تبیان، دستیار زندگی

دوست عزیز به نظر شما چه آیتم هایی برای رسیدن انسان امروزی به تکامل لازم می باشد؟




بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع بحث مفهوم تكامل در تاریخ و به تعبیر دیگر تكامل اجتماعی و
پیشرفت اجتماعی انسان است . علماء برای انسان قائل به دو تكاملند : یكی‏
تكامل طبیعی و زیستی كه در زیست شناسی خوانده و دیده‏اید ، كه انسان را
كاملترین حیوان و آخرین حلقه تكامل طبیعی حیوانات دانسته‏اند . معنی‏
تكامل طبیعی روشن است ، یعنی تكاملی كه آنرا جریان طبیعت بدون دخالت و
خواست خود انسان بوجود آورده است . از این جهت میان انسان و سایر
حیوانات تفاوتی نیست یعنی یك مسیر طبیعی جبری قهری ، هر حیوانی را به‏
مرحله‏ای رسانده است ، انسان را هم همان جریان به مرحله‏ای كه امروز ما او
را انسان می‏نامیم و او را نوعی خاص در مقابل سایر انواع می‏دانیم رسانده‏
است . ولی تكامل تاریخی یا تكامل اجتماعی یعنی سیر جدیدی از تكامل كه در
این سیر جدید ، طبیعت به آن شكل دخالت ندارد . این تكامل ، تكامل‏
اكتسابی  است . یعنی تكاملی است كه انسان با دست خود آنرا كسب‏ كرده است
 و دوره به دوره هم آنرا از طریق تعلیم و تعلم منتقل كرده است‏
، نه از طریق وراثت . تكامل طبیعی بدون اختیار و اكتساب انسان رخ داده‏
است و با یك سلسله قوانین ارثی دوره به دوره طی شده است . ولی تكامل‏
اجتماعی یا تاریخی انسان چون اكتسابی است و به دست خود انسان بوجود
آمده است انتقالش از نسلی است و به دست خود انسان بوجود آمده است‏
انتقالش از نسلی به نسلی و از دوره‏ای به دوره‏ای و احیانا از منطقه‏ای به‏
منطقه‏ای ، بوسیله تو ارث نبوده و امكان هم نداشته است بلكه بوسیله‏
تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن ، و در درجه اول بوسیله فن نوشتن‏
انجام شده است كه می‏بینیم قرآن كریم هم به قلم و ابزارهای نوشتن قسم‏
می‏خورد : " « ن و القلم و ما یسطرون » " و یا : " « اقرا باسم‏
ربك الذی خلق 0 خلق الانسان من علق 0 اقرأ و ربك الاكرم 0 الذی علم‏ بالقلم »"
خدای بزرگوار تو همان است كه قلم بدست گرفتن را به انسان آموخت یعنی‏
استعداد پیشرفت در تكامل تاریخی و تكامل اجتماعی به انسان داد .
در اینكه جامعه بشر از بدو پیدایش ، از زمانی كه شروع كرده است به‏
ایجاد تمدن ، رو به پیشرفت و رو به تكامل بوده است تقریبا جای بحث‏
نیست . همه ما می‏دانیم كه همانطوری كه تكامل طبیعی تدریجا رخ داده است‏
، تكامل اجتماعی هم تدریجا رخ داده است با یك تفاوت و آن اینكه هر چه زمان گذشته است
 بر سرعت این تكامل افزوده‏ است و به اصطلاح علمی ،
 یك حركت مقرون به شتاب بوده است یعنی حركت‏
بوده و سكون نبوده است و تازه حركت یكنواخت هم نبوده است . ( حركت‏
یكنواخت مثل حركت یك اتومبیل كه مثلا ساعتی 100 كیلومتر ، یك ساعت ،
دو ساعت ، ده ساعت با همین سرعت حركت كند . ) بلكه حركت با شتاب‏
بوده است یعنی تدریجا بر سرعتش افزوده شده است ، اگر در دقیقه اول مثلا
یك كیلومتر حركت كرده ، در دقیقه دوم 2 كیلومتر ، در دقیقه سوم 4
كیلومتر و بلكه بیشتر به طوری كه هر چه جلو آمده است در زمانهای كمتر با
سرعتی بیشتر و در بعضی از قسمتها با سرعت خارق العاده‏ای پیش رفته و جلو
آمده است . ولی با اینكه به نظر می‏رسد كه تكامل و پیشرفت امری بدیهی‏
است ، حتما تعجب خواهید كرد كه در میان دانشمندان افرادی بوده و هستند
كه در اینكه بتوان نام آنچه رخ داده است را پیشرفت و تكامل نامید ،
تردید كرده‏اند . خیلی هم در ابتدا تعجب آور است كه چه جای تردید است ؟
! اینكه چرا تردید كرده‏اند بعد عرض می‏كنم . در اینجا همین قدر اشاره‏
می‏كنم كه اگر چه ما تردید آنها را صحیح نمی‏دانیم و ما هم معتقدیم كه‏
جامعه بشر همه جانبه رو به تكامل است و به یك مراحل نهائی نزدیك می‏شود
، در عین حال تردیدهای آنها هم بی‏وجه نیست ، جهتی دارد كه باید روشن‏
بشود تا ما بتوانیم مفهوم تكامل را كاملا درك بكنیم .

انسان قرآن موجودی است كه سعادتش را جز خدا چیز دیگری نمی‏تواند تامین‏
كند . یعنی انسان موجودی آفریده شده است كه آنچه می‏تواند خلائی را كه از
سعادت دارد پر كند و رضایت كامل او را تامین و وی را سیر نماید ، جز
ذات پروردگار نمی‏باشد . " « الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكر الله الا
بذكر الله تطمئن القلوب »" . این ، عجیب و معجزه تعبیری است .
آنانكه ایمان آورده‏اند و دلهاشان با یاد خدا آرام گرفته است . در اینجا
یك امر اثباتی ذكر شده است كه دلهاشان بیاد خدا آرام می‏گیرد و
دل انسانهای دیگر بیاد چیزهای دیگر آرام می‏گیرد
ولی آن چیزهای دیگر را نفی می‏كند و " « الا »" ی تنبیه‏
می‏آورد ، آگاهی و هشیاری می‏دهد و خبر مهمی را اعلام می‏كند . كلمه "
« بذكر الله »" را نیز مقدمه داشته است . به تعبیر ادبا : " تقدیم ما
هو حقه التاخیر یفید الحصر " یعنی چیزی كه باید به حسب قاعده ، مؤخر ذ
كر شود اگر مقدم شد ، به حسب قاعده افاده حصر می‏كند ، چون در دستور زبان‏
عربی تعلقات فعل و جار و مجرور باید بعد از فعل بیاید . بنابراین ، این‏
جمله یعنی : تنها به یاد خدا بودن و غیر خدا را فراموش كردن آرامش دلها
است ، قلب مضطرب و كاوشگر بشر را و سعادت او را فقط خدا تامین می‏كند
، و هر چیز دیگر امر مقدمی است یعنی یك منزل از منازل بشر است نه‏
سرمنزل نهائی . لذا عبادت هم چنین است ، می‏فرماید : " « اقم الصلوه‏
الذكری »"  هدف ذكر است . و آیه : " « ان الصلوه تنهی عن‏
الفحشاء و المنكر »" خاصیت نماز را بیان می‏كند و برای هدفش‏
می‏گوید : " « و لذكر الله اكبر »" . اسلام انسان را برای عبادت‏
و تقرب به خدا و آشنائی و ذكر او می‏داند و البته در همین جا قدرت هم‏
برای انسان پیدا می‏شود . ولی علم و قدرت به همه اشیاء نیز مقدمه است نه‏
اصل . و همچنین است تزكیه نفس . همه اینها هدف ثانوی است ، هدف است‏
برای یكی و وسیله است برای دیگری .

همین جناب راسل اخلاقش بر همین اساس است . چون هیچ ریشه‏ای برای اخلاق‏
اجتماعی قائل نیست جز منافع فرد می‏گوید اخلاق اجتماعی در واقع نوعی‏
قرارداد است كه افراد با یكدیگر می‏بندند زیرا همه افراد این مطلب را
كاملا درك می‏كنند كه حفظ بهتر منافعشان در این است كه حقوق و وجود
یكدیگر را رعایت كنند . مثال می‏زند كه مثلا من به حسب طبع ، مایلم كه‏
گاو همسایه هم مال من باشد و به خود اختصاص دهم ، ولی متوجه این مطلب‏
هستم كه اگر من این كار را بكنم همسایه هم عكس العمل نشان خواهد داد و
گاو مرا خواهد برد ، و همسایه دیگر هم این كار را خواهد كرد و من به جای‏
اینكه سود بیشتر ببرم ، ضرر بیشتر می‏برم . پس می‏گویم مصلحت این است كه‏
من حق تو را محترم بشمارم و گاو ترا مال تو بدانم تا  گاو من هم مال من باشد .
راسل ریشه اخلاق اجتماعی را حفظ منافع فردی‏
می‏داند ، و در واقع ریشه احترام افراد نسبت به حقوق یكدیگر را همان‏
می‏داند كه یك عده شركا حقوق یكدیگر را محترم می‏شمارند ، چون مصلحت فرد
را در همكاری می‏دانند .

می‏گوئیم دزدها هم روابطشان با هم همینطور است . یك عده دزد وقتی با
هم هم پیمان می‏شوند كه دزدی كنند و سر گردنه را بگیرند ، بین خودشان بنا
را بر عدالت می‏گذارند و رعایت یكدیگر را می‏كنند ، چون می‏دانند كه به‏
تنهائی این كار عملی نیست . [ به عبارت دیگر ] چون همه به هم نیازمندند
، به دلیل نیازمندی به یكدیگر ، حقوق یكدیگر را محترم می‏شمارند . و به‏
همین دلیل است كه ما همیشه گفته‏ایم راسل شعارش با فلسفه‏اش فرق می‏كند .
شعارش ، شعار انساندوستی است ولی فلسفه‏اش ریشه انساندوستی را می‏زند .
زیرا او ریشه اخلاق اجتماعی را منافع می‏داند ، و این اخلاق می‏تواند حاكم بر
فردی باشد كه منفعت خود را در همكاری با دیگران بداند و از عكس العمل‏
دیگران بترسد . وقتی یك عده ، همزور و هم توان باشند طبعا ملاحظه یكدیگر
را می‏كنند ، اما وقتی كسی از نظر قدرت به جائی رسید كه صد درصد مطمئن شد
كه همكارانش یا دیگران آنقدر ضعیفند كه نمی‏توانند كاری بكنند ، دلیل‏
ندارد كه این اصول اخلاق را رعایت كند و چرا بكند ؟
مثلا نیكسون و برژنف اگر مقابل هم قرار گیرند ،
چون همزور و هم توان هستند حساب می‏كنند كه در صورتی نفع خواهند برد كه رعایت‏
یكدیگر را بكنند . اما وقتی هر كدام در مقابل ملتی ضعیف قرار گرفت ،
دیگر این كار دلیل ندارد . در این صورت اعتراض راسل به آمریكا كه مثلا
چرا شما در ویتنام می‏جنگید و این كار ، غیر انسانی است ، حرف نامعقولی‏
است . زیرا غیر انسانی یعنی چه ؟ آمریكا چه الزامی دارد كه نجنگد ؟ بهر
حال این یك مكتب است كه مسلم مكتب بسیار سخیفی است یعنی اساسا تجویز
می‏كند و به زورمند اجازه می‏دهد كه زور بگوید . این ، حرف درستی است ولی‏
دیگر اخلاق نیست . زیرا به قوی نمی‏تواند فرمان دهد كه با آنكه مطمئن هستی‏
ضعیف نمی‏تواند نسبت به تو كاری انجام دهد ، [ این كار را ] نكن ، دلیل‏
ندارد چرا نكند ؟ این كار برای قوی در چنین مكتبی قطعا مجاز است . پس‏
باید بدنبال چیز دیگری رفت .

.

ممكن است یك مكتب بر اساس همان هدفهای مشترك مادی بنا شود ، ولی‏
برای جلوگیری از مفاسد یاد شده راه دیگری پیشنهاد كند و بگوید : ما باید
علل تجاوز افراد به یكدیگر را بررسی كنیم ، بعد آن علل را از بین ببریم و
لزومی ندارد كه آن علل ، علل وجدانی و روانی و تربیتی باشد . اگر از
پیروان این مكتب بپرسید در صورت تجاوز قوی به ضعیف چه مانع و رادعی‏
می‏تواند در برابرش باشد می‏گویند ، از اول جامعه را طوری بسازیم كه اصلا
قوی و ضعیف در آن وجود نداشته باشد زیرا ریشه قوی و ضعیف بودن افراد در
چیست ؟  وقتی ما این ریشه را زدیم همه افراد جامعه در یك سطح قرار می‏گیرند و
آنوقت طبعا حقوق یكدیگر را به دلیل هم توانی محترم می‏شمرند . آن ریشه‏
اصل مالكیت است ، چون همه قدرتهای سیاسی و اجتماعی و . . . از اینجا
پیدا می‏شود . مالكیت را از بین ببرید تا همه افراد در یك سطح قرار
بگیرند و هم توان شوند و طبعا نتوانند به یكدیگر تجاوز كنند . در این‏
صورت افراد هدف مشترك خواهند داشت كه همان زندگی مادیشان است . همه‏
جامعه بصورت یك شركت واقعی در می‏آید ، بدون آنكه هیچیك از شركا
بتوانند به افراد دیگر زور بگویند . چون ابزاری كه سبب زور و این بدبختی‏
است مالكیت است و آنرا از بین برده‏ایم .
مكتب ماركسیسم تقریبا چنین مكتبی است . در این مكتب روی مسائل معنوی‏
هیچ تكیه نمی‏شود و سخنی از وجدان ، وجدان اخلاقی و . . . نیست . تكیه فقط
روی چیزی است كه به عقیده آنها سبب شرارتها و شقاوتها و ظلمها و
تعدیهاست و آن مالكیت است . وقتی مالكیت را از بین بردیم آلت جرم یا
موجب جرم و جنایت را از بین برده‏ایم . وقتی مالكیت فردی رفت و
مالكیت اجتماعی آمد ، یعنی هر فردی به اندازه استعداد خودكار كرد و به‏
اندازه نیاز خود از اجتماع گرفت طبعا در اجتماع صلح ، صفا ، عدالت و
اخلاق خوب برقرار می‏شود و ریشه كینه‏ها ، عداوتها ، دشمنیها ، نفرتها و
عقده‏ها از میان می‏رود و مردم برادروار و برابر با یكدیگر زندگی می‏كنند .

در این مكتب هم هیچ معنویتی مطرح نیست و می‏خواهد جامعه را بدون دخالت دادن ارزشهای معنوی اداره كند . این مطلب هم ناقص‏
و نادرست است زیرا عمل نشان داد كه جامعه‏هائی هم كه مالكیت را الغا
كردند در عین حال ظلم و تعدی و انحراف در آنها از بین نرفت . اگر حرف‏
آنها درست بود باید جامعه همینقدر كه به زندگی اشتراكی می‏رسید دیگر محال‏
بود كه در آن فسادی رخ دهد ، و حال اینكه ما می‏بینیم در جامعه‏های‏
كمونیستی هر چند یكبار به بهانه تصفیه و انحراف و . . . به جان یكدیگر
می‏افتند . علتش هم این است كه تنها عامل بدست آوردن امتیازات مالكیت‏
فردی نیست زیرا اولا امتیازات ، همه ، امتیازات پولی و خرید و فروشی‏
نیست . بشر یك سلسله امتیازات دیگر دارد كه برای آنها ارزش قائل است‏
. فرضا در میان زنها زنی كه زیباتر باشد ، دارای امتیازی است در زندگی‏
در صورتی كه این ، مربوط به مسئله مالكیت نیست ، یعنی اگر مالكیت ،
اشتراكی هم باشد این امتیاز سر جای خودش هست .
و از آن مهمتر و بالاتر پستها و مقامات است . ارزش پست و مقام برای‏
بشر از ارزش پول خیلی بیشتر و بالاتر است . را كفلر همیشه می‏خواهد در
انتخابات ریاست جمهوری آمریكا شركت كند . او ثروتمندترین مرد دنیا یا
جزء چند نفری است كه بیشترین ثروت دنیا را دارند ، ولی در عین حال داغ‏
ریاست جمهوری در دلش هست و این آرزو را فوق العاده دارد . انسانها پول‏
و ثروتشان را غالبا فدا می‏كنند برای اینكه به شهرت و افتخار و ریاست و
قدرت و . . . برسند . آدمی كه دیگران یا از روی ترس یا محبوبیت یا
علاقه و ایمان و ارادت در مقابلش خضوع می‏كنند برای بشر ارزشی فوق العاده‏
دارد . مثلا آیا افراد آرزو نمی‏كنند مانند مرحوم آقای بروجردی باشند كه افراد
آرزوی دیدنش را داشتند كه با كمال خضوع و خشوع دستش را ببوسند و با
التماس به او پول بدهند و از جواب سلامش هم مفتخر باشند . این ، ارزش‏
است برای بشر . مگر همه ارزشها پول است ؟ یا در مقابل ، مثلا مانند شاه‏
مملكت باشند كه ولو از ترس ، صدها هزار سرباز و افسر در مقابلش‏
پیشفنگ و پافنگ كنند و احترام بگزارند ؟ بالاخره اینها برای بشر ارزش‏
دارد . اگر نداشت هرگز بخاطر چنین مقامی از همه چیز دیگر نمی‏گذشتند ، و
اینها مسائل كوچكی نیست .
بنابراین ریشه تجاوز به حقوق یكدیگر و مایه امتیاز تنها مال و ثروت‏
نیست و آن چیزهای دیگر هم قابل اشتراك نیست كه آنها را اشتراكی كنند .
ثانیا - وقتی به وسائل دیگر امتیازات دیگر بدست آوردند ، در همان‏
جامعه‏هائی هم كه اشتراكی است ، باز بهره از مال و ثروت ، برای آن‏
صاحبان امتیاز ، مسلم بیشتر است . آیا در شوروی بهره مال و ثروت‏
خروشچف با بهره مثلا یك دهقان برابر است ؟ ولو اینكه او نماینده طبقه‏
دهقان باشد . بالاخره برای دهقان در عمرش یك بار هم اتفاق نمی‏افتد كه‏
هواپیما سوار شود و از این شهر به آن شهر برود . ولی او بهترین هواپیما
را در اختیار دارد و به مسافرت و این سو و آن سو می‏رود .
پس اینطور نیست كه تنها امتیاز ، مال و ثروت باشد كه با اشتراكیت‏
ثروت ، مشكل حل شود و نیز با فرض اشتراك ثروت اینطور نیست كه افراد
در هر مقامی كه باشند از ثروت اشتراكی به یك حد استفاده كنند .
هرگز چنین نیست . تازه مانند كارمند دولت خودمان است‏
كه با آنكه مال دولت مال عموم است و مال فرد نیست اما آیا از این مال‏
عموم كه هیچ عنوان مالكیت فردی و اختصاصی هم ندارد ، افراد یك جور
استفاده می‏كنند ؟ [ نه ، ] كسی كه در یك پست عالیتری است ، مدیر كل‏
است یا با مقامات عالیتری ارتباط دارد ، با عناوین مختلف مانند
مسافرتها از این بودجه عمومی استفاده می‏كند ، و حال اینكه بودجه عمومی‏ است .
به علاوه این مطلب خالی از اهمیت نیست و بلكه مهمتر است كه در همان‏
جامعه‏های اشتراكی نیاز به گذشتها و فداكاریها و صرف نظر كردن از مواهب‏
مادی در كارها وجود دارد . فی المثل كسی كه سرباز است و باید به میدان‏
جنگ برود و كشته شود ، دیگر نمی‏شود بر اساس منافع مشترك كشته شود ،
زیرا معنا ندارد . حتما باید ایده یا احساسات و . . . بر وجود او حاكم‏
باشد تا حاضر شود خود را برای آن ایده به كشتن دهد . اینجاست كه حتی‏
مادی‏ترین مكتبها هم خود را بی‏نیاز از نوعی ارزش و معنویت نمی‏داند ولو
به عنوان اینكه خود مسلك را به صورت یك معبود در آورند ، به صورت یك‏
شیئی با ارزش در آورند و این خود یك معنویت است .
بدون شك مكتبی كه همه چیزش بر اساس اشتراك در منافع مادی و حفظ آن‏
باشد ، نمی‏تواند یك مكتب جامع باشد ، اصلا نمی‏تواند یك مكتب عملی باشد
. و لهذا خود همینها پای یك سلسله معنویتها را به میان می‏آورند . مثلا
رفتار رهبران مادی كمونیستی نسبت به مسلك یا آرمها ، شعارها و علائمی كه‏
مربوط به مسلك است چگونه است ؟ و چگونه تظاهر می‏كنند ؟
همیشه طوری عمل می‏كنند كه مسلك مافوق همه‏
چیز جلوه می‏كند . و حال آنكه طبق این مكتب ، مسلك چیزی نیست ، وسیله‏ای‏
است برای رسیدن به منافع زندگی . بر اساس مكتب مادی ، مسلك حكم‏
نقشه‏ای را دارد كه مهندس برای ساختمان می‏كشد . نقشه خودش در مقابل‏
ساختمان تقدسی ندارد بلكه وسیله‏ای است برای ساختمان . بهترین نقشه‏ها در
مقابل ساختمانی كه بر اساس آن ساخته می‏شود ، فرع است و ساختمان ، اصل‏
. ساختمان هرگز نباید فدای نقشه شود بلكه نقشه برای ساختمان است .
حداكثر این است كه مسلك بهترین طرح و نقشه برای ساختمان اجتماع است‏
ولی چرا دیگر خود این نقشه برای من حكم یك بت را پیدا كند و معبود من‏
قرار گیرد ؟ نقشه برای ساختمان است و ساختمان برای من ، بعد من فدای‏
نقشه بشوم ؟ ! این حرف اساسا معنا ندارد . ولی در عین حال به مسلك به‏
عنوان وسیله برای ساختمان اجتماع و وسیله برای زندگی افراد نگاه نمی‏شود ،
بلكه به عنوان یك امر دارای نوعی قد است و بزرگی كه افتخار یك انسان‏
این است كه خود را فدای آن بكند نگاه می‏شود ، گو اینكه این را بی‏مبنا و
بی اساس هم بگویند ولی بالاخره چاره‏ای ندارد و حتی به صورت تلقین هم كه‏
شده به خود و دیگران تلقین می‏كنند .

هر كار اختیاری انسان به خاطر یك هدف است . انسان برای هدفی كه آن‏
را دنبال می‏كند اهمیت و ارج قائل است حال می‏خواهد مادی باشد یا معنوی .
یعنی آن هدف جاذبه‏ای برای طبیعت انسان دارد ، والا محال است كه چیزی‏
برای انسان جاذبه نداشته باشد و انسان دنبال آن برود و تلاش كند كه به آن‏
برسد ، چنین چیزی امكان ندارد و محال است . گفته‏اند عبث مطلق و لغو و
بیهوده مطلق محال است كه از انسان سربزند . هر كاری كه ما عبث می‏نامیم‏
، از نظر مبدا فكری و عقلانی عبث است والا از نظر مبدا دیگری كه فعل از
آن ناحیه صادر می‏شود عبث نیست و به واسطه آن مثلا قوه خیال كه محرك‏
است ، به هدفی می‏رسد . قوه خیال به هدف خود می‏رسد ولی قوه عاقله به‏
هدفی نمی‏رسد .
در امور مادی جای بحث نیست كه چیزی كه برای من ادامه حیات من مفید است
 چون من بالذات به حیات خود علاقمند هستم و این علاقه‏
، غریزی من است ، طبعا به سوی آن كشیده می‏شوم و برای من ارزش دارد (
اگر چه اصطلاح ارزش را در مادیات نمی‏آورند ، ولی ارزش به معنای اعم در
مادیات هم هست ) پس یك طبیب برای من ارزش دارد ، چون بیماریها را
از من دور می‏كند . دوا برای ما ارزش دارد ، غذا كه بدل ما یتحلل بدن ما
خواهد بود ارزش دارد .
بعد می‏رسیم به امور معنوی كه ما بازاء مادی ندارد و مشت پر كن نیست .
مثلا خیر رساندن به دیگران كه منفعت مادی برای انسان ندارد و در مفهوم‏
كلی خدمت به جامعه و نسل آینده و . . . چگونه است ؟ انسان در یك مؤسسه‏
فرهنگی تلاش فوق العاده و پر نشاطی می‏كند به حساب اینكه به نسل آینده‏
این مردم خدمت می‏كند ، ولی به حال شخص خودش فایده‏ای ندارد بلكه ضرر
دارد زیرا وقت و كارش را می‏گیرد و نمی‏تواند برای خود در آمد بیشتری‏
كسب كند . اینها چگونه بررسی می‏شوند ؟ .

ماركسیستها یك خوبی در كارشان هست كه چون ماتریالیست هستند چندان‏
دنبال مسائل معنوی نمی‏روند و دم هم از آن نمی‏زنند ، دم از انسانیت‏
نمی‏زنند ، اگر انسانیت سالم هم بگویند مقصودشان همان جامعه بی طبقه است‏
، چون انسان از نظر آنها یا سالم است یا معیوب ، و انسانها به خاطر
مالكیت و تفاوتهای طبقاتی فاسد می‏شوند ، وقتی آنرا برداریم به حالت‏
اولیه باقی می‏ماند . دیگر كمال دیگری برای انسان قائل نیستند ، برای او
ترقی و تكامل دیگری كه در معنویات پیدا بكند ، نمی‏شناسند . به عقیده‏
آنها انسان همینقدر كه به واسطه مالكیت فاسد نشود ، كافی است ، پول‏
پرست و پول زده نشود ، كافی است . ولی این مكاتبی كه اخیرا پیدا شده ،
بانیان آن ( مانند سارتر ) از طرفی مادی مسلكند و از طرف دیگر
مكتب خود را مكتب انسانیت می‏نامند و
آن را بر روی ارزشهای معنوی استوار می‏كنند و روی مسئله " مسئولیت "
تكیه می‏نمایند ، معتقدند كه بشر آزاد است ، یعنی هیچگونه جبری نه الهی و
نه طبیعی بر بشر حكومت نمی‏كند و انسان تصمیمش به هیچ شكل وابسته به‏
گذشته نیست . پس این خود انسان است كه خود را می‏سازد نه محیط و
سرنوشت و خدا و . . . بنابراین خودش مسؤول خودش است . و چون هر كاری‏
را كه انسان انجام می‏دهد به عنوان كار خوب انجام می‏دهد ( كه حرف درستی‏
هم هست یعنی حتی وقتی آدم كار بد را هم انجام می‏دهد تا به آن در وجدان‏
خود تیتر خوب ندهد انجام نمی‏دهد اگر چه از یك لحاظ باشد ، و در وجدان‏
خود برای آن " بایدی " درست می‏كند ) پس هر كاری را كه انسان اختیار و
انتخاب می‏كند ، به قول طلاب به دلالت التزامی به دیگران می‏فهماند كه این‏
، كار خوبی است . وقتی من كاری را انجام می‏دهم ، به زبان بی زبانی به‏
جامعه می‏گویم كار من خوب است و باید اینچنین كار كرد ، شما هم چنین‏
بكنید . می‏گوید هر كار جزئی در بطن خود یك كلیتی دارد ، یعنی هر كاری كه‏
انسان به طور فردی انجام می‏دهد ، گویی می‏خواهد به جامعه بگوید اینچنین‏
باید كار كرد و طبعا جامعه وادار می‏شود كه اینچنین كار بكند . یعنی هر
كس در كار خود ، خودش را سرمشق دیگران قرار می‏دهد . پس انسان ، هم‏
مسوول خود است و هم مسؤول دیگران ، زیرا به كار خود ارزش می‏دهد و آنرا
خوب می‏داند و از این رو دیگران را هم به انجام آن دعوت می‏كند . از
اینجا مسئله مسؤولیت را طرح می‏كنند كه هر فردی در جهان مسؤول خود و
دیگران  است .

اكنون می‏پرسیم این " مسؤولیت " چیست و چه معنائی دارد ؟ مسؤولیت‏
یك امر مادی نیست ، یك امر معنوی به معنای غیر مادی است . در مكتب‏
مادی باید جواب این سؤالات را بدهند . حداقل اینست كه بگویند انسان‏
دارای وجدانی است كه او را مورد سؤال قرار می‏دهد ، مانند نفس لوامه كه‏
در منطق دین آمده است . در واقع انسان دارای دو شخصیت است یكی حیوانی‏
و دیگر انسانی و ملكوتی كه وقتی كار خلافی می‏كند ، این شخصیت ، شخصیت‏
اولی را مورد عتاب قرار می‏دهد . و آنان منكر این وجدانند . پس وقتی‏
چنین چیزی نیست ریشه مسؤولیت كجا است ؟ .
صرف نظر از ریشه مسؤولیت كه اگر هم نتوانند آنرا اثبات كنند بالاخره‏
به آن قائلند ، اینكه من در مقابل افراد بشر مسؤولم ، من در مقابل نسل‏
آینده مسؤولم و . . . چه معنائی دارد ؟ اینها كه مكتبشان مكتب مادی است‏
و در عین حال می‏خواهند انسانیت و معنویتی برای انسان بسازند و او را
ملتزم به آن معنویت بكنند ، منهای خدا چنین اندیشه‏ای دارند ، و حتی‏
سارتر در مكتب خودش می‏گوید : اگر پای خدا در كار باشد همه این معنویتها
از میان می‏رود ، چون ریشه همه اینها آزادی انسان است و اگر خدا باشد
آزادی معنا ندارد و در صورت نبودن آزادی ، انتخاب بی‏معنا است و در
نتیجه مسؤولیت معنا نخواهد داشت ، بلكه به دلیل اینكه خدا نیست و
انسان آزاد است ، مسئولیتی برای انسان وجود دارد .
پس با اینكه مكتب آنها مادی است می‏خواهند به نوعی معنویت مسلكی نه‏
فلسفی اعتقاد داشته باشند . آیا چنین چیزی ممكن است یا خیر ؟ .

ممكن است كسی بگوید چه مانعی دارد كه ما قائل به خدا نباشیم ولی قائل‏
به نوعی معنویت باشیم زیرا ریشه این معنویت در وجدان انسان آمده است ،
حال منشا آن هر چه می‏خواهد باشد ، تصادف یا چیز دیگر ، بالاخره در
ساختمان انسان است . خدائی نیست اما این معنویت در انسان هست ، به‏
این معنا كه انسان هر چه هست دارای وجدانی ساخته شده است كه [ به موجب‏
آن ] از كارهای خوب لذت می‏برد و از كارهای بد تنفر دارد ، و كار خوب‏
را نه به دلیل منفعت مادی بلكه برای آنكه از كار خوب لذت می‏برد انجام‏
می‏دهد بنابراین لذات انسان منحصر و محدود به لذات مادی نیست ، بلكه‏
انسان لذات معنوی هم دارد ، همچنانكه از علم لذت می‏برد و حال آنكه مشت‏
پر كن نیست ، یا مطالعه تاریخ و اطلاع و از اوضاع گذشته عالم و یا
جغرافیا و مطالعه درباره دریاها و اعماق آنها [ برای او لذتبخش است ]
در صورتی كه صددرصد می‏داند اطلاعات او در این موارد ، هیچگونه استفاده‏ای‏
ندارد و یك پول بر در آمدش نمی‏افزاید ، ولی از این آگاهی لذت می‏برد ،
از اخلاقیات لذت می‏برد ، بالاخره انسان طوری آفریده شده كه از آگاهی لذت‏
می‏برد ، از اخلاقیات لذت می‏برد ، بدون اینكه هیچ منفعت مادی كسب كند
چون انسان كار را برای لذت انجام می‏دهد ، منتها یا لذت مادی و یا لذت‏
معنوی . اپیكور كه از فلاسفه قدیم یونان است ، طرفدار لذت است اصالت‏
لذت منتها با تعبیر معروفی كه از مكتب او می‏كنند ، می‏گویند او طرفدار
" دم غنیمتی " است كه از زبان خیام هم می‏گویند و مقصود همان عیاشی و
خوشی ظاهری و استفاده از فرصتها در خوردن و نوشیدن و هر نوع لذت مادی‏
است و لهذا " لاابالی گری " به " اپیكوریسم " معروف شده است ، ولی‏
می‏گویند مكتب واقعی او این نبوده و لذت را تنها به لذت حیوانی محدود
نمی‏كند ، بلكه معتقد است كه برای انسان یك سلسله لذات معنوی هم وجود
دارد و لذات معنوی از لذات مادی ، هم بادوامتر است و هم بی‏رنجتر .
ممكن است كسی بگوید چه مانعی دارد كه ما بر اساس وجدان انسان كه از
كارهای اخلاقی لذت می‏برد ، ولو اینكه خدائی در كار نباشد معنویت را
برقرار كنیم . مثلا انسان از زیبائی لذت می‏برد بدون اینكه هیچ منفعت‏
مادی داشته باشد كه به حال جسمش مفید باشد یا خود جسم باشد . و یا انسان‏
اگر منزلی داشته باشد و در آن گلكاری عالی‏ای باشد كه از منظره‏اش لذت‏
ببرد برای او ارزش دارد در صورتی كه این منظره نه خودش ماده است كه‏
انسان به آن برسد و نه به حال جسم انسان مفید است ولی به حال روان انسان‏
مفید است . بالاخره انسان به نوعی از آن ، استفاده و لذت می‏برد . و یا
یك مرغ خوش آواز كه در باغ چه چه می‏زند برای انسان ارزش دارد و از آن‏
لذت می‏برد در صورتی كه نه خود آن چه چه ماده‏ای است كه انسان به آن برسد
و نه جسمش از آن سود می‏برد ولی روانش لذت می‏برد .
 این حرف تا اندازه‏ای درست است ولی دو " اما " دارد . یكی اینكه در
انسان این وجدانها تا آن حد قوی نیست كه بتوان مكتبی را بر پایه آن بنا
نهاد به طوری كه بتواند در تربیت ، واقعا منافع عموم بشر را فدای آنها
بكند ، تا آنجا كه انسان حتی حاضر به كشته شدن به خاطر آن لذتهای معنوی‏ باشد .
اصولا اگر انسان فقط به خاطر لذت ولو لذت معنوی كاری بكند فقط تا مرز
كشته شدن است ، تا مرز زندان رفتنهای متوالی است . یعنی اینها در این‏
حدود به شكل امور تفننی و فانتزی درست است ، اما به شكل نیازهای عمیق‏
بشری كه در مكتب لازم است تا افراد پایبند به مكتب به خاطر این ارزشهای‏
معنوی " پاكبازی " و " سربازی " بكنند صحیح نیست . چنانكه در دنیا
هیچكس حاضر نیست به خاطر بقا و دوام گلهای خانه‏اش خود را به كشتن دهد
، زیرا گل را برای استفاده و لذت خود از آن می‏خواهد نه برعكس . یا مثلا
در مورد كمك كردن اگر این اینطور فكر كند كه چون در هنگام كمك كردن از
آن لذت می‏برم ، به خاطر آن لذت این كار را می‏كنم و پایبند بودنش به‏
اخلاق همین اندازه باشد ، هرگز خود را برای چنین لذتی به كشتن نمی‏دهد زیرا معنا ندارد .
پس درست است كه انسان در عمق وجدان خود از كارهای خیر و عمومی لذت‏
می‏برد ( و قرآن مجید هم این وجدان را قبول دارد ) اما این مقدار وجدان‏
برای پایه و مایه یك مكتب قرار گرفتن كافی نیست ، یعنی نیاز مكتب به‏
ایمان به معنویات در یك حد خیلی بالاتر و بهتری است . لذا اگر كسی مثلا
بگوید : امام حسین علیه‏السلام به كربلا رفت و خود و جوانانش را به كشتن داد
و اهل بیتش را به اسارت داد زیرا
وجدانش از خدمت به خلق خدا لذت می‏برد ، این درست نیست ، زیرا لذت‏
در پایان به خود انسان برمی‏گردد و دیگر با " پاكباختگی " جور در نمی‏آید
.
ثانیا اگر خدائی در عالم نباشد و نظام و هدفی در كار نباشد و اگر یك‏
نوع وابستگی باطنی میان اشیاء و انسانها برقرار نباشد ، خود لذت بردن كه‏
ما بر اساس آن ساخته شده‏ایم ، آیا نباید گفت غلطی در طبیعت است ؟
لذت ما در ما هست اما یك اشتباه است ، زیرا هر لذتی از لذات مادی به‏
خاطر نیازی است كه طبیعت دارد . شوپنهاور می‏گوید : طبیعت ، برای اینكه‏
افراد انسان را گول بزند و بدنبال مقاصد خودش بفرستد ، لذتهائی را در
كام بشر ریخته است و بدینوسیله او را گول زده و به دنبال هدفهای خود فرستاده است .
مثلا هدف طبیعت اینست كه نسل باقی بماند . حال اگر به بشر فرمان بدهد
كه تو به خاطر بقای نسل ازدواج كن ، زحمت بكش و زن و بچه را نان بده ،
بشر عاقل چنین كاری نمی‏كند . ولی برای آنكه بشر را گول بزند و به دنبال‏
هدفهای خود بفرستد ، این لذت را در كام او گذاشته به طوری كه خود به طوع‏
و رغبت و اختیار و با كمال میل ازدواج می‏كند . به هر حال هر لذتی بر
اساس یك نیاز است . اگر از خوردن یك غذا لذت می‏بریم به خاطر آنست‏
كه طبیعت ما به آن ماده احتیاج دارد و اگر لذت نبریم نمی‏خوریم . از
نوشیدن آب لذت می‏بریم زیرا طبیعتمان به آب احتیاج دارد . از خواب‏
لذت می‏بریم زیرا احتیاج داریم . یعنی هر لذتی بر اساس یك نیاز واقعی‏
است ، همچنانكه هر دردی بر اساس یك مانع است . فلسفه لذتهای مادی روشن است‏
: كارهای حكیمانه‏ای در طبیعتند . ولی لذتهای معنوی چطور ؟ .
اینكه من مثلا از نان خوردن فلان بچه یتیم لذت می‏برم چه ربطی به من دارد
؟ او خود لذت ببرد چرا من لذت ببرم ؟ این لذت در این صورت چیزی است‏
شبیه لغو و پوچ یعنی حكمت و علتی در وجود من ندارد و بی دلیل است . ولی‏
اگر بگوئیم یك نوع همبستگی در نظام عالم هست و خلقت روی حكمت كار
می‏كند ، میان من و سایر افراد یك وابستگی در متن خلقت هست و همه یك‏
عضو یك پیكریم ، آنوقت من كه دنبال این لذت می‏روم ، به دنبال امر پوچ‏
و بی‏هدف از سوی خود نمی‏روم ، دنبال یك اصل متقن در خلقت می‏روم . ولی‏
اگر این لذت تصادفی باشد و تصادفا من طوری ساخته شده ام كه از رسیدن خیر
به دیگران لذت می‏برم گو اینكه این لذت برای من هیچ فلسفه‏ای ندارد ، در
این صورت باز آخرش كار به پوچی و بی‏هدفی می‏كشد . یعنی طبیعت از كار
خود هدفی نداشته و كار لغوی انجام داده است و من دارم بدنبال آن كار لغو
طبیعت می‏روم و فی المثل خود را به عنوان سرباز برای دفاع از مردم به‏
خاطر لذتی كه می‏برم ، فدا می‏كنم ، اما خود لذت چیست ؟ نمی‏دانم بلكه‏
اینچنین ساخته شده ام ( مانند اینكه انسان گاه شش انگشتی ساخته می‏شود )
. در این صورت طبیعت كار پوچی انجام می‏دهد و كار من هم پوچ است ، و
این دیگر ارزش و هدف نیست . اینكه هدف من بر اساس لذتی است كه به‏
غلط در من گذاشته شده است و آنچه هدف من در آن است [ یعنی طبیعت ]
خود بی هدف است زندگی مرا از پوچی خارج نمی‏كند .

پس ما در عین اینكه قائل به وجدان اخلاقی می‏شویم و می‏گوئیم انسان‏
بالفطره از كار خوب لذت و از كار بد رنج می‏برد ، اگر پای خدا و خلقت و
هدف داشتن خلقت در میان نباشد ، كار ما از پوچی خارج نمی‏شود . ولی آنجا
كه این وجدان اخلاقی هست ( و ما معتقدیم كه واقعا وجود دارد ) اما من خود
می‏فهمم كه این وجدان را خدا برای این قرار داده است كه من كار با هدفی‏
را انجام دهم و در متن خلقت ، و من و آن یتیم و آن پیر زن عضو یك پیكر
هستیم و واقعا جزء یك نقشه و طرح هستیم و از یك مشیت ازلی پیروی‏
می‏كنیم و به دنبال یك حكمت می‏رویم و هدف خلقت و خالق خلقت را تامین‏
می‏كنیم ، در این صورت این امر معنوی پوچ نیست بلكه حقیقی و واقعی است‏
.
بنابراین هر مكتبی و هر سیستم فكری اجتماعی نیازمند است به یك سلسله‏
ایده‏های معنوی و لهذا می‏گوئیم ایدئولوژی نیازمند ارزشهای مافوق مادی است‏
، و ارزشها باید قوی و نیرومند باشند به طوری كه دارای نوعی تقدس باشند
و نشانه تقدس یك چیز آنست كه انسان آن را شایسته این بداند كه زندگی‏
فردی خودش را فدای آن بكند .
پس هر مكتبی نیاز دارد به چنین هدفها و ارزشهای معنوی و به صرف شركت‏
در منافع و بر اساس آن نمی‏توان یك مكتب انسانی جامع بوجود آورد ،
 آنچنانكه ماركسیسم بر این اساس است .
و بازمنهای خدا كه خلقت را بر اساس حكمت و هدف و مسؤولیت آفریده‏
است ، نمی‏شود چنان ایده‏های با ارزشی برای بشر به وجود آورد . آن مكتبی‏
كه مدعی است :
ابر و باد و مه و خورشید و فلك در كارند تا تو نانی به كف آری و به‏
غفلت نخوری
یا می‏گوید : " « الم تروا ان الله سخر لكم ما فی السموات و ما فی‏
الارض »" ( 1 ) ، برای هر ذره‏ای مسؤولیت قائل است و می‏گوید در متن‏
خلقت هر چیزی برای راهی آفریده شده و مسؤول كار و وظیفه‏ای است . برای‏
خورشید در متن خلقت وظیفه‏ای قرار داده شده است وظیفه خود را انجام‏
می‏دهد . ابر كه حركت می‏كند وظیفه خود را انجام می‏دهد . حركت ابر یعنی‏
وظیفه انجام دادن . حركت باد یعنی وظیفه انجام دادن . میوه دادن یك‏
درخت یعنی وظیفه انجام دادن .
پس چنین مكتبی انسان را هم می‏تواند مسؤول بداند . انسان موجودی است‏
مسؤول در میان دریائی از مسؤولیت . ولی مكتبی كه همه چیز را عاری از
هدف و غایت می‏داند ، برای هیچ موجودی معتقد به انجام وظیفه نیست .
تنها به بشر كه می‏رسد می‏خواهد برای او وظیفه و تكلیف خلق كند به طوری كه‏
بشر واقعا احساس بكند كه مسؤول است ، مسؤول خود و دیگران ، و حاضر باشد
به خاطر این مسؤولیتها ، ارزشها و معنویتها فداكاری كند . چرا و بر چه‏
پایه‏ای ؟ گفتیم حداكثر می‏تواند بگوید لذت می‏برم ، و حال آنكه خود این لذت ،
لغوی است كه‏ طبیعت انجام داده است .
بنابراین یك مكتب به ارزشهای معنوی نیازمند است و بدون اعتقاد به‏
حكیمانه بودن خلقت نمی‏توان به چنین ارزشهائی ایمان پیدا كرد و چنین‏
آرمانهائی لازمه هر حركت است كه مكتب باید آنها را به وجود آورد (
آرمان یعنی منتهای آرزو ) بدین معنی كه برای هر فرد زندگی فردی و شخصی‏
منتهای آرزو نباشد ، بلكه كارهای بزرگ منتهای آرزو باشد .
مرد تازه داماد و تازه زندگی تشكیل داده می‏آمد خدمت رسول اكرم صلی‏
الله علیه و آله و سلم می‏گفت یا رسول الله ! آرزوی شهادت دارم ، دعا كن‏
خداوند شهادت را نصیب من كند . مكتب تا كجا به انسان آرزو و آرمان‏
بزرگ می‏دهد كه همواره می‏خواهد به آن برسد و به شهادت نائل آید و این‏
آرمان ، دیگر با این حرفهای پیش پا افتاده درست در نمی‏آید . با این‏
حرفها نمی‏توان چنین بشری ساخت ، و بدون این آرمان هم هیچ مكتبی ، مكتب‏
نیست .

مكتب و جهان بینی

تعبیر دیگری از حرفهای گذشته به این نحو قابل بیان است كه : یك مكتب‏
اجتماعی كامل و ایدئولوژی درست ، هم نیازمند به یك " نظام فكری و
فلسفی " است و هم نیازمند به یك ایمان ، بدین معنی كه هم یك جهان‏
بینی استوار و بینش منطقی خاص و مجهز به استدلال و منظم و به اصطلاح‏
امروز سیستماتیك درباره جهان داشته باشد و هم دارای یك ایمان باشد ،
یعنی دارای قدرت ایجاد دلبستگی و عشق و محبت نسبت به هدفها و هدف‏
برتر و مافوق فردی و شخصی باشد . نقصی كه در بعضی از مكتبهای اجتماعی و
بلكه در اغلب مكتبهای اجتماعی امروز ، مثل مكتب اگزیستانسیالیسم هست‏
این است كه می‏خواهند ایدئولوژی منهای ایمان بوجود بیاورند ، یعنی منهای‏
امری مافوق فرد انسان كه انسان نسبت به آن عشق بورزد و در واقع آن چیز
به نوعی مورد پرستش انسان باشد . می‏خواهند بر اساس فلسفه محض مكتب‏
ایجاد كنند و این نشدنی است . ایدئولوژی بر اساس فلسفه محض
منهای ایمان كه نوعی دلبستگی و شیفتگی به هدف برتر و عالیتر
است ایدئولوژی كامل انسانی نیست .
و گاهی اوقات شبه دوری ایجاد می‏كنند كه معلوم است امری خیالی و
استفاده از نیروی خیال بشریت است ، می‏آیند خود ایدئولوژی را موضوع‏
ایمان قرار می‏دهند زیرا این خلا را احساس می‏كنند كه ایدئولوژی باید بر
ایمان به هدف برتر استوار باشد . در صورتی كه ایدئولوژی طرحی است كه‏
باید مشتمل بر ایمان باشد و لذا می‏تواند مقدس باشد اما اگر خود
ایدئولوژی مشتمل بر ایمانی نباشد و صرفا یك نظام فكری باشد و خود بخواهد
موضوع ایمان یعنی عشق و دلبستگی قرار بگیرد ، این دیگر به هیچ وجه پایه‏
منطقی ندارد . یعنی امری است كه با زور تلقین و القاء می‏شود بدان عمل‏
كرد ولی پایه منطقی حسابی ندارد .
اكنون مقداری از یادداشتهای گذشته را درباره مكتب می‏خوانیم : " مكتب‏
عبارتست از یك سیستم واحد فكری عملی " یعنی نه یك سیستم فكری صرفا
نظری كه مربوط به علوم نظری است و نه آنچه باید كرد . به اصطلاح فلسفه‏
خودمان سیستم فكری نظری یعنی فكر درباره آنچه كه هست . فرض كنید
می‏گوئیم فیزیك ارسطو یك سیستم فكری نظری است یعنی یك نوع طرز تفكر
است درباره آنچه هست كه چگونه است . و یا می‏گوئیم فیزیك نیوتون یك‏
سیستم فكری نظری دیگری است درباره آنچه هست .
ولی سیستم فكری عملی یعنی یك نظام فكری درباره آنچه باید باشد ، و در
اصطلاح قدما حكمت عملی ، كه حكمت را به نظری و عملی تقسیم می‏كنند :
حكمت نظری یعنی حكمت و درك صحیح درباره آنچه هست و
حكمت عملی یعنی درك صحیح و واقعی درباره آنچه باید باشد . بنابراین‏
مكتب كه عبارتست از یك سیستم واحد فكری عملی یعنی یك سیستم فكری‏
درباره آنچه باید باشد ، طرحی برای اینكه فرد یا اجتماع انسان چگونه خوب‏
است باشد ؟ و در تعریف مكتب اجتماعی باید یك كلمه هم اضافه كنیم و
اینطور بگوئیم : مكتب اجتماعی عبارتست از یك سیستم واحد فكری اجتماعی‏
عملی ، نه مجموع اندیشه‏های ناهماهنگ كه به صورت یك دستگاه در نیامده‏
باشد كه آن مكتب نیست . یك ركن مكتب این است كه به صورت یك دستگاه‏
باشد . دستگاه صنعتی چگونه است ؟ دستگاه آن است كه از یك سری اجزاء
تشكیل شده و برای هر جزئی كار و مقام و جای معینی در نظر گرفته شده است‏
. مثلا یك ساختمان یك دستگاه است چون هر جزء آن وظیفه‏ای را انجام می‏دهد
و مجموع آن یك هدف واحد را تشكیل می‏دهد و لهذا اندیشه‏های متفرق مكتب‏
نیست زیرا یك واحد و یك دستگاه را به وجود نمی‏آورد .
مجموع اندیشه‏های هماهنگ كه با زندگی عملی یعنی با بایدها و نبایدها
بستگی داشته باشد ، یك مكتب می‏باشد كه بر پایه " اندیشه‏های نظری "
قرار دارد ، و آن اندیشه‏های نظری روح آن مكتب به شمار می‏رود . برای این‏
می‏گوئیم " بر پایه اندیشه‏های نظری " كه گفتیم هر ایدئولوژی بر اساس‏
یك جهان بینی است و خود جهان بینی نظر درباره جهان است آنچنان كه هست‏
، ولی ایدئولوژی نظر درباره انسان است آنچنان كه باید باشد و باید بشود
پایه و مایه مكتب همان روحی است كه همه را به صورت یك دستگاه و یك‏
پیكر در آورده است و دیگر چیزها به منزله اعضاء و جوارح رئیسه و غیر
رئیسه است و حتی بعضی به منزله موهائی است كه بر پیكر می‏روید یعنی‏
اینقدر جنبه غیر اصیل دارد ، مانند لازم و غیر لازم و واجب و مستحب و ...