تبیان، دستیار زندگی

بحث ما درباره مسأله معاد است . مسأله معاد از نظر اهمیت ، بعد از
مسأله توحید مهمترین مسأله دینی و اسلامی است . پیغمبران ( و بالخصوص‏
آنچه از قرآن درباره پیغمبر ما استفاده می‏شود ) آمده‏اند برای اینكه مردم‏
را به این دو حقیقت مؤمن و معتقد كنند : یكی به خدا ( مبدأ ) و دیگر به‏
قیامت و یا فعلا به اصطلاح معمول ما معاد مسأله معاد چیزی است كه برای‏
یك مسلمان ایمان به آن لازم است ، یعنی چه ؟ یعنی در ردیف مسائلی نیست‏
كه چون از ضروریات اسلام است و ایمان به پیغمبر ضروری است ، پس ایمان‏
به آن هم به تبع ایمان به پیغمبر ضروری است .
ما بعضی چیزها داریم كه باید به آنها معتقد بود ، به این معنا كه‏
اعتقاد به آنها از اعتقاد به پیغمبر منفك نیست ، " باید " به این‏
معناست نه به معنی تكلیف ، به معنی این است كه انفكاك پذیر نیست كه‏
انسان به پیغمبر و اسلام ایمان و اعتقاد داشته باشد ولی به این چیز ایمان‏
نداشته باشد . مثلا روزه ماه رمضان ، می‏گویند كه روزه ماه رمضان از
ضروریات اسلام است . اگر كسی روزه نگیرد و بدون عذر روزه بخورد ، این‏
آدم فاسق است ولی اگر كسی منكر روزه باشد ، از اسلام خارج است ، چرا ؟
برای اینكه اسلام ایمان به وحدانیت خدا و ایمان به پیغمبر است و امكان‏
ندارد كه كسی به گفته پیغمبر ایمان داشته باشد ولی روزه را منكر باشد ،
چون اینكه در این دین روزه هست از ضروریات و از واضحات است ،
 یعنی نمی‏شود انسان در ذهن خودش‏
میان قبول گفته‏های پیغمبر و منها كردن روزه تفكیك كند . ولی خود مسأله‏
اعتقاد به روزه داشتن مستقلا موضوع ایمان و اعتقاد نیست ، یعنی در قرآن‏
هیچ جا وارد نشده : " كسانی كه به روزه ایمان می‏آورند " .
اما گذشته از اینكه مسأله معاد و قیامت مثل روزه از ضروریات اسلام‏
است ( یعنی نمی‏شود كسی معتقد به پیغمبر باشد ولی منكر معاد باشد ) در
تعبیرات قرآن كلمه ایمان به قیامت ، ایمان به یوم آخر آمده است ، یعنی‏
پیغمبر مسأله معاد را به عنوان یك چیزی عرضه كرده است كه مردم همان‏
طوری كه به خدا ایمان و اعتقاد پیدا می‏كنند ، به آخرت هم باید ایمان و
اعتقاد پیدا كنند ، كه معنی آن این می‏شود كه همین طوری كه خداشناسی لازم‏
است ( یعنی انسان در یك حدی مستقلا با فكر خودش باید خدا را بشناسد )
در مسأله معاد نیز انسان باید معادشناس باشد ، یعنی پیغمبر نیامده است‏
كه در مسأله معاد بگوید چون من می‏گویم معادی هست شما هم بگویید معادی‏
هست ، مثل اینكه من گفتم روزه واجب است شما هم بگویید روزه واجب است‏
. نه ، ضمنا افكار را هدایت و رهبری و دعوت كرده كه معاد را بشناسند ،
معرفت و ایمان به معاد پیدا كنند .

اینكه عرض كردیم خود تكامل فردی هم كافی است برای استدلال ، مبنی بر
انكار تكامل نوعی و مبنی بر بدبینی نسبت به نظریه [ تكامل انواع ] نبود
. اتفاقا من خودم در مقاله‏ای كه ده پانزده سال پیش برای اولین بار در
مكتب تشیع نوشتم ، مكرر این مطلب را بحث كردم و این را یاد آوری كردم‏
كه نظریه تكامل انواع كه امروز پیدا شده با اصولی كه كشف كرده‏اند ، صد
در صد یك نظریه توحیدی است ، یعنی نظریه تكامل انواع استدلال موحدین را
قویتر و نیرومندتر كرده است . در مسأله تكامل انواع اگر كسی فی الجمله‏
بحث و تردیدی داشته باشد از این نظر است كه آیا با ظواهر آنچه كه در
كتب آسمانی آمده است نه با مسأله توحید منطبق است یا نیست ؟ زحمت‏
این كار را هم جناب آقای دكتر سحابی [ در كتاب خلقت انسان ] كشیده‏اند
و این قدر من می‏توانم اعتراف كنم كه نكات خیلی برجسته‏ای در آنجا
گفته‏اند و من همیشه گفته‏ام كه واقعا قابل مطالعه و قابل دقت است ، و الا
از نظر توحیدی بسیار غلط بوده كه افرادی مسأله تكامل انواع را یك نظریه‏
ماتریالیستی تلقی كرده‏اند ، اصلا این به آن ربطی ندارد و قطعا نظریه تكامل‏
انواع برای اثبات توحید از نظریه ثبات انواع بهتر است و كسانی كه‏
دنبال نظریه ثبات انواع رفته‏اند فكرشان ناشی از یك مسأله كلامی است كه‏
ما ریشه‏اش را یهودی می‏دانیم و تعبیر یهودی كردیم و آن این است كه وجود
خدا را فقط در ابتدای خلقت لازم می‏دانستند ، یعنی برای عالم یك حدوث‏
ابتدایی قائل بودند كه از كتم عدم ناگاه به وجود آمده و در اینجا بوده كه‏
گفته‏اند خدایی لازم بوده است ، بعد كه عالم به وجود آمده كارخانه‏ای است‏
كه دیگر خودش دارد می‏گردد ، خدا هم اگر بمیرد عالم به كار خودش ادامه‏
می‏دهد . پس چون چنین چیزی هست ما باید یوم الشروع برای هر چیزی قائل‏
شویم . آنوقت ما اگر بخواهیم بگوییم انسان را خدا آفریده ، باید یك یوم‏
الشروعی برای نوع انسان قائل شویم . اگر بخواهیم بگوییم درختها را هم خدا
آفریده ، یك یوم الشروعی هم برای درختها باید قائل شویم ، برای كوهها هم‏
یك یوم الشروعی و . . . این مبتنی بر آن طرز تفكر بوده ،
كه اصلا قطع نظر از هر حرف دیگری ، از نظر توحیدی غلط است .
اما مسأله دیگر ، این طور نیست كه ما اصراری داشته باشیم كه علم تكامل‏
پیدا نكرده و آنچه حرف بوده قدما گفته‏اند . ولی مسأله همان مسأله شعر نو
و شعر قدیم است كه امروز در روزنامه‏ها خیلی محل بحث است . شك ندارد
كه شعر هم مثل هزار چیز دیگر قابلیت تكامل دارد . یك حسابی در دنیا
نیامده كه باید قضیه شعر بر سعدی و یا حداكثر بر جامی وقف شده باشد و
دیگر بعد از این نباید كسی كه استعدادش به اندازه استعداد سعدی یا حافظ
یا مولوی یا جامی یا نظامی باشد به وجود بیاید . آخر دلیل ندارد كه به‏
وجود نیاید ، و اگر هم به وجود بیاید چون شاعر مایه الهام می‏خواهد ،
امروز مایه الهام برای شاعر از قدیم بیشتر است . شعر كه تنها احساس و
عاطفه نیست ، فكر و اندیشه هم در آن وجود دارد ، فكر و اندیشه‏ا ی است‏
كه آمیخته با عاطفه است . ولی با همه این حرفها ما نمی‏توانیم تنها زمان‏
را مقیاس بگیریم ، بگوییم به دلیل اینكه همه چیز در حال تكامل است ،
بنابر این مثلا شعرهای نیما حتما در حد اعلایی از شعر است و هفت قرن از
شعر سعدی جلو است . اگر كسی بیاید روی ایرج میرزا حساب كند كه اتفاقا
كسی حساب نمی‏كند ا یرج میرزا شعر نو گفته ، یعنی مضمونهای نو خلق كرده‏
كه مضمونهای نو او را نه سعدی گفته نه حافظ ، منتها یك آدم به اصطلاح‏
الدنگی بوده و بیشتر دنبال هرزگی می‏رفته و در آنچه كه می‏خواسته و دنبال‏
می‏كرده ، بسیار عالی گفته است . جایی هم كه در غیر این [ مضمونها ] گفته‏
خیلی خوب گفته ، مثل شعری كه راجع به كارگر گفته است . مسأله تقدیس‏
كارگر مفهوم جدیدی است كه برای حافظ و سعدی مطرح نبوده ولی برای ایرج‏
میرزا مطرح بوده است . ببینید در آن شعری كه راجع به كارگر گفته چقدر
ابتكار به خرج داده است ! یا اعتراض به خلقت ، همه اعتراض به خلقت‏
كرده‏اند ، از ناصر خسرو حكیم گرفته تا دیگران ( حالا اعتراضشان یا به‏
اصطلاح دلال عارف بوده یعنی شوخی با خداست یا اعتراض جدی ) ، ایرج میرزا
هم اعتراض كرده ، ولی اعتراضهای ایرج میرزا بر اساس مفاهیم جدید امروز
است ، مفهوم جدیدی است كه عصر به او داده است :
كاش چرخ از حركت خسته شود /در فابریك خدا بسته شود
ترن چرخ ز رفتار افتد /موتور نامیه از كار افتد

اینها مضمونهای جدیدی است كه در شعر آمده و نمی‏توانست غیر از این‏
باشد . اما اینها یك حرف است ، " ای آدمها " ی نیما هم كه پریشب نقل كردند ،
كه تا نقل نكرده بودند ما خیال می‏كردیم واقعا یك حرفهایی دارد حرف‏
دیگری است ، [ چیزی نیست ] غیر از یك سلسله مفاهیمی كه اصلا به نظر من‏
هیچ چیز نیست . یا ما باید بگوییم اصلا هیچ چیز نمی‏فهمیم یا باید بگوییم‏
هیچ چیز نیست ، جز اینكه اسمش را آدم بخواهد دهن كجی بگذارد . بچه‏ها را
دیده‏اید ؟ بچه وقتی كه در مقابل آدم بزرگ در می‏ماند ، ناقص می‏ماند ،
می‏خواهد عكس العمل نشان بدهد ، دهن كجی می‏كند . اینها خواسته‏اند در
مقابل شعرای بزرگ كاری كرده باشند ولی نتوانسته‏اند ، در مقابل آنها دهن‏
كجی كرده‏اند . تا آن حدی كه ما سراغ داریم این طور است . البته ما یك‏
شاعر شعر كهن معاصر حسابی هم نداریم . آنهایی كه من می‏شناسم چیزی نیستند
. البته بعضی شان خوب هستند ولی اینهایی كه از آنها [ شاعران نوپرداز ]
دفاع می‏كنند ، ما كه هنری از آنها ندیدیم .
غرضم این جهت است : بشر همین طوری كه تكامل پیدا می‏كند انحراف هم‏
پیدا می‏كند . ما یك اعتقادی داریم و آن اعتقاد این است كه مقارن با
تحول علمی جدیدی كه در دنیای اروپا پیدا شد یك انحراف هم پیدا شد ،
یعنی علم همین طوری كه می‏رفت می‏توانست یك جهش بكند و لا اقل از قسمتی‏
از سرمایه‏های گذشته خودش استفاده كند و راه مستقیمی را طی كند . علم‏
البته رو به پیش رفت ولی از روی خط منحنی ، نه از روی خط مستقیم . بیكن‏
و . . در عین اینكه به بشریت خدمت كردند ، خیانت بزرگی هم كردند ، به‏
عقیده ما افرادی بودند كه خلوص نیت نداشتند ، خودخواه بودند ، برای‏
اینكه شخصیت خودشان را خیلی بزرگتر از آنچه هست جلوه بدهند ، جنایتهایی‏
هم نسبت به بشریت مرتكب شدند . ولی علم برای همیشه در گمراهی باقی‏
نمی‏ماند ، همین طوری كه عرض كردم اگر روی خط مستقیم هم به سوی مقصد طی [
طریق ] نكند و روی خط منحنی برود ولی علم است و بالاخره به مقصد می‏رسد .
من معتقدم كه ما نباید گوشمان فقط به دهن فرنگیها باشد كه اگر روزی گفتند
روح وجود ندارد ما بگوییم وجود ندارد ، بعد فردا كه خود آنها برگشتند و
گفتند روح وجود دارد ما بگوییم وجود دارد . ما می‏خواهیم آن خط منحنی‏ای كه‏
آنها طی كرده‏اند ، با استفاده از همان راهی كه خود آنها طی كرده‏اند با خط
مستقیم طی كنیم . ما نمی‏خواهیم بازگشت به گذشته كرده باشیم ، ما
می‏خواهیم خط منحنی را تبدیل به خط مستقیم كنیم . ما می‏خواهیم بگوییم بر
اساس همین تحقیقاتی كه شما در اینجا كرده‏اید بر خلاف آن
تبعیتی كه شما از امثال بیكن می‏كنید و می‏خواهید روح را انكار كنید دارید
روح را تأیید می‏كنید و البته در سطح بالاتری هم تأیید می‏كنید ، یعنی با
استفاده از موادی كه علم امروز در اختیار شما قرار داده كه این مواد در
گذشته نبود . ما همین طوری كه نباید از آن طرف اصرار داشته باشیم ، از
این طرف هم نباید اصرار داشته باشیم . چرا ما اصرار این گونه داشته‏
باشیم ؟ چرا ما روی این قضیه مطالعه نكنیم ؟
ما در این بحث خودمان بیشتر از جنبه قرآنی بحث می‏كنیم و علت اینكه‏
ما بیشتر مطالب كتاب ذره بی‏انتها را مورد بحث قرار دادیم با اینكه‏
آقای مهندس در كتابهای دیگرشان هم بحثهایی كرده‏اند ولی آن بحثها از نظر
ما با بحثی كه در ذره بی‏انتها هست خیلی اختلاف دارد این است كه یكی از
امتیازات بسیار برجسته و عالی ذره بی‏انتها این است كه متكی به آیات‏
قرآن است ، یعنی روی آیات قرآن زیاد تدبر شده و از آیات قرآن زیاد
استفاده شده و درست و بجا هم هست ، و علاوه بر این جهت كه خیلی اتكاء
به آیات قرآن هست ، با منطقی هم كه برای ما قابل قبول است جور است ،
چون با منطق خودمان جور و نزدیك است ، روی این جهت به آن استناد كردیم‏
. این مسائل كه از نظر ما راجع به روح و به تعبیر ایشان راجع به عنصر سوم‏
بود ، برای ما از این نظر مفید بود كه تتمه بحثی را كه راجع به معاد
می‏خواهیم بكنیم از اینجا ادامه دهیم .
مسأله معاد همان طوری كه یك بار دیگر هم عرض كردم از هر مبحث دیگری‏
از مباحث دینی مشكل‏تر و معضل تر است و لهذا عده‏ای معتقدند كه صد در صد
تعبدا باید آن را پذیرفت . جا هم دارد كه مسأله مشكلی باشد ، چون راجع‏
به چیزی است كه مثل و شبیه او را [ سراغ نداریم ] . حالا اگر قرآن‏
نمونه‏هایی را ذكر می‏كند ، مسلم نمونه‏ها و علامتهایی است ، راجع به یك‏
جهانی است كه بعد از این می‏خواهد بیاید و هنوز وجود ندارد . در باب‏
معاد چند جور نظر داده‏اند . تا ما این نظرها را ذكر نكنیم نمی‏توانیم‏
استفاده خودمان را ذكر كنیم .

همین طور كه عرض كردم بعضی گفته‏اند آن معادی كه با عقل می‏شود قبول كرد
، تنها معاد روحانی است و بس ، معاد جسمانی از نظر عقل و علم قابل‏
توجیه نیست . نمی‏خواهند بگویند محال است ، می‏گویند ما راهی برای‏
اثباتش نداریم . همان جمله معروفی است كه بوعلی سینا روی عقاید و
مبانی‏ای كه خودش راجع به روح  داشته گفته است ، معتقد شده كه‏
انسان كه می‏میرد ، تنها روح او ( كه فقط همان عقل اوست ) باقی می‏ماند و
بقیه قوا همه امور مادی و جسمانی است : خیال قوه جسمانی است ، حس قوه‏
جسمانی است ، حافظه قوه جسمانی است ، تمام این قوا جسمانی است . روح‏
انسان هم سعادت و شقاوت دارد ، هر اندازه حقایق بیشتر و صحیح‏تر و
عالیتری را درك كرده باشد و هر اندازه ملكات بیشتری كسب كرده باشد
سعادت بیشتری دارد ، و هر اندازه كه در جهل و مخصوصا در جهل مركب فرو
رفته باشد شقاوت و رنج روحی بیشتری دارد . ولی اینها گفته‏اند : اما
انبیاء مطالب دیگری در باب معاد گفته‏اند و آن غیر از این است كه ما
می‏گوییم و ما در آن مسائل فقط متعبد به قول شارع هستیم .
یك نظر دیگر نظر محدثین ماست . محدثین ما معتقدند به قول خودشان به‏
معاد جسمانی . البته ما هم می‏گوییم معاد جسمانی ولی آنها به شكل خاصی‏
تعبیر می‏كنند . آنها معتقدند هیچ فرقی بین دنیا و آخرت نیست غیر از
دفعه دوم بودن ، یعنی همین وضع زندگی‏ای كه شما امروز دارید می‏بینید ،
همین خورشید در وضعی كه هست ، ماه در وضعی كه هست ، زمین در وضعی كه‏
هست ، همین عالم مجموعا در وضعی كه هست ، همینها بار دیگر با همین‏
نظامات و با همین خصوصیات تكرار می‏شود ، فرقش با حالا این است كه آن‏
دفعه دوم است و این دفعه اول . ما یك دفعه الان وجود داشتیم ، دفعه دیگر
هم بعد وجود پیدا می‏كنیم . چون اكثر ، قائل به روح هم بوده‏اند ، گفته‏اند
كه چون روح انسان در وقت مردن از بدن جدا می‏شود و از طرف دیگر ما داریم‏
كه مرده‏ها از قبرها زنده می‏شوند ، پس لابد معنایش این است كه روحها به‏
این بدنها عود می‏كنند . معاد جسمانی از نظر آنها یعنی معاد صد در صد
 مادی با همه خصایص و خصوصیات .
بعد می‏گوییم پس چرا در این دنیا پیری و مردن هست و در آنجا پیری و
مردن نیست ؟ چرا در اینجا تكلیف هست و در آنجا تكلیف نیست ؟ چرا
آنجا جاودانی است ؟ اگر این عالم عین آن عالم است و آن عالم عین این‏
عالم ، پس چرا این چیزهایش فرق می‏كند ؟ چرا خدا در آنجا مردم را مكلف‏
نمی‏كند كه بار دیگر او را اطاعت كنند و در آنجا لیاقت سعادت پیدا كنند
؟ می‏گویند خدا این طور خواسته است ، چون به مشیت گزافی ( بی‏مبنا )
قائل‏اند . خدا مشیتش این طور قرار گرفته كه اینجا دار تكلیف و دار فنا
و دار حركت و تغییر و دار عمل باشد و آنجا دار جزا باشد و تكلیف وجود
نداشته باشد ، تغییر و حركت و پیری وجود نداشته باشد ، مرگ و نیستی هم‏
وجود نداشته باشد ، و الا از نظر جنس این عالم و جنس آن عالم هیچ تفاوتی‏
نیست . خدا این طور خواسته ، در مقابل مشیت خدا هم حرفی نمی‏شود زد .
ولی اینجا نظر سومی هست كه می‏گوید مشیت گزافی با توحید سازگار نیست‏
. اگر این جهان جهان تكلیف است ، چون وضعش طوری است كه انسان در
اینجا می‏تواند مكلف باشد و باید مكلف باشد و باید عمل كند و باید با
عمل ، خودش را تكمیل كند و اگر آن جهان جهان جزای اعمال است ، نمی‏شود
در آنجا تكلیف وجود داشته باشد ، اگر می‏شد در آنجا هم خداوند تكلیف‏
می‏كرد . اگر در اینجا پیری و فرسودگی و كهنگی هست و در آنجا نیست ، چون‏
نظام دو نظام است ، سنخ دو سنخ است ، نشئه دو نشئه است ، نه اینكه‏
همین طور به گزاف گفته‏اند اینجا این طور باشد ، آنجا آن طور باشد . سنخ‏
وجود این عالم یك سنخ وجود است و سنخ وجود آن عالم سنخ دیگری او وجود
است . باز بنا به نص قرآن همان طوری كه در آن عالم تغییر نیست ، پیری‏
نیست ، فرسودگی نیست ، مردن نیست ، بی حسی نیست ، این حالتی هم كه ما
آن را حالت بی‏حیاتی و حالت جمادی می‏نامیم نیست ، چون ما از قرآن این‏
طور استنباط می‏كنیم كه هر چه در آن عالم هست حی و ناطق و گویاست ( « و
ان الدار الاخره لهی الحیوان ») . سنگی هم كه در آنجا وجود دارد ذی‏
حیات است ، حی است ، آب آنجا هم حیات دارد ، بدن آنجا هم زنده است‏
. اینجا ما یك بدن مرده‏ای داریم و یك روح زنده‏ای و آنجا بدن ما هم زنده‏
است و لهذا دست ما در آنجا شهادت می‏دهد . قرآن این طور بیان می‏كند :
 " « الیوم نختم علی افواههم و تكلمنا ایدیهم و
تشهد ارجلهم بما كانوا یكسبون »"  بر دهانشان مهر می‏زنیم كه به‏
دهانشان می‏گوییم حرف نزنند ، دستهایشان با ما حرف می‏زند . خود همین‏
پاها وجود دارد ولی حرف می‏زند و شهادت می‏دهد : " « و تشهد ارجلهم بما
كانوا یكسبون »" . این امر را به اینكه شهادت به زبان حال و تأویل‏
است نمی‏شود حمل كرد . قرآن صراحت دارد ، چون می‏گوید اینها [ گناهكاران‏
] به اعضاء اعتراض می‏كنند ، اعضاء به آنها جواب می‏دهند . دیگر زبان حال‏
معنا ندارد . " « و قالوا لجلودهم لم شهدتم علینا » " به پوستهای‏
خودشان می‏گویند : شما چرا علیه ما شهادت دادید ؟ " « قالوا انطقنا الله‏
الذی انطق كل شی‏ء »"  خدا كه همه چیز را به سخن آورده ما را به‏
سخن آورده است . حدیث می‏گو ید كه اینجا پوست كنایه از عورت است .
قرآن چون تأدب دارد كه نام اسافل اعضاء را نمی‏برد ، در اینجا تعبیر به‏ " جلود " كرده است
آنها می‏گویند پس مسأله قیامت و دنیا صرف مكرر شدن این نظام نیست .
اگر این نظام مكرر می‏شد ، محال بود خاصیت خودش را از دست بدهد . اگر
آن نظام عین این نظام می‏بود پیری و مردن و حتی تكلیف و حتی همین جمادات‏
و مردگی و تمام اینها وجود داشت . قرآن می‏گوید : " « یوم تبدل الارض‏
غیر الارض »" زمین هست و زمین نیست ، زمین غیر زمین می‏شود ، هم‏
زمین است و هم غیر زمین ، مثل اینكه زمین هست ولی یك تغییراتی در این‏
زمین پیدا می‏شود . آنوقت راجع به همین زمین می‏گوید : " « و اشرقت‏
الارض بنور ربها »" و زمین به نور پروردگارش نورانی است .
می‏گوید این زمین ( كه الان در ذات خودش یك موجود ظلمانی است ، كه اگر
نور خورشید به آن نرسد تاریك است ) به نور پروردگارش نورانی است .
وقتی كه مطلب به اینجا رسیده است كه نظام آن عالم نظام دیگری است ،
راجع به آخرت گفته‏اند : پس قطعا نظام آخرت ، این نظام دنیا نیست ،
پس آن یك عالم دیگری است از سنخ عالم روح ( ولی روح نه به معنای آن‏
عقلی كه بوعلی سینا می‏گفته ، روح با تمامی قوایی كه دارد ) .
آنگاه مطلبی می‏گویند كه این مطلب را علم امروز هم تأیید می‏كند .
می‏گویند این عالمی كه تو الان با این خصوصیات داری می‏بینی و اسمش را
عالم جسمانی می‏گذاری ، تو خیال می‏كنی كه همه این خصوصیاتی كه الان برای‏
این عالم درك می‏كنی ، اینها بیرون از وجود تو وجود دارد ؟ بیشتر این‏
خصوصیات را تو الان در باطن خودت داری خلق می‏كنی ، همان طوری كه علم‏
امروز می‏گوید ما الان این عالم را ملون و با یك رنگهایی می‏بینیم ولی آیا
عالم در ذات خودش رنگ دارد ؟ وقتی علم خیلی دقیق می‏شود [ می‏بیند ] اصلا
رنگی در متن عالم وجود ندارد . در اثر برخوردی كه این عالم با ما دارد [
رنگ ادراك می‏شود ] . ما نمی‏دانیم چطور می‏شود ولی این قدر می‏دانیم كه ما
در درون خودمان رنگ را می‏آفرینیم . آقای مهندس هم در كتاب خودشان مكرر
ذكر كرده‏اند كه ما شاخص‏ترین مشخصات این عالم را ابعاد جسمانی آن‏
می‏دانیم ، در صورتی كه علم امروز می‏گوید آن چیزی كه اصل این عالم است ،
در ذات خود شاید اصلا بعد نداشته باشد و شاید خود بعد هم از ساخته‏های روح‏
و ذهن ما باشد . حتی ما خیلی نمی‏توانیم میان آنچه كه از این عالم درك‏
می‏كنیم مرز قائل بشویم كه چقدر آن روحی است و چقدر آن [ جسمی ] ؟
لذتهایی كه ما درك می‏كنیم ، درست است كه یك عامل محركی در بیرون دارد
ولی نفس لذت را ما در درون خودمان خلق می‏كنیم . لذت در ماده وجود
ندارد ، محركش در ماده وجود دارد . حتی لذتهای جسمانی نه لذتهای روحانی‏
هم مخلوق روح ماست ، منتها در اینجا كه هستیم محركی از بیرون باید وجود
داشته باشد . وقتی محرك در بیرون بود ، آنوقت معد می‏شود برای اینكه ما
این لذت را در درون خودمان خلق كنیم . در آن وقتی كه " « یوم تبدل‏
الارض غیر الارض »" می‏شود ، همه آن چیزهایی كه امروز با روح خودمان با
[ كمك ] عامل مادی خارج ایجاد می‏كنیم ، آن وقت با حكومت روح ایجاد
می‏كنیم ، یا به تعبیر آقای مهندس در آن وقت با حكومت عنصر سوم ایجاد
می‏كنیم . منتها آنها معتقدند عنصر اول و دوم در داخل خود روح است  . می‏گفتند شما خیال كرده‏اید
كه روح جسم نیست ؟ روح هم خودش جسم دارد و ما الان دارای دو جسم هستیم :
یك جسم جسم مادی و جسم دیگر جسم روحی ، و جسم روحی ما دارای ابعاد است‏
و مفاهیم ریاضی را كه ما در ذهن خودمان تصور می‏كنیم و ابعاد برایش خلق‏
می‏كنیم و در عالم ذهن تقسیم می‏كنیم ، واقعا ما بعد ریاضی را در ذهن‏
خودمان خلق می‏كنیم و رویش حساب می‏كنیم ، نه اینكه آن كه در ذهن ماست‏
بعد ندارد و فقط تصوری است از بعد ، تصور بعد غیر از خود بعد است . ما
هر جا كه درباره ریاضیات فكر می‏كنیم و همه ابعادی را كه تصور می‏كنیم ،
نه این است كه ابعاد خارج را می‏بینیم ، بلكه همان ابعاد ابعادی است كه‏
ذهن ما قدرت خلاقیت آن را دارد و آن ابعاد را در خودش خلق می‏كند .

امثال ملا صدرا گفته‏اند معاد جسمانی است اما همه معاد جسمانی را
برده‏اند در داخل خود روح و عالم ارواح ، یعنی گفته‏اند این خصایص جسمانی‏
در عالم ارواح وجود دارد ، این فاصله‏ای كه قدما از قبیل بوعلی میان روح و
جسم قائل بوده‏اند و فقط عقل را روحی می‏دانستند و غیر عقل را روحی‏
نمی‏دانستند ، این فاصله وجود ندارد . اما البته این مطلب هم مشكل را حل‏
نكرده است ، یعنی ما این را با مجموع آیات قرآن نمی‏توانیم [ تطبیق كنیم‏
] . با اینكه حرف خیلی خوبی است و آن را با دلایل علمی هم می‏شود تأیید
كرد ولی معاد قرآن را با این مطلب نمی‏شود توجیه كرد ، چون معاد قرآن‏
تنها روی انسان نیست ، روی همه عالم است . قرآن اساسا راجع به عالم‏
ماده بحث می‏كند نه تنها انسان : " « اذا الشمس كورت 0 و اذا النجوم‏
انكدرت 0 و اذا الجبال سیرت » " مربوط به قیامت است ، "
« یوم تبدل الارض غیر الارض »" فقط ارض روح ما را نمی‏گوید ، قرآن ارض‏
( همین زمین ) را دارد می‏گوید ، و سایر آیاتی كه در قرآن هست .
اینجا چیزهایی بوده است كه علم قدیم قاصر بوده و نمی‏توانسته از اینجا
یك قدم جلوتر برود ، یعنی نه اینكه امثال ملاصدرا اینجا كه رسیده‏اند
 كمیت شخصشان‏
لنگ بوده ، نه ، اینجا كه رسیده‏اند علم قدیم به شكلی بوده كه اجازه‏
نمی‏داده است یك قدم جلوتر بروند ، ولی علم امروز در اینجا جلوی ما را
باز كرده و همین راهی كه آقای مهندس رفته‏اند با اتكاء علم امروز بسیار
راه مفیدی است . در میان قدمای ما فقط مرحوم آقا علی مدرس با اینكه در
عصر قدیم هم هست ( متعلق به زمان ناصرالدین شاه است ) و ظاهر هم این‏
است كه توجه به علم جدید نداشته ولی در عین حال در این زمینه حرفهایی‏
زده كه بوی این مطلب می‏آید .
چرا علم قدیم اجازه نمی‏داده است ؟ آن روز هم عرض كردم و حالا تكرار
می‏كنم : در علم قدیم این حرفها نمی‏توانسته مفهوم داشته باشد كه خورشید
یك روزی پیر شود و از بین برود ، ماه پیر شود و از بین برود ، زمین ما
ساقط شود ، چون بر اساس فلكیات قدیم بوده و افلاك یك حقایق ازلی و تا
ابد بوده‏اند و زمین هم یك موجودی بوده كه برای همیشه باید در مركز عالم‏
باقی بماند . خراب شدن عالم به طور كلی ، برای آنها نمی‏توانسته از نظر
علمی مفهوم داشته باشد ، هر وقت می‏گفتند تعبدا می‏گفتند ولی از نظر علمی‏
نمی توانستند توجیه كنند .
حالا كه قرآن می‏گوید : " « و الارض جمیعا قبضته یوم القیامة و السموات‏
مطویات بیمینه »"تصریح قرآن است : زمین در آن روز در قبضه‏
خداست و آسمانها به دست قدرت الهی در هم پیچیده می‏شود ، اگر ما این‏
مرحله را هم توانستیم حل كنیم كه خود آقای مهندس در این مرحله گامهای‏
خیلی مؤثر و مفیدی برداشته‏اند یعنی مرحله‏ای كه تمام عالم به سوی قیامت‏
می‏رود ، كه آن خواصی كه عرض كردم [ پدید می‏آید ] كه نظامات عوض می‏شود
و تغییر می‏كند و عالم می‏رود به سویی كه در آنجا انسانها دیگر پیری ندارند
، فرسودگی ندارند ، مردن ندارند ، تكلیف نمی‏تواند آنجا وجود داشته باشد
، اجل و مهلت مقرر و از این حرفها نمی‏تواند وجود داشته باشد ، وسوسه‏
نمی‏تواند وجود داشته باشد و در آنجا حیات بر موت غلبه می‏كند یا به‏
تعبیر ما در آنجا روح بر جسم غلبه می‏كند ، نظام جنبه‏های حكومت روح بر
جسم است نه جسم بر روح ، اگر ما این مطلب را طی كنیم و برویم جلوتر ،
یك قدم بسیار بزرگی را برداشته‏ایم . تنها آن [ توجیه كه معاد ، جسمانی‏
است ] نمی‏تواند م عاد قرآن را حل كند .من الان به آقای مهندس مطلبی را عرض می‏كنم
كه قبلا فكر كنند ، شاید خودشان جوابش را پیدا كنند :
 مسأله مهم این است كه اگر ما این مسأله را
هم حل كنیم ، حتی ثابت كنیم كه عالم ما رو به قیامت می‏رود و روزی خواهد
شد كه وضع عالم ما همان وضعی می‏شود كه قرآن درباره قیامت توصیف كرده ،
مسأله بقای شخص ما چه خواهد شد ؟ یعنی بحثی كه روزهای اول كردیم آیا ما
كه می‏میریم ، به عنوان یك فرد و شخص باقی هستیم یا باقی نیستیم ؟ و اگر
به عنوان فرد و شخص باقی هستیم كه عرض كردیم مطابق آنچه قرآن می‏گوید
قطعا ما به عنوان فرد و شخص باقی هستیم این فرد و شخص باقی ، با عالم‏
كه به سوی قیامت می‏رود چه حالتی پیدا می‏كند ؟ عالم به سوی ما خواهد آمد
؟ ما به این عالم بر می‏گردیم ؟ و اگر بگوییم فرد و شخص باقی نیست ،
تكلیف جزا و پاداش و كیفر و بقای شخصیت كه نص قرآن است چه می‏شود ؟
- البته در بحث دو عالم وارد شدن خیلی مشكل است ! آقای مطهری بین ما
از لحاظ مطالعات قدیمی شاخص هستند ، آقای مهندس بازرگان هم استاد همه‏
ما بوده‏اند و در تطبیق دین با معارف جدید از همه استادتر . آقای مهندس‏
بازرگان فرمودند بشر یا هر موجود ذی حیاتی در بدو پیدایش ، انرژی فعالش‏
زیادتر است و بعد به تدریج این انرژی تبدیل می‏شود ، آن قسمت قابل‏
استفاده‏اش كم می‏شود و آن انرژی بی خاصیتش كه آنتروپی است زیادتر می‏شود
و این در دنباله این بحث بود كه آقای مطهری می‏خواستند از تكامل فردی‏
برای اثبات روح استنتاج كنند و آقای مهندس بازرگان می‏فرمودند تكامل‏
فردی بر مسأله اثبات روح تطبیق نمی‏كند . آقای مطهری فرمودند استدلال قرآن‏
درباره تكامل فردی است . البته استدلال قرآن روی تكامل فردی است ولی‏
نبایست تكامل را به آن معنا بگیریم . درجاتی كه قرآن در خلقت متذكر
می‏شود : " « ثم جعلناه نطفة فی قرار مكین . . . ثم انشأناه خلقا اخر
فتبارك الله احسن الخالقین » " توجه به نتیجه‏دار بودن این تغییرات‏
است . قرآن نوع این تبدیل هدایت شده را می‏خواهد بیان كند . قرآن نظرش‏
این است كه اگر این تغییرات تغییرات هدایت شده‏ای نبود ممكن بود مضر
واقع شود و اصلا این انرژی هدر برود ، در حالی كه شما می‏بینید این‏
تغییرات مفید واقع شده است . پس یك مدبری هست كه این تغییرات را
یك تغییرات هدایت شده‏ای می‏كند تا نتیجه غایی‏اش نتیجه مطلوب باشد

. این نه منافاتی با نظریه تغییر نوعی قرآن از
لحاظ فرد دارد و نه منافاتی با نظریه تبدیل انرژی .
استاد : من فقط یك سؤال [ از آقای مهندس بازرگان ] داشتم : این طور
فرمودید كه یك موجود زنده حداكثر انرژی فعال را در ابتدا دارد و هر چه‏
كه بگذرد ، از آن كاسته می‏شود . البته ما هم این را تعبد قبول كردیم ولی‏
من آنچه كه به نظرم می‏رسد این است كه بعضی از همین فرنگیها در
نوشته‏هایشان كه ترجمه شده و ما دیده‏ایم و حالا درست یادم نیست كه در
همین كتاب راز آفرینش انسان است و یا جای دیگر این مطلب را ذكر
می‏كنند كه از جمله خواص حیات این است كه انرژی جدید كسب می‏كند ، یعنی‏
منحصر به سرمایه اولی نیست ، سرمایه جدید تولید می‏كند .
آنوقت یك سؤال دیگر هم كه برای ما طبعا باقی است همین است : یك‏
سلول كه در یك انسان به وجود می‏آید ، فرض كنید خود همین [ سلول ]
آفریننده میلیونها سلول است ، آنهم سلولهای نطفه‏ای كه هر یك از آنها
اگر رحم مناسبی باشد می‏تواند منشأ انسانهای دیگری باشد ، باز هر یك از
این سلولها خودش مخزن نیرو و انرژی است ، اگر آن سلول اولی حداكثر
انرژی را در ابتدا دارد ، این سلولها از كجا به وجود می‏آید ؟ تا آن سلول‏
از بیرون انرژی به دست نیاورده باشد ، از كجا این قدرت را دارد كه‏
اینهمه مخزن از نو ایجاد كند ؟ چون هر سلولی كه می‏گویید منشأ یك انسان‏
است ، خودش یك مخزن جدید است . این موجودی كه خودش یك مخزن بوده ،
بعد معادل با خودش بلكه میلیونها و میلیاردها ( در طول عمر كه مسلم‏
میلیاردهاست ) مثل خودش می‏تواند ایجاد كند ، آیا بدون اینكه كسب انرژی‏
جدید كرده باشد می‏تواند ایجاد كند ؟ پس علی القاعده این طور باید بگوییم‏
كه این خاصیت در نیروی حیاتی هست كه لااقل در آن قسمت ایجاد سلول حیاتی‏
می‏تواند انرژی جدید كسب كند و اگر غیر از این باشد چطور قابل توجیه است‏
؟ متخصص شما هستید .
من از بیان آقای مهندس . . . استفاده كردم و بیانات ایشان هم از
عرایض بنده اگر بالاتر نبود كمتر هم نبود ، اما ایشان یك چیزی گفتند كه‏
مرا به یاد یك داستانی انداخت و آن این است : مردی است به نام قطب‏
الدین رازی ، صاحب كتاب محاكمات ، مرد بسیار فاضل و عالمی است كه الان‏
كتابش مورد استفاده است . او آمد یك كاری نظیر كار آقای مهندس بكند و
صلاحیتش را هم داشت اما شهرت دو نفر ، آن بیچاره را از بین برده . فخر
رازی شرحی نوشته بر شرح اشارات بوعلی و خیلی ایراد كرده است .
 خواجه نصیر آمده و شرح دیگری كرده و تمام ایرادهای فخر رازی را جواب‏
داده است . فخر رازی خودش شهرت فوق العاده‏ای دارد و خواجه نصیر هم‏
شهرت خیلی زیادتری . بعد از صد سال و شاید كمتر مردی به نام قطب الدین‏
رازی ( كه واقعا هم مرد عالمی است ) كتابی نوشت به نام " محاكمات "
، یعنی میان فخر رازی و خواجه نصیر الدین محاكمه كرده است . این كتاب‏
را نوشته و زحمت هم كشیده است . كتاب خوبی هم هست و حداقل از حرفهای‏
فخر رازی اگر بالاتر نباشد كمتر نیست ، در سطح حرفهای دیگران است .
كتاب را نوشت كه الان مورد استفاده است و با زحمت زیادی پیش پادشاه‏
وقت برد . گفت : چه نوشته‏ای ؟ گفت : محاكمات . گفت : محاكمه میان كی‏
؟ گفت : فخر رازی و خواجه نصیر الدین طوسی . لابد آن وقت قطب الدین‏
رازی شكل طلبه‏ای بوده . گفت : تو كی هستی كه بخواهی میان دو بزرگوار
محاكمه كنی ؟ ! چوب بیاورید ! پاداشی كه به بیچاره دادند این بود كه یك‏
چوب حسابی به او زدند !
مهندس بازرگان : آقای مهندس . . . توضیح دادند كه خیلی بجا بود و حالا
در تكمیل همان توضیح ، برای رفع این ابهام یا استعجاب عرایضی می‏كنم و
بعد نكته دیگری را اضافه می‏كنم . اینكه عرض شده بود مسأله پیشرفت و
رشدی كه یك فرد از زمان ولادت تا مثلا سن چهل سالگی و پنجاه سالگی پیدا
می‏كند و من جمیع جهات ، هم تشكیلات بدنی و هم زور و قوتش و هم سایر
استعدادهایش به طور محسوس در حال رشد و تكامل است ، این را بنده تكامل‏
حساب نكرده بودم و بر عكس ، آن تكامل نوعی را مؤید آن مطلب كه حتما
یك دست خارجی یا یك عنصر سومی ضرورت دارد قرار داده بودم . این باعث‏
تعجب و اشكال شده بود . البته هیچ قابل انكار نیست كه یك فرد سی ساله‏
یا چهل ساله از هیچ بابت نباشد ، از حیث زور بازو و از حیث وزنی كه‏
می‏تواند بلند كند یا كاری كه می‏تواند انجام دهد ، قابل مقایسه با یك بچه‏
یك ساله و دو ساله نیست و چون انرژی مؤثر در جهت عكس تغییر می‏كند ،
یعنی هر قدر آنتروپی بالا می‏رود انرژی مؤثر كم می‏شود ، بنابر این به نظر
می‏آید كه انرژی مؤثر یك آدم سی ساله خیلی بیشتر از انرژی مؤثر یك بچه‏
شش ماهه باشد . اما اگر واحد انرژی مؤثر ( یعنی كل زوری كه مثلا یك فرد
چهل ساله دارد تقسیم بر وزنش ) را مقایسه كنیم با زوری كه یك بچه نه‏
ساله دارد تقسیم بر وزنش ، البته این تا حدودی مطلب را روشن می‏كند ،
ولی اساسا نكته در جای دیگر است ، همین كه فرمودند مثلا یك تك سلولی‏
تبدیل می‏شود به دو سلول ، دو سلول به چهار سلول و
مثلا در عرض نه‏ ماه یك سلول واحد در شكم مادر به جایی می‏رسد كه صاحب چشم و گوش و دست‏
و قلب و ریتین و جوارح و . . . می‏شود و این را خلاف آنچه بنده عرض كرده‏
بودم تلقی فرمودند ، در صورتی كه همان است . ملاحظه كنید در عرض نه ماه‏
اول ، انسان چقدر انسان رشد می‏كند ؟ بعد نه ماهی كه از سال چهلم تا چهل‏
بعلاوه نه ماه طول می‏كشد ، چقدر انسان رشد می‏كند ؟ اصلا قابل مقایسه نیست‏
. در نه ماه اول ، پیشروی و رشد موجود تقریبا بی‏نهایت است ، یعنی اگر
تشكیلات و قوت و نیرویی كه بعد از نه ماه پیدا كرده به آنچه روز اول‏
انعقاد نطفه داشته تقسیم كنیم ، نسبت بی‏نهایت است اما هر قدر جلو
بیاییم این نسبت كمتر می‏شود . فرض بفرمایید بچه‏ای كه به دنیا می‏آید ،
رشد او بعد از نه ماه شاید مثلا صد برابر بچه تازه متولد است ، وقتی هجده‏
ماهه شد ، اگر رشد او را بر حالت نه ماهگی‏اش تقسیم كنیم ، شاید ده‏
برابر شود . همین طور هر چه جلو می‏رویم نسبت كمتر می‏شود و مثلا از چهل‏
سال به آن طرف این نسبت ، مثبت نیست ، مدتی تقریبا ثابت است ، بعد
منفی می‏شود . انرژی مؤثر همین است ، یعنی انرژی قابل استفاده ، انرژی‏ای‏
كه می‏تواند كاری بكند .
انسان از زمان تك سلولی تا وقتی كه به مرگ می‏رسد ، در آن نهاد تشكیل‏
و تركیبش طوری است كه می‏تواند انرژی مؤثر بیشتری ایجاد كند تا وقتی كه‏
بزرگ شود . البته در اینجا رشد هست ، تكامل هست یعنی كمال ایجاد می‏شود
و اعجاز هم هست . اعجازش این است كه در همان تشكیل هست ، خداوند یا
خالق ( به قول ما ) چنان امكاناتی و چنان تركیباتی گذاشته كه او می‏تواند
بعدا صاحب عقل و هوش و ذكاوت و استعداد و ابتكار و همه اینها شود .
این هنر اوست ، مثل گلوله‏ای كه تیراندازی پرتاب می‏كند و فرض كنید یك‏
تیهو را در فضا می‏زند ، این بستگی دارد كه او چه زاویه‏ای گرفته و چه‏
نیرویی به این گلوله داده كه توانسته است این تیهو را بزند . تمام این‏
كمال و رشد و پیشرفت و ترقیات فوق العاده‏ای كه در یك موجود زنده خصوصا
انسان می‏بینیم ، معلول و مخلوق آن تركیب اولیه است و از نظر پیشرفت و
آثاری كه نتیجه داده ، البته كمال و رشد و ترقی است ، اما از نظر آن‏
حسابی كه مبنای الزام به قبول فرضیه عنصر سوم است ( كه آن مسأله آنتروپی‏
است ) خیر . آنتروپی دائما در حال ترقی است ، همان طوری كه مثال عرض‏
كردم : انسان در حالت جنینی طوری است كه می‏تواند در عرض یك روز این‏
قدر جلو برود و كار كند ، وقتی كه بزرگ شد و بالاتر آمد ، آن انرژی‏
مؤثرش كمتر می‏شود ، انرژی‏ای كه می‏تواند خلاقیت و سازندگی داشته باشد ،
در حال تنزل است و رو به مرگ می‏رود و همان طور كه عرض كردم كلامی از
حضرت امیر هست كه شما از همان روز تولد به طرف مرگ می‏روید . این صد
درصد صحیح است . كتابی است ترجمه آقای آرام به نام " علم ، نظریه ، انسان " كه‏
مجموعه‏ای است از سخنرانیهای شرودینگر . شرودینگر فیزیسین اتریشی الاصلی‏
است كه از زمان هیتلر به بعد به آمریكا رفته بود و صاحب جایزه نوبل و
از سران فیزیك جدید است . سخنرانیهای او ، هم مفصل است و هم خیلی‏
غامض یعنی علمی است ، آخرین مطالب مربوط به فیزیك ( تا شاید ده سال‏
پیش ) در آنجا هست . او در آن كتاب می‏گوید درست است كه ما در زمین‏
نمونه‏هایی می‏بینیم كه در جهت خلاف آنتروپی است ( همین مسأله كتاب ذره‏
بی‏انتها ) ولی زمین چنین شانسی دارد كه یك مادر سخاوتمند خراجی مثل‏
خورشید بالای سرش است و دائما به رایگان به همه جا انرژی افشانی می‏كند .
اگر مجموعه خورشید و زمین و سایر ثوابت و سیاراتی كه آنها هم از خورشید
تمتع دارند در نظر بگیریم ، آنتروپی ترقی می‏كند ولی وقتی نظرمان به یك‏
نقطه خاصی باشد مثلا آنجا كه گیاه در یك جنگل درست می‏شود ،
 آنتروپی در حال تنزل است .
خوب ، این حرف صحیح و درست است . وقتی مجموعه جهان را نگاه كنیم ،
آنتروپی‏ا ش در حال ترقی است و انرژی مؤثرش در حال تنزل ، و بنابر این‏
یكی از نكاتی كه در ذره بی‏انتها روی آن تكیه شده برای اینكه یك عنصر
سومی را ضروری و واجب بدانیم ، ظاهرا از بین می‏رود ، یعنی اگر در روی‏
زمین موجود زنده پیدا شده و یا در انواع موجودات زنده تكاملی پیدا شده ،
این درست است كه خلاف اصل آنتروپی است یعنی یك نظم و تفصیل و تشكیلات‏
در جهت خلاف آن است ولی خرجش را خورشید می‏دهد .
جوابی كه دارد و خیلی هم ساده است این است : با اینكه انرژی از
خورشید می‏آید ، معذلك پیدایش موجود زنده و چیزهایی كه در طبیعت‏
می‏بینیم ، خود به خود نمی‏توانست انجام بگیرد . به طور مثال یك یخچال را
در نظر بگیریم . یخچال ( چه یخچالهای خانگی و چه یخچالهای بزرگ‏
كارخانجات ) چكار می‏كند ؟ یك محفظه‏ای دارد كه در آنجا فرض كنید شما
یك ظرف آب بیست درجه می‏گذارید . این آب بیست درجه رفته رفته خنك‏
می‏شود ، می‏رسد به صفر درجه . به صفر درجه كه رسید ، آهسته آهسته تبدیل‏
می‏شود به یخ . ممكن است یخ هم تا منهای پنج درجه برود ، یعنی در اینجا
دائما حرارت از این قالب گرفته می‏شود و سردتر می‏شود . این حرارتها كجا
می‏رود ؟ پشت یخچالها معمولا یك شبكه سیمی هست كه داغ می‏شود ، آن‏
كانداكتور است ، یعنی حرارت مرتب از آن قالب یا ظرف یخ گرفته می‏شود
و به هوای اتاق داده می‏شود ، و یا در كارخانجات از آن طشت بزرگی كه‏
قالبهای یخسازی را در آن گذاشته‏اند حرارتهایی استخراج می‏شود و می‏آید در
كاندانسور . كاندانسور یا آن چیزی است كه روی بام گذاشته‏اند و به وسیله آب خنك‏
می‏شود ( یعنی آن آب گرم می‏شود ) یا مثل این كولرهای گازی است ،
كاندانسور هوایی است كه باز فضا گرم می‏شود . خلاصه یك یخچال و یك ماشین‏
مبرد ، عملی كه انجام می‏دهد این است كه مرتب حرارت از یك جسم سرد
گرفته می‏شود یا به اصطلاح كارنو از یك منبع سرد گرفته می‏شود و در یك‏
منبع گرم ریخته می‏شود . این یك عمل خلاف عادی است . شرودینگر می‏گوید در
اینجا اگر ما موفق می‏شویم كه یخ درست كنیم برای این است كه از خارج یك‏
انرژی می‏آید . حال آن انرژی خارج همان موتور برق یخچال است یا در
یخچالهای نفتی همان نفتی است كه سوخته می‏شود ، یعنی انرژی حرارتی یا
انرژی الكتریكی می‏آید و این عمل انجام می‏گیرد . اما مسأله اینجا تمام‏
نمی‏شود . یخچال اگر می‏تواند این كار را بر خلاف آنتروپی بكند ، خود به‏
خود نیست . اگر فرض كنید یك توربین هفتصد و پنجاه هزار كیلو واتی را
هم بیاورند در این اتاق به كار بیندازند و تمام نیروهای انرژی زمین و
تمام سانترالهای برق كار كنند ، به اندازه یك انگشتانه هم نمی‏تواند یخ‏
درست كند . صرف اینكه انرژی به یك جایی القاء شود ، این عمل خلاف‏
آنتروپی نیست بلكه بر عكس ، مرتب انرژی هدر می‏رود و مرتب آنتروپی بالا
می‏رود ، مرتب برقها می‏آید به صورت حرارت ، صدا ، نور و به صورتهای‏
مختلف پخش می‏شود و از بین می‏رود . چه شده كه این عمل صورت گرفته است‏
؟ آن مغز مخترع این ماشین یخ سازی و دست كارگری كه آن را ساخته ، طوری‏
آن را ترتیب داده تا اینكه البته با خروج كردن یك مقدار انرژی خارجی‏
یك عمل ضد آنتروپی درست شود . آن اصل كروزیوس كه هیچ وقت حرارت به‏
خودی خود از جسم سرد به جسم گرم نمی‏رود ( یعنی هیچ وقت به خودی خود
آنتروپی تنزل نمی‏كند ) بر قرار است و دو شرط می‏خواهد : یكی اینكه از
خارج یك انرژی وارد شود و شرط دوم كه مهم است این است كه تشكیلات و
ترتیباتی داده شود كه آن ترتیبات اجازه این كار را بدهد . در كره زمین‏
هم شرودینگر تذكر می‏دهد كه یك اعمال و پدیده‏هایی هست كه خلاف آنتروپی‏
است و معذلك اصل ترمودینامیك باز بهم نمی‏خورد ، خلاف آنتروپی هست ولی‏
از جای دیگر انرژی می‏آید و آنتروپی مجموعه جهان در حال ترقی است . این‏
درست است ولی یك دست ثالث می‏خواهد . دست ثالث همان اراده ، مشیت‏
، روح یا عنصر سوم است كه می‏بایستی در كار باشد . خورشید كه سهل است ،
اگر یك میلیون خورشید هم اطراف زمین را می‏گرفتند و مرتب انرژی می‏دادند
، به اندازه یك ساق گندم هم درست نمی‏شد ، مادامی كه مشیتی ، اراده‏ای ،
دستی خارجی دخالتی نكند . البته این دخالت ، اساس را بر هم نمی‏زند .
اصل ثبات انرژی سر جایش هست ، اصل آنتروپی هم سر جایش هست ولی معذلك چنین‏
چیزی پیش می‏آید و این عنصر سومی است كه در اینجا ما می‏خواستیم .
استاد : آقای مهندس ، من یك سؤال داشتم . در وجود انسانها و حیوانها
، نطفه‏ها و سلولهای نطفه‏ای به وجود می‏آید كه به میلیونها و شاید
میلیاردها برسد و هر یك از اینها اگر در یك محل صلاحیتداری قرار بگیرد ،
انرژی مؤثرش معادل با انرژی آن سلول اولیه است . اینها از كجا به وجود می‏آیند ؟
- این انرژی كه می‏فرمایید ، از خارج می‏گیرد مثل یخچال ، اگر به یخچال‏
انرژی برق ندهید ، از خودش نمی‏تواند یخ بسازد .
استاد : تفاوتی كه هست در این است كه یخچال این انرژی را از خارج‏
می‏گیرد ولی این [ سلول ] در خودش تولید می‏كند ، یعنی یك تشكیلاتی هست‏
كه در این تشكیلات رو به حیات می‏رود ، یعنی یك فرد لااقل از نظر سلولهای‏
نوعی ، باز رو به حیات می‏رود اما آن یكی انرژی را از خارج می‏گیرد .
- خوب ، آن سلول حیاتی و سلول جنسی كه می‏سازد از نوع خودش است .
استاد : از نوع خودش باشد ، بالاخره مقدار جدیدی ساخته است . می‏خواهم‏
بگویم صد در صد تنزل انرژی مؤثر نیست ، به دلیل اینكه آن سلول اولی كه‏
نطفه را به وجود می‏آورد همان طوری كه فرمودید مراحل جنین را طی می‏كند ،
لذا آن مرحله جنین از نظر فردی برای ما كافی بود ، چون بحث این بود كه‏
آیا یك فرد از این نظر رو به تكامل می‏رود یا نمی‏رود ؟ حضرت عالی‏
فرمودید نه ، یك فرد صد در صد از نظر انرژی رو به تنزل می‏رود . عرض‏
كردم همین كه در وجود فرد سلولهای نطفه‏ای به وجود می‏آید ، این خودش دلیل‏
نیست كه از نظر فردی هم رو به تكامل رفته است ؟
- از آن سلولهای نطفه‏ای كه خودش استفاده نمی‏كند . آن سلولهای نطفه‏ای‏
مثل یك گندم یا سیب ، این تخمهایی كه می‏دهد . . .
استاد : ولی مخزن انرژی كه هستند .- بله ، یعنی چیزی می‏سازد .
 این یك یخچالی است كه خودش یخچال می‏سازد
و با این یخچالها دو تا فرق دارد : اولا یخچال معمولی با گرفتن انرژی عمل‏
ضد آنتروپی انجام می‏دهد ، موجود زنده غیر از این ، خودش هم یخچال ساز
می‏شود . آنوقت اگر تكامل نوعی وجود نداشته باشد ، تا ابد عین خودش را
می‏سازد ( همین طور كه مثلا در حیوانات هست ) اما اگر تكامل نوعی را قبول‏
داشته باشیم ، این یخچال كاملتری می‏سازد .
استاد : آن چه تأثیری در این جهت دارد ؟ یخچال كاملتر درست بكند !
- یعنی خودش احتیاج ندارد ، بدون اینكه خودش استفاده كند می‏سازد .
پس تكامل یك فرد را می‏توانند چنین تعبیر كنند كه خود این شخص یا این‏
موجود برای منافعش ، برای حیاتش احتیاج دارد و خودش می‏سازد . وقتی‏
شخصی یك كاری كرد كه به نفع خودش شد ، این را می‏توانیم نسبت بدهیم به‏
اینكه از مغز خودش ، از نفع خودش و از ساختمان خودش به وجود آمده ولی‏
یك پدر یك كاری بكند كه به درد نوه‏اش بخورد ، این را حتما باید گفت‏
كه دیگری این كار را كرده ، یا یك كاری بكند كه صد پشت آنطرف‏تر حاصلش‏
عاید شود ، این را بیشتر می‏شود نسبت داد به اینكه یك دست خارجی است .
استاد : " بیشتر می‏شود نسبت داد " غیر از این است كه فرق می‏كند ،
یعنی این مبنای دلیل نشد .
- اینكه فرمودید كه انسان یا یك موجود زنده سلولهای تناسلی ایجاد
می‏كند كه این سلولهای تناسلی دارای تركیبی هستند كه آن تركیب ، انرژی‏
مؤثری می‏تواند داشته باشد ، فرق است كه خودش انرژی مؤثر باشد یا تركیبی‏
داشته باشد كه انرژی مؤثر داشته باشد .
استاد : یا به عبارت دیگر ، می‏خواهیم ببینیم كه یك موجود زنده درست‏
مثل یك ماشین از آن ساعت اول كه به وجود می‏آید بر حسب ظاهر دارد رشد
می‏كند ، ترقی و تكامل پیدا می‏كند ولی در عین حال صد در صد رو به كهنگی‏
می‏رود یا نه ، به یك حساب بگوییم تا وقتی كه رو به جوانی می‏رود ، رو به‏
نوی دارد می‏رود ( همان طور كه به ظاهر می‏بینیم ) و یا لااقل در قسمتی از
وجودش كه همان قسمتهای مربوط به دستگاههای تناسلی است در حال نو شدن است ؟
ما باید ببینیم این طور هست‏ یا نه ؟
 آیا باز در حال نو شدن است یا حتی از نظر دستگاه تناسلی‏اش هم‏ در حال نو شدن نیست ؟
- بله ، كلیه قوای شخص همان طور كه فرمودید روز اول ظاهر می‏شوند ،
منتها هر كدام دوره‏ای دارد ، دست و پا زودتر ، عاطفه و دستگاههای تناسلی‏
باید به سن بلوغ برسد ولی همان عمل تولید سلولهای تناسلی هم باز مشمول‏
این حكم است ، یعنی پیرمرد یا پیرزن عقیم است و سلولهای تناسلی تولید نمی‏كند .
استاد : از سن جوانی به آن طرف كه شك ندارم .
- ولی در مجموعه كه نگاه كنیم ، سازندگی ( كه عنوان دیگری است برای‏
این انرژی مؤثر ) جنین سه ماهه ولو آنكه در آنجا سلول تناسلی ایجاد
نمی‏كند بیش از سازندگی یك جوان تازه بالغ شانزده ساله است . البته‏
جوان شانزده ساله از لحاظ تولید سلولهای تناسلی نسبت به جنین سه ماهه‏
جلوتر است اما در عوض ، آن جنین سه ماهه چشم ، گوش ، ریتین ، اعصاب‏
دماغی و همان نسوجی را درست می‏كند كه بعدا در پانزده شانزده سالگی سلول‏
تناسلی می‏دهد . در مجموع كه نگاه كنیم این طور است ولی اگر فقط توجه به‏
تولید سلولهای تناسلی باشد ، حرف شما قابل قبول است .