می‏رود ، خیابانی وجود دارد عوض می‏شود . بغداد وجود دارد به معنی‏
اینكه این مجموعه وجود دارد ولی خودش به صورت یك شخص و یك هویت واقعی و فردی‏
وجود ندارد . آیا هویت ما نظیر هویت تهران و بغداد است یا نه ، یك‏
هویت فردی شخصی واقعی وجود دارد ؟ ما باید مطمئن باشیم همان كه الان آن‏
را " من " درك می‏كنیم و آن را شخص و فرد درك می‏كنیم ، همان فرد در
قیامت محشور می‏شود . حالا از اینجا نوبت آقای مهندس است كه افاضه‏
بفرمایند .
مهندس بازرگان : ابتدا راجع به آن جمله معروف دكارت مطلبی را عرض‏
كنم . او در این جمله توجهی به " من " ندارد ، منتها در فرانسه و
انگلیسی و زبانهای خارجی در صیغه اول شخص همیشه " من " تكرار می‏شود .
ما می‏گوییم : گفتم ، می‏فهمم ، می‏شنوم ، ولی آنها یك من هم جلویش‏
می‏آورند : من گفتم . ما اگر بخواهیم خیلی تاكید كنیم مثلا می‏گوییم : من‏
این دستور را دادم . آقای مطهری هم در ترجمه آن كه شاید از عربی نقل شده‏
این طور فرمودند كه : " من می‏اندیشم پس من هستم " . وقتی كه تاكید روی‏
" من " می‏كنند مثل این است كه دكارت خواسته است راجع به منیت و
شخصیت صحبت كند ، در صورتی كه این طور نیست . او در این جمله معروفش‏
اصلا كاری به وجود شخصیت و من و منیت ندارد ، در مقابل آنهایی كه اصلا
منكر وجودند می‏خواهد بگوید اگر من منكر خدا باشم ، منكر حقیقت باشم ،
منكر عالم باشم ، منكر علم باشم ، منكر همه چیز باشم ولی منكر خودم‏
نمی‏توا نم باشم ، چون دارم فكر می‏كنم پس هستم ، پس یك هستی‏ای وجود دارد .
استاد : دكارت از همین جا نه به دلیل دیگری وجود روح را اثبات می‏كند
، بعد می‏رود سراغ جسم . اگر صرف وجود " من " برای او مطرح نبود ( اعم‏
از اینكه این " من " همان هستی باشد و اعم از اینكه " من " منشا
اندیشه باشد یا خود اندیشه ) این را دیگر نمی‏توانست بگوید . بنابراین‏
مسأله نفس و روح ثابت شد ، آنوقت جسم و بعد خدا را [ اثبات می‏كند ] ،
این را مبنا قرار می‏دهد ، و این دلیل بر آن است كه به همین نكته توجه‏
داشته است . البته در كتاب گفتار در روش درست به كار بردن عقل كه‏
فروغی ترجمه كرده بیشتر از همه و نیز در كتابهای عربی [ این مطلب ] هست‏
. ایرادی كه دیگران به او گرفته‏اند روی این حساب است كه [ از نظر
دكارت ] " من " به عنوان یك شی‏ء اندیشه كننده وجود دارد . بعضی به او
ایراد گرفته‏اند كه تو قبل از آن یك اصل دیگری را قبول كرده‏ای
 و آن اینكه اندیشه را فعل در نظر گرفتی و گفتی كه‏
هر فعلی فاعلی لازم دارد ، پس فاعلش یك شی‏ء دیگری است . البته صدق آن‏
مطلب ممكن است ولی آن را مبنای اثبات روح قرار داده است . او قائل به‏
روح است و فقط همین را دلیل بر وجود روح قرار داده است .
- بله ، حال از دكارت صرف نظر می‏كنیم . در جلسه ما قبل سؤالی فرمودند
و در جلسه قبل هم تعجب فرمودند كه چطور جواب آن مطلب را بنده عرض‏
نكرده بودم . یك سؤالی از همه مطرح كردند كه آقایان راجع به شخصیت ،
معنای شخصیت و وجود شخصیت فكر كنند . فرمایشات امروزشان كاملا روی این‏
نقطه حساس و این مسأله " من " بود كه در این دنیا هست و در آن دنیا
هم همان دوباره زنده خواهد شد و واقعا اگر در قیامت بنا باشد همان شخص‏
و همان " من " تكرار شونده و زنده شونده نباشد اصلا قیامت نیست . همان‏
طور كه فرمودند اگر قرار باشد بنده یك عمل بد یا خوبی انجام بدهم و
اثرش به پسرم یا به دخترم یا به نوه‏ام برسد ، این قیامت نیست . ظاهرا
خلاف عدل و انسانیت و الهیت هم می‏تواند باشد . بنده كه دفعه قبل راجع‏
به شخصیت عرضی نكردم ، چون پیش خودم مسأله مفروغ عنه بود و به قدر كافی‏
آن اندازه كه عقلم می‏رسید و حالا تكرار می‏كنم در راه طی شده توضیح داده‏
بودم ، فكر می‏كردم همان است و كلید قیامت همان شخصیت است . در راه طی‏
شده هم بحث مفصلی شده به عنوان اینكه اصلا شخصیتی هست یا نیست و شخصیت‏
در كجاست ؟ اگر بخواهیم خارج از فرض وجود روح یك تعریفی برای شخصیت‏
بكنیم یعنی عبارتی كه خودمان می‏گوییم در بیاوریم ، قاعدتا باید این سه‏
شرط را برایش قائل بشویم : شخصیت این است كه اولا یك فردی متمایز از
دیگران باشد ، چشمش ، قدش ، آهنگ صدایش ، اخلاقش ، افكارش جداست .
این اولین شرط احراز شخصیت است كه هر كسی برای خودش یك خصوصیاتی دارد
كه از دیگران متمایز می‏شود . دومین شرط ثبات و بقاست . مثلا همان طوری‏
كه در عبارت هم می‏گویند اگر یك كسی در مقابل یك تهدیدی یا یك تطمیعی‏
تغییر رویه داد ، می‏گویند شخصیت ندارد . شخصیت آن است كه یك چیزهایی‏
در آن ثابت بماند ، یعنی تعلق به او داشته باشد و این تعلق داشتن ادامه‏
پیدا كند . تا اینجا شاید در حیوانات هم همین طور باشد . یك گوسفند از
یك گوسفند دیگر متمایز است و یك خصوصیاتی هم گوسفند دارد كه خیلی‏
تغییر نمی‏دهد ، البته در سطح خیلی پایین . شرط سوم ، قاعدتا باید گفت كه‏
خودش هم مستشعر نسبت به این باشد كه من جدای از دیگران هستم . حالا
اینجاست كه پای روح در میان می‏آید كه اگر وجود روح برای توجیه مطالب‏
این دنیا ضروری باشد ، برای آن دنیا هم ضروری است ولی اگر مطالب این دنیا را
بدون تمسك و توسل به فرضیه یا وجود روح توانستیم بیان كنیم ، آن دنیا هم‏
احتیاج به فرضیه روح نداریم . البته باز تكرار می‏كنم كه نمی‏خواهیم بگوییم‏
روح وجود ندارد . دنبال یك راه حل و یك طریقی می‏گردیم كه این ضربه‏ای كه‏
مادیون و مثلا كمونیستها و سایرین می‏زنند كه می‏آیند روح را نفی می‏كنند و
با نفی كردن روح ، هم خدا را نفی كرده‏اند و هم قیامت را ، جواب بدهیم .
در این كتابها دنبال این رفته شده كه فرض كنیم روح وجود ندارد ، یعنی ما
اصلا احتیاجی به فرضیه روح نداریم تا اثبات وجود خدا یا اثبات قیامت‏
شود . اینجا هم بر اساس بیان و فرمایشات و توضیحات جناب آقای مطهری ،
برای منیت باید پای روح در میان بیاید و الا منی وجود ندارد ، یعنی این‏
هیكل كه تمام سلولها و تمام خاطرات و واردات و صادراتش در تغییر و
تحول است ( مثل شهر تهران ) اگر روح در بنده وجود نداشته باشد حق ادعای‏
منیت ندارم ، كما اینكه شهر تهران هم حق ادعای منیت ندارد . اما چرا من‏
حق ادعای منیت دارم ؟ چون خودم خودم را گم نمی‏كنم .
در قصه و داستان می‏گویند نمی‏دانم به ملا نصرالدین نسبت می‏دهند یا به‏
دیگری كه او یكدفعه به ذهنش زد كه اگر من گم بشوم چطور می‏شود ؟ اگر من‏
كه ملانصرالدین هستم فردا یكدفعه نفهمیدم ملانصرالدین كجاست ، آنوقت چه‏
لباسی بپوشم ، چه خانه‏ای بروم ، زنم كیست ، بچه‏ام كیست ؟ این بود كه‏
یك پوست كدویی را به نخ كرد و به گردنش آویزان كرد كه تشخیص بدهد كه‏
من همانم ، من ملانصرالدین هستم . یك رندی متوجه این قضیه شد و وقتی‏
ملانصرالدین در حمام خواب بود ، پوست كدو را از گردنش باز كرد و به‏
گردن خودش انداخت . وقتی ملانصرالدین بیدار شد مرتب می‏گفت : تو ملایی‏
یا منم ؟
ما خودمان را گم نمی‏كنیم ، چرا ؟ برای حافظه است . برای اینكه سلولهای‏
عصبی بر خلاف سایر سلولها از اول تولد تا آخر عوض نمی‏شوند ، و الا اگر ما
خاطراتمان را از دست بدهیم منیت ما از دست رفته است . این هیكل ، این‏
بدن و این وجود مادی یا روحی ما چنین ساخته شده كه همان طوری كه چشم و
گوش و زبان و فكر دارد ، دستگاه حافظه را هم دارد . خودمان خودمان را گم‏
نمی‏كنیم و یك روز اگر از یك كسی یك مشتی خوردیم گواینكه دردش از بین‏
رفته ولی خاطره‏اش در حافظه ما وجود دارد .
بنابر این شخصیت انسان كه شاید در حیوانات هم همین باشد متكی بر وجود
حافظه است . حالا حافظه روح احتیاج دارد ، داشته باشد . ما سر این با
مادیون دعوا نداریم . او می‏گوید : من می‏بینم چشمی هست ، گوشی هست ،
قبولش دارم ، روح دیگر چیست ؟ ما هم می‏بینیم حافظه هست و
همین حافظه به ما اجازه می‏دهد
كه پرونده ما پیش خودمان محفوظ باشد ، احتیاج به آویزان كردن یك قطعه‏
پوست كدو نداشته باشیم . حال اگر همین مجموعه كه چشم و گوش و ریه و
قلب و حافظه و عصب دارد دو مرتبه زنده شود ، طبیعی است كه باز هم همان‏
شخص است ، شخص دیگری نیست . كافی نیست كه فقط چشم بنده تجدید بشود ،
گوشم تجدید بشود ، دستم تجدید بشود ، حافظه‏ام هم باید تجدید بشود . اگر
حافظه‏ام تجدید شد می‏گویم من همان آدمی هستم كه یك روزی به فلان شخص مشت‏
زدم و حالا در قیامت اگر به پشت من مشت می‏خورد ، برای آن مشتی است كه‏
به او زدم .
بنابر این اگر در این دنیا روح لازم است ، در آن دنیا هم لازم است .
همان طور كه فرمودند ، چه در راه طی شده و چه در درس دینداری مرتب‏
تكرار شده كه ما نمی‏خو اهیم اثبات كنیم ، می‏خواهیم جواب محال بود مسأله‏
را بدهیم . قرآن هیچ جا نمی‏گوید قیامت هم عینا چنین است ، " كذلك "
فقط در یك مورد است و این جمله گویا سه یا چهار بار در قرآن تكرار
می‏شود : صحبت زمستان است و مرده بودن زمین با درختهایش و با همه چیزش‏
و باران بهار و هوای مساعد بهار و اینكه همان درخت كه پیش از زمستان و
در فصل تابستان و پاییز گذشته برگی و گلی و حركتی و میوه‏ای داشت و در
مدت زمستان در چشم ما حالت مرده پیدا كرده است و آثار حیاتی در آن‏
وجود ندارد و عینا مثل یك چوب خشك است ، در نتیجه تغییر شرایط زنده‏
می‏شود و این درخت همان درخت است . حالا آیا آن درخت مثل ما احساس و
حافظه دارد یا ندارد ؟ من نمی‏دانم . دنبال این مطلب قرآن می‏گوید : "
« و كذلك تخرجون »" شما هم این طور خارج می‏شوید "« كذلك النشور »"
نشور هم این گونه است . اینكه شخصیت كجاست و چگونه است ، در راه طی‏
شده توضیح داده شد كه شخصیت در همه جای بدن است ، در یك نقطه خاصی‏
نیست ، نه در قلب انسان است ، نه در مغزش و نه در نقطه خاص دیگری .
این سه شرط ، خصوصا دو شرط اولش برای شخصیت لازم است : اینكه وجود آقای‏
الف از وجود آقای ب متمایز می‏شود ( جزء جزء تشكیلات بدنی آقای الف‏
متمایز است از جزء جزء تشكیلات بدنی آقای ب ) ، و ثانیا این آثار
می‏ماند و سابقه را حفظ می‏كند ، و بعد حالا كه این شخصیت در همه جا
پراكنده است ، آیا امكان تجدیدش هست یا نیست ؟ برای این از قلمه و
سلول تناسلی و دانه و . . . نمونه آورده شد .
یك مطلب دیگر كه باز در راه طی شده آمده و در درس دینداری چون خلاصه‏
است گفته نشده ، حفاظت و امانتداری و نگاهداری شخصیت است . یك درخت‏
تمام عیار یا یك فیل یا یك زنبور یا یك بدن انسان یا كوچكترین حادثه‏ای‏
، ضربه‏ای ، گلوله‏ای ، سرمایی ، گرمایی متلاشی می‏شود و از بین می‏رود
و حفظ آن بسیار مشكل است‏
اما می‏بینی م هر قدر واحد كوچكتر می‏شود مصونیتش بیشتر می‏شود و حفاظتش‏
هم بیشتر ، كما اینكه سلولهای تناسلی این طور است . حشرات برای بقای‏
نسلشان در جایی تخم می‏گذارند و معمولا تخمها و دانه‏ها و همچنین جنین انسان‏
( « فی قرار مكین ») محفوظ ترند و وقتی مقیاس یك شی‏ء از حدود ذره ( به‏
معنای شیمیایی ) هم پایین تر رفت و به حالت الكترون رسید ، این دیگر در
واقع صد در صد مصونیت دارد و از باد و سرما و گرما و عوامل مكانیكی‏
محفوظ است .
بنابر این هیچ اشكالی ندارد كه ما قبول كنیم شخصیت یا منیت در سراسر
وجود ما پراكنده باشد . وقتی می‏گوییم " پراكنده است " معنایش این‏
نیست كه حتما تمام اعضای تشكیل دهنده وجود ما دو مرتبه زنده خواهد شد .
همان طوری كه اینجا گفته شده و قرائت فرمودند ، احیانا یكی از این‏
سلولها كه مأمور زنده كردن مجدد هر فرد ماست ، آنقدر مقیاسش كوچك و
ابعادش ریز باشد كه اگر مثلا این آدم را گرگ خورد و بعد آن گرگ را هم‏
مثلا پلنگی خورد و آن ذره ته دریا و بالای كوه ، به هر صورت كه در آمده‏
محفوظ است و آن ذره وارث تمام شخصیات و مكتسبات و از جمله حافظه است‏
. قیامت هم با متلاشی شدن همه چیز است : قبرها ، حیوانات ، همه چیز
متلاشی می‏شود و همه حالت ضربه‏ای و منفصل پیدا می‏كنند . اگر چنین امكانی‏
بود ( چون قرآن مرتب می‏گوید : " « كذلك النشور »" ، " « كذلك‏
تخرجون »" آن ذره در آن روز شروع به نشو و نما می‏كند و ممكن است واقعا
یك بدن دیگری با فرم و شكل دیگری باشد ولی او وارث تمام این قضایاست ،
بنابر این می‏تواند همه اینها را ادامه بدهد .
جناب آقای مطهری فرمودند كه اگر به گفته كتاب ذره بی‏انتها آن عنصر
سوم است كه می‏آید این كار می‏كند هیچ اشكالی ندارد . اینجا لازم است بنده‏
یك توضیح عرض كنم كه با آنكه در آنجا سه عنصر قائل شدیم : عنصر ماده ،
عنصر انرژی و عنصر به اصطلاح امر یا اراده یا روح ، این استفاده را از آن‏
بیان ذره بی‏انتها نمی‏شود كرد كه پس آن عنصر همان روحی است كه ما
می‏گوییم ، آن عنصر سوم با عنصر اول و دوم فرق دارد ، آن یك عنصر رهگذری‏
است . یك حیوان یا یك موجودی وجود داشت ، " « و بدأ خلق الانسان من‏
طین »" از گل هم شروع شده بود ولی یك نفخه روحی شد : " « و نفخت فیه‏
من روحی »" با این تلنگری كه خدا زد ، با این عمل كاتالیزر و تحریكی كه‏
خدا كرد ، از حالت ما قبل انسانی آمد به صورت انسانی ولی دیگر آن تلنگر
باقی نیست ، كما اینكه قرآن روحی است از جانب خدا ولی ما مرتب قرآن‏
را ورق بزنیم و بگوییم من می‏خواهم روح را پیدا كنم ، خدا را در آن پیدا
كنم نمی‏شود . وحی پیغمبر روح الهی است ، امر الهی است اما این امر آمده و یك اثری‏
در زبان و مغز پیغمبر در یك جایی ایجاد كرد و این كلمات به وجود آمد ،
دیگر روح خدا نیست ، تمام شد .
بر می‏گردم به آن مثال كه خواسته بودم جواب داده باشم به ایراد مقدری‏
كه كسانی به استناد یا باطلاع از همان بیان شرودینگر دارند . عرض كردم‏
صرف اینكه یك انرژی فوق العاده‏ای از خورشید دائما به زمین می‏رسد ،
نمی‏تواند توجیه كننده این باشد كه در زمین یك اعمال ضد آنتروپی به وجود
بیاید و از جمله حیات . مثال زدم به یخچال كه در یخچال درست است كه‏
اگر یخ تولید می‏شود به واسطه انرژی الكتریكی است كه از سانترال برق‏
می‏آید و یا به واسطه آن نفتی است كه در یخچالهای نفتی می‏سوزانند ، این‏
به ما یخ می‏تواند بدهد . در مجموعه هیچ عمل ضد آنتروپی پیدا نشده و اصل‏
آنتروپی سر جایش محفوظ است . شرودینگر هم در آن سخنرانی‏اش می‏خواهد
همین را بگوید كه اصل آنتروپی عوض نمی‏شود . ما هیچ منكر آن نیستیم ولی‏
تشكیل یخ به خودی خود محال است . باید یك مهندسی ، یك مخترعی ، یك‏
مبتكری آمده باشد یك چنین مجموعه‏ای را فكر كرده باشد و یك كارخانه‏ای هم‏
یك چنین مجموعه‏ای را ساخته باشد ، یك صاحبخانه‏ای هم دو شاخه را بزند به‏
پریز تا یخ درست شود . در این یخچال ماده هست ، انرژی هست ، اختراع هم‏
هست ، اما اختراع دیگر وجود ندارد ، یك دفعه كسی این اختراع را كرد و
رفت . این عنصر سومی كه در ذره بی‏انتها گفته شده یك چیزی نیست كه‏
همراه بنده و شما باشد و در آن دنیا ( بعد از مرگ ) هم برود یك جاهایی‏
و بعد دو مرتبه بیاید . نه ، یك دخالتی است ، یك دست خارجی است كه‏
از عهده ما بر نمی‏آید ، آن دست خداست ، دست خارجی است كه این تكامل‏
را به وجود آورده است . در قیامت هم باز یك دست خارجی می‏آید . آن‏
دست خارجی و نفخه صور ( همان كه در قرآن هم هست ) یكمرتبه همین مواد و
انرژیها را عوض می‏كند ، كما اینكه این یخچال هم چیزی جز آهن و مس و چرم‏
و . . . نیست ولی با آن دخالت یك چیز دیگر شده است ، این مجموعه غیر از آن است .
بنابر این به طور خلاصه توضیح بنده این است كه اگر توجیه امور این دنیا
احتیاج به قبول روح داشته باشد ، قیامت هم احتیاج دارد . اشكال عین هم‏
است ، هیچ فرقی نمی‏كند . اما اگر نه ، ما اینجا كاری به روح نداریم ،
روی مشاهداتمان می‏گوییم تو حرف زدن را كه قبول داری ، حافظه را كه قبول‏
داری ، حالا حافظه عاملش روح است یا ماده ؟ ما با تو دعوا نداریم . در
حدیث است كه " « كما تنامون تموتون و كما تستیقظون تبعثون » " همان‏
طوری كه می‏خوابید می‏میرید و همان طوری كه بیدار می‏شوید زنده می‏شوید.
واقعا وقتی ما می‏خوابیم صد درصد تمام فعالیتهای حیاتی ما از
دست نمی‏رود ولی قسمت عمده‏ای از فعالیتهای حیاتی ما از دست می‏رود و از
جمله آن حافظه و حتی آن منیت ما از دست می‏رود ، ما دیگر آن فرد سابق‏
نیستیم اما وقتی آن خستگی در رفت و فعل و انفعال‏های داخلی انجام شد بعد
بیدار می‏شویم ، بیدار كه می‏شویم شخصیتمان را دوباره به دست می‏آوریم .
خواب یك تعطیل نسبی حیات و از جمله منیت است ، خودمان را گم می‏كنیم‏
و وقتی بیدار می‏شویم ، همان زبان كه قبلا نمی‏توانست حرف بزند، همان چشم‏
كه قبلا نمی‏توانست ببیند ، همان فكر كه قبلا نمی‏توانست كار كند و همان‏
حافظه كه تعطیل و خاموش شده بود دو مرتبه تر و تازه سر جایش می‏آید. پس‏
هیچ اشكالی ندارد كه نظیر قیامت را ما در اینجا به یك نسبت كوچكی‏
مشاهده كرده باشیم .