تبیان، دستیار زندگی

دوست عزیز به نظر شما چه آیتم هایی برای رسیدن انسان امروزی به تکامل لازم می باشد؟




بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع بحث مفهوم تكامل در تاریخ و به تعبیر دیگر تكامل اجتماعی و
پیشرفت اجتماعی انسان است . علماء برای انسان قائل به دو تكاملند : یكی‏
تكامل طبیعی و زیستی كه در زیست شناسی خوانده و دیده‏اید ، كه انسان را
كاملترین حیوان و آخرین حلقه تكامل طبیعی حیوانات دانسته‏اند . معنی‏
تكامل طبیعی روشن است ، یعنی تكاملی كه آنرا جریان طبیعت بدون دخالت و
خواست خود انسان بوجود آورده است . از این جهت میان انسان و سایر
حیوانات تفاوتی نیست یعنی یك مسیر طبیعی جبری قهری ، هر حیوانی را به‏
مرحله‏ای رسانده است ، انسان را هم همان جریان به مرحله‏ای كه امروز ما او
را انسان می‏نامیم و او را نوعی خاص در مقابل سایر انواع می‏دانیم رسانده‏
است . ولی تكامل تاریخی یا تكامل اجتماعی یعنی سیر جدیدی از تكامل كه در
این سیر جدید ، طبیعت به آن شكل دخالت ندارد . این تكامل ، تكامل‏
اكتسابی  است . یعنی تكاملی است كه انسان با دست خود آنرا كسب‏ كرده است
 و دوره به دوره هم آنرا از طریق تعلیم و تعلم منتقل كرده است‏
، نه از طریق وراثت . تكامل طبیعی بدون اختیار و اكتساب انسان رخ داده‏
است و با یك سلسله قوانین ارثی دوره به دوره طی شده است . ولی تكامل‏
اجتماعی یا تاریخی انسان چون اكتسابی است و به دست خود انسان بوجود
آمده است انتقالش از نسلی است و به دست خود انسان بوجود آمده است‏
انتقالش از نسلی به نسلی و از دوره‏ای به دوره‏ای و احیانا از منطقه‏ای به‏
منطقه‏ای ، بوسیله تو ارث نبوده و امكان هم نداشته است بلكه بوسیله‏
تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن ، و در درجه اول بوسیله فن نوشتن‏
انجام شده است كه می‏بینیم قرآن كریم هم به قلم و ابزارهای نوشتن قسم‏
می‏خورد : " « ن و القلم و ما یسطرون » " و یا : " « اقرا باسم‏
ربك الذی خلق 0 خلق الانسان من علق 0 اقرأ و ربك الاكرم 0 الذی علم‏ بالقلم »"
خدای بزرگوار تو همان است كه قلم بدست گرفتن را به انسان آموخت یعنی‏
استعداد پیشرفت در تكامل تاریخی و تكامل اجتماعی به انسان داد .
در اینكه جامعه بشر از بدو پیدایش ، از زمانی كه شروع كرده است به‏
ایجاد تمدن ، رو به پیشرفت و رو به تكامل بوده است تقریبا جای بحث‏
نیست . همه ما می‏دانیم كه همانطوری كه تكامل طبیعی تدریجا رخ داده است‏
، تكامل اجتماعی هم تدریجا رخ داده است با یك تفاوت و آن اینكه هر چه زمان گذشته است
 بر سرعت این تكامل افزوده‏ است و به اصطلاح علمی ،
 یك حركت مقرون به شتاب بوده است یعنی حركت‏
بوده و سكون نبوده است و تازه حركت یكنواخت هم نبوده است . ( حركت‏
یكنواخت مثل حركت یك اتومبیل كه مثلا ساعتی 100 كیلومتر ، یك ساعت ،
دو ساعت ، ده ساعت با همین سرعت حركت كند . ) بلكه حركت با شتاب‏
بوده است یعنی تدریجا بر سرعتش افزوده شده است ، اگر در دقیقه اول مثلا
یك كیلومتر حركت كرده ، در دقیقه دوم 2 كیلومتر ، در دقیقه سوم 4
كیلومتر و بلكه بیشتر به طوری كه هر چه جلو آمده است در زمانهای كمتر با
سرعتی بیشتر و در بعضی از قسمتها با سرعت خارق العاده‏ای پیش رفته و جلو
آمده است . ولی با اینكه به نظر می‏رسد كه تكامل و پیشرفت امری بدیهی‏
است ، حتما تعجب خواهید كرد كه در میان دانشمندان افرادی بوده و هستند
كه در اینكه بتوان نام آنچه رخ داده است را پیشرفت و تكامل نامید ،
تردید كرده‏اند . خیلی هم در ابتدا تعجب آور است كه چه جای تردید است ؟
! اینكه چرا تردید كرده‏اند بعد عرض می‏كنم . در اینجا همین قدر اشاره‏
می‏كنم كه اگر چه ما تردید آنها را صحیح نمی‏دانیم و ما هم معتقدیم كه‏
جامعه بشر همه جانبه رو به تكامل است و به یك مراحل نهائی نزدیك می‏شود
، در عین حال تردیدهای آنها هم بی‏وجه نیست ، جهتی دارد كه باید روشن‏
بشود تا ما بتوانیم مفهوم تكامل را كاملا درك بكنیم .

تكامل را باید اول تعریف بكنیم . خیلی از مسائل است كه به نظر
 واضح و بدیهی و بی‏نیاز از تعریف می‏آید ، ولی وقتی كه انسان می‏خواهد
تعریف كند ، می‏بیند چقدر دشوار و مشكل است و دچار اشكالات می‏شود . من‏
نمی‏خواهم همه تعریفهائی را كه فلاسفه برای تكامل كرده‏اند ذكر كنم . در
اینجا اجمالا به فرق میان تكامل و پیشرفت و همچنین فرق میان كمال و تمام‏
اشاره می‏كنم .
بحث دقیقی در فلسفه اسلامی هست كه اتفاقا از نظر قرآن هم قابل بحث‏
است و آن اینكه : فرق میان تمام و كمال چیست ؟ ما تمام را در مقابل‏
نقص بكار می‏بریم ، كمال را هم در مقابل نقص . می‏گوئیم تام و ناقص ،
كامل و ناقص . آیا تام همان كامل است ؟ نه ، در قرآن آیه‏ای كه مربوط به‏
امر امامت و ولایت است اینچنین نازل شد : " « الیوم اكملت لكم دینكم‏
و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا »" قرآن می‏گوید ما
دو كار كردیم : نعمت را تمام كردیم ، دین را كامل نمودیم . یعنی قرآن‏
برای اتمام و اكمال دو مفهوم قائل است ، می‏گوید نعمتها را از نقص به‏
تمام رساندیم ، و دین را از نقص به كمال . قبل از آنچه فرق این دو را با
یكدیگر بگوئیم لازم است تفاوت میان تكامل و پیشرفت را عرض بكنم .
آیا پیشرفت همان تكامل است و تكامل همان پیشرفت است ؟ اتفاقا اینها
هم با یكدیگر تفاوت دارند ، شما موارد استعمال را ببینید . ما درباره‏
یك بیماری می‏گوئیم این بیماری در حال پیشرفت است ولی نمی‏گوئیم در حال‏
تكامل است . اگر سپاهی در سرزمینی بجنگد و قسمتی از سرزمین دشمن را
تصرف كند می‏گوئیم فلان لشكر در حال پیشرفت است‏
ولی نمی‏گوئیم در حال تكامل است . چرا ؟ برای اینكه در مفهوم تكامل ،
تعالی خوابیده است یعنی تكامل حركت است اما حركت رو به بالا و عمودی .
تكامل ، حركت از سطحی به سطح بالاتر است . ولی پیشرفت در یك سطح افقی‏
هم درست است . یك سپاهی كه سرزمینی را اشغال كرده است وقتی قسمت‏
دیگری را بر متصرفات خودش اضافه می‏كند ، می‏گوئیم پیشروی كرده است یعنی‏
در همان سطحی كه بوده مقدار دیگری به قلمرو خودش افزوده است . چرا
اینجا نمی‏گوئیم تكامل ؟ برای اینكه در تكامل تعالی خوابیده است . پس‏
وقتی كه ما می‏گوئیم تكامل اجتماعی ، در مفهومش تعالی انسان از نظر
اجتماعی است نه صرف پیشرفت . ای بسا چیزها كه برای انسان و جامعه‏
انسان پیشرفت باشد ولی برای جامعه انسانی تكامل و تعالی شمرده نشود .
این را می‏گویم برای اینكه معلوم شود كه اگر بعضی از علما در اینكه بتوان‏
نام بعضی از مسائل را تكامل گذاشت تردید كرده‏اند ، نظرشان خالی از نوعی‏
دقت نیست . با اینكه نظر آنها را تأیید نمی‏كنیم ولی آنها متوجه نوعی‏
دقت شده‏اند . پس تكامل با پیشرفت و همچنین با توسعه تفاوت دارد .
( توسعه و پیشرفت تقریبا یك مفهوم دارند ) .
اما فرق تكامل با مسئله تمام این است كه یك شیئی اگر دارای یك سلسله‏
اجزاء باشد مثل یك ساختمان و یا یك اتومبیل ، مادامی كه همه اجزاء لازم‏
در او وجود پیدا نكرده ، می‏گوئیم ناقص است ، وقتی كه آخرین جزء را مثلا
آخرین آجر را زدند و می‏گوئیم تمام شد یعنی همه اجزاء به پایان رسید . ولی‏
تكامل ، در درجات و مراحل است ، یك كودك اگر از نظر عضوی ناقص به دنیا بیاید ناتمام به دنیا
آمده است ولی اگر از نظر اعضا و جهازات ، تمام به دنیا بیاید تازه‏
ناقص است و باید مراحل تكامل را با تعلیم و تربیت طی بكند . یعنی‏
پله‏های تعلیم و تربیت برای این كودك تعالی است ، درجات و پله‏ها را
بالا رفتن است . تا اینجا بحث ما درباره تعریف تكامل و فرق میان تكامل‏
اجتماعی و تكامل طبیعی بود . حال می‏پردازیم به سایر مسائلی كه در این‏
باره مطرح است كه می‏توان آنها را در سه پرسش مطرح كرد :

1 - آیا بشر در زندگی اجتماعی در طول تاریخ خود تكامل و تعالی پیدا كرده است یا نه ؟ .
2 - آیا جامعه بشر در آینده متكامل است و رو به تكامل می‏رود ؟ .
3 - اگر رو به تكامل می‏رود آیا آن جامعه ایده آل و به تعبیر افلاطون ،
آن مدینه فاضله بشریت چگونه است و چه مشخصاتی دارد ؟ .
ما تاریخ را تا اینجا كه آمده‏ایم می‏توانیم بشناسیم اما آینده را چطور ؟
آیا نسبت به آینده باید چشمهایمان را ببندیم و بگوئیم تاریخ جبرا حركت‏
می‏كند و رو به تكامل است ؟ در طبیعت زمان تكامل است ؟ كشتی زمان جبرا
و بدون آنكه انسان كوچكترین دخالتی و كوچكترین مسئولیتی داشته باشد ، رو
به تكامل است نظیر تكامل طبیعی كه قبلا اشاره شد ؟ و در گذشته هم انسانها
به عنوان یك عده موجودات آزاد و مختار و صاحب مسئولیت و دخیل ، نقشی‏
نداشته‏اند ؟ نقش انسانها هم در گذشته یك نقش جبری و یك نقش فرعی بوده است ؟ خیر
، نه در گذشته اینچنین بوده و نه در حال و آینده . چنین جبری برگذشته‏
حاكم نبوده است . انسانها با اراده خودشان ، با اختیار خودشان ، با طرح‏
ریزی خودشان برای جامعه‏شان ، راه تكامل جامعه را انتخاب كرده‏اند و جامعه‏
را جلو برده‏اند . یعنی نقش اختیار و آزادی انسانها در گذشته را نباید
فراموش كرد و لهذا گروههائی از انسانهای گذشته قابل ستایش و قابل تعظیم‏
و تجلیل و تقدیسند و آنها همانهائی هستند كه می‏توانستند در جلوی تكامل‏
تاریخ بایستند یا به تكامل تاریخ كمك نكنند و آسایش فردی را برای‏
خودشان برگزینند ولی این كار را نكردند و آزادانه و به اختیار خود در راه‏
تكامل تاریخ فداكاری كردند . و انسانهای دیگری مورد ملامت و صدهزار ملامت‏
و نفرین هستند به دلیل اینكه كارشكنی كرده‏اند . و قهرا اگر ما آینده را
نشناسیم یعنی برای آینده طرحی نداشته باشیم و اگر به مسئولیت خودمان‏
برای ساختن تاریخ توجه نكنیم ، مورد ملامت آیندگان هستیم . تاریخ ساخته‏
انسان است نه انسان ساخته تاریخ . اگر طرحی برای آینده تاریخ نداشته‏
باشیم و اگر مسئولیت خودمان را برای آینده تاریخ درك نكنیم كسی‏
نمی‏تواند به ما قول بدهد كه این كشتی خود بخود بطور خودكار به مقصد و
هدف خودش برسد ، لااقل قابل جلو افتادن و عقب افتادن هست . این مسئله‏
قابلیت جلو افتادن و عقب افتادن حوادث ، یعنی اینكه یك سیر جبری كور
حوادث را به جلو نمی‏راند ، در اسلام و مخصوصا در تشیع مطرح است كه اگر
كسی آنرا از دیدگاه اجتماعی مطالعه كند
( من در كتاب انسان و سرنوشت‏ این نكته را گفته‏ام ) از عالیترین معارف اسلامی است .

در اسلام مسئله‏ای وجود دارد بنام بداء . بداء به حسب ظاهر مفهومی دارد
كه كمتر انسانها می‏توانند قبول كنند كه بداء یك امر درستی است و حتی‏
خیلی بر شیعه اعتراض كرده‏اند كه شیعه قائل به بداء است . معنی بداء این‏
است كه در برنامه قضا و قدر الهی تجدید نظر رخ بدهد . مقصود اینست كه‏
در حوادث تاریخی بشر ، خدا برای پیش و پس رفتن تاریخ بشر صورت قطعی‏
معین نكرده است . یعنی این انسان ! تو خودت مجری قضا و قدر الهی هستی ،
این تو هستی كه تاریخ را می‏توانی جلو ببری ، می‏توانی عقب ببری ، می‏توانی‏
نگه داری ، هیچ جبری ، نه از ناحیه طبیعت ، نه از نظر ابزارهای زندگی و
نه از نظر مشیت الهی بر تاریخ حكومت نمی‏كند . این یك جور فكر و نظر
است . پس تا ما تكامل و مقصد انسانیت را نشناسیم ، نمی‏توانیم از تكامل‏
دم بزنیم و بگوئیم بشر رو به پیشرفت است زیرا بلافاصله این سؤالات مطرح‏
می‏شود : به كجا ؟ بسوی چه ؟ آیا بسوی نمی‏دانم كجا ؟ ! اگر بسوی نمی‏دانم‏
كجا است پس ما چه می‏گوئیم ؟ راه رسیدن چه راهی است ؟ ما تاریخ را
می‏خوانیم برای اینكه راهگشا بسوی آینده باشد اگر بنا شود كه تاریخ فقط
بتواند تا زمان حال ، خودش را معرفی كند ، و نتواند راه را بسوی آینده‏
بگشاید فایده تاریخ چیست ؟ ولی می‏بینیم كه قرآن تاریخ را
از این نظر مورد مطالعه قرار می‏دهد كه راهگشای‏
ما بسوی آینده است و باید باشد . بنابراین ما بحثی درباره گذشته تا حاضر
و بحثی برای آینده داریم . مسئله " تكلیف و وظیفه و مسؤولیت " برای‏
ما آنوقت مشخص می‏شود كه بعد از آنكه درباره گذشته یك شناختی پیدا
كردیم ، درباره آینده شناخت پیدا كنیم .

بدون شك ما اگر تاریخ گذشته را از این دو نظر نگاه كنیم ، می‏بینیم‏
پیشرفت ( می‏خواهید اسمش را تكامل بگذارید كه مشكل است ) برای بشر وجود
داشته است . یكی از آنها از نظر ابزارسازی است . این دیگر جای تردید
نیست كه بشر در ابزارسازی پیشرفت كرده است ، پیشرفتی حیرت آسا . بشری‏
كه یك روز ابزارش سنگ بود آنهم سنگهای نتراشیده و بعد به دوره مثلا
سنگهای صاف و تراشیده رسید اینك تكنولوژی و صنعت و فن امروز را پدید
آورده است . بشر از نظر خلاقیت فنی و از نظر خلاقیت ابزاری نه تنها بطور
محسوس پیشرفت كرده است ، بلكه به پیشرفت حیرت انگیزی رسیده است .
به پیشرفتی رسیده است كه اگر 100 سال پیش به همه بشرها و فیلسوفان درجه‏
اول دنیا می‏گفتند صد سال بعد بشریت از نظر ابزار به این حد می‏رسد كه‏
امروز رسیده است ، باورشان نمی‏آید . شما اسم این را می‏خواهید پیشرفت‏
بگذارید ، می‏خواهید ، تكامل . بدون شك بشر از نظر ابزار زندگی به حد
اعلای پیشرفت رسیده است و پیش بینی می‏شود كه در آینده هم چنین باشد ،
یعنی اگر در آینده وقفه‏ای ، یعنی فاجعه‏ای برای تاریخ رخ ندهد ،
فاجعه‏ای كه باز گروهی از دانشمندان آن را
پیش بینی كرده‏اند و بلكه محتمل می‏دانند و می‏گویند همین پیشرفت فنی و
صنعتی بجائی رسیده كه ممكن است بشر به دست بشر نابود بشود با همه‏
دستاوردهای گذشته‏اش از علم و فن و صنعت و كتاب و تمدن و آثار تمدن ، و
شاید بعد از نو انسانهایی پیدا شوند كه زندگی را از روز اول شروع كنند ،
اگر چنین فاجعه‏ای رخ ندهد شكی نیست كه بشر از نظر ابزار كار باز هم‏
جلوتر می‏رود و شاید به مراحلی برسد كه برای بشر امروز هم قابل تصور نیست‏
. این تكامل معلول تكامل تجارب بشر و تكامل علم بشر است ( علوم تجربی )
چون بشر از نظر آگاهیهای تجربی و اطلاع بر طبیعت پیش رفته و توانسته‏
است طبیعت را در خدمت و در تسخیر خود بگیرد . به عبارت دیگر بشر در
رابطه‏اش با طبیعت پیشروی كرده است و هر چه جلو رفته است طبیعت عینی‏
را بیشتر در تسخیر خود و در اختیار خود قرار داده است .
یك جهت دیگر تكامل ( اگر باز بشود نام آن را تكامل گذاشت كه مشكل‏
است ) اینست كه ساختمان جامعه بشری از یك حالت ساده تدریجا بسوی‏
پیچیدگی و پیچیده‏تر بودن پیش آمده یعنی همانطور كه در امور صنعتی و فنی‏
مثلا اولین هواپیمائی كه ساختند بسیار ساده بوده و اكنون كه این سفینه‏های‏
فضاپیما را ساخته‏اند دستگاههای بسیار دقیقی است ، و همانطور كه در تكامل‏
طبیعی ، ساختمان بدن یك حیوان تك سلولی نسبت به ساختمان بدن یك انسان‏
كه روابط پیچیده‏ای دارد ، بسیار ساده است ، در جامعه بشری هم چنین است‏
.
بعضیها تكامل را اینگونه تعریف كرده‏اند : تكامل عبارت است از تراكم ،
 یعنی ابتداء جمع شدن یك عده اجزاء ، و بعد تقسیم شدن ،
از تجانس خارج شدن و به سوی عدم تجانس رفتن و به اصطلاح ارگانیزه شدن ،
عضو عضو شدن ، جزء جزء شدن ، و سپس یك رابطه وحدت میان اعضا برقرار
شدن ، همان طور كه می‏دانید در نطفه ، آن سلولی كه از تركیب دو سلول نر و
ماده بوجود می‏آید اول یك حالت بسیطی دارد بعد شروع می‏كند به تجمع و
تراكم یعنی یكی ، دو تا می‏شود ، دوتا چهارتا می‏شود ، چهارتا هشت تا
می‏شود ، هشت تا شانزده تا می‏شود و مرتب تقسیم می‏شود ولی صرفا جنبه‏
ازدیاد كمی دارد . به یك مرحله كه رسید صورت تقسیم شروع می‏شود ، تغییر
ماهیت می‏دهند ، یك گروه مثلا به صورت سلسله اعصاب درمی‏آیند ، گروه‏
دیگر قلب را و گروهی دیگر كبد را تشكیل می‏دهند و . . . و همه گروهها نیز
باهم یك وحدت و ارتباطی دارند . از همه اینها یك انسان تشكیل می‏شود .
در این جهت هم جامعه انسان بدون شك پیشرفت كرده است می‏خواهید اسم‏
آن را تكامل بگذارید ، می‏خواهید نگذارید . یعنی ساخت اجتماع از آن‏
بساطت اولیه به صورت یك پیچیدگی در آمده است . ساختمان جامعه‏های بدوی‏
و جامعه‏های قبایلی خیلی ساده است ، یك نفر رئیس قبیله است و یك عده‏
افراد آن ، كه احیانا رئیس قبیله نوعی تقسیم كار در میان آنها بوجود
آورده آنهم چند تا كار بیشتر وجود ندارد . ولی شما می‏بینید كه هر چه علم‏
و فن پیش رفته ، در جامعه هم تقسیمات زیاد شده ، كار زیاد شده ، تقسیم‏
كار زیاد شده و اعضا برای جامعه زیاد شده است . شما شغلها و كارها و
طبقات شغلی جامعه‏های امروز را با جامعه صد سال پیش بسنجید ، یا تقسیمات اداری و
علمی را در نظر بگیرید . در قدیم یك نفر می‏توانست معلم همه علوم زمان‏
خودش بشود ، ارسطوئی بشود معلم همه علوم زمان خودش ، بوعلی سینا بشود
معلم همه علوم زمان خودش ، ولی الان دستگاه تعلیم و تربیت آنقدر تقسیم‏
پذیرفته است كه صدها بوعلی سینا و ارسطو هر كدام در رشته‏ای تخصص دارند
و در حالی كه حتی از وجود برخی رشته‏های دیگر بی‏خبرند كه چنین رشته‏ای هم‏
در دنیا وجود دارد . و این ، یك خصلت دارد ( من مخصوصا بخاطر این‏
خصلتش می‏گویم ) و آن اینكه این نوع تكامل و پیشرفت ، افراد انسان را از
حالت همرنگی و همشكلی خارج می‏كند و میانشان تمایز و اختلاف برقرار می‏كند
چون همان طور كه انسان كار را می‏سازد كار هم انسان را می‏سازد . بعد
می‏بینیم انسانها در جامعه با اینكه همه انسانند گوئی با ماهیتهای مختلفند
چون او با كاری سر و كار دارد كه دیگری اصلا آن كار را نمی‏شناسد و با
دنیائی سر و كار دارد كه دیگری اصلا با آن دنیا آشنا نیست ، در نتیجه‏
انسانهائی بیرون می‏آیند كه خیلی با یكدیگر مختلفند . اگر ما بخواهیم‏
پیشرفت یا تكامل را در ساخت و ارگانیزم جامعه‏ها ، در عضو عضو شدن‏
جامعه‏ها بكار ببریم ، در این جهت هم بدون شك روابط ساختمانی جامعه‏ها از
سادگی به سوی پیچیدگی و باصطلاح بسوی معقد بودن و تعقد پیش رفته است .
البته به بیانی كه عرض كردم شاید بسیاری از شما از همین جا احساس خطر
بكنید كه اگر كار اینطور پیش برود ، انسانها را آنقدر با یكدیگر به‏
اختلاف می‏كشاند كه وحدت نوعی انسانها به خطر می‏افتد یعنی انسانهائی‏
ساخته می‏شوند كه شكلا انسان هستند ولی ساختمان فكری ، روحی ،
 احساسی و تربیتشان‏ به كلی با یكدیگر اختلاف دارد و این ، یك خطر برای جامعه بشریت است .
اینست كه می‏گویند پیشرفت صنعت انسان را از خودش بیگانه كرده است و
به تعبیر بهتر با خودش بیگانه كرده است ، انسان را به صورت چیزی ساخته‏
است كه آن كار و آن شغل می‏خواسته كه انسان ساخته شود ، وحدت انسانها را
از بین برده است ، و این خودش مسئله‏ای است . به هر حال از نظر ساخت و
تشكیلات جامعه نیز باید گفت در گذشته جامعه‏ها پیشرفت كرده‏اند . ولی‏
اینجا غیر از مسئله قدرت و سلطه بر طبیعت و نیز ساخت جامعه انسانی و
به عبارت دیگر تشكیلات جامعه‏های انسانی ، یك سلسله مسائل دیگر هم هست‏
كه با ماهیت انسان ارتباط دارد و مربوط است به روابط انسانی انسانها با یكدیگر .

آیا همان طور كه بشریت در ابزارها پیشرفت كرده است و در ساختمان و
تشكیلات اجتماعی پیشرفتی عظیم برایش پیدا شده است در حسن روابط انسانها
با یكدیگر نیز پیشرفت پیدا شده است یا نه ؟ اگر این پیشرفت پیدا شده‏
باشد اسمش واقعا تكامل است ، تعالی است . یعنی مثلا آیا انسانها در
احساس تعاون نسبت به یكدیگر پیش آمده‏اند ؟ یعنی انسان امروز از انسان‏
گذشته نسبت به انسانهای دیگر بیشتر احساس تعاون می‏كند ؟ آیا در احساس‏
مسئولیت و درك مسئولیت نسبت به انسانهای دیگر به همان نسبت پیشروی‏
پیدا شده است ؟ عواطف انسانها نسبت به یكدیگر به همان نسبت پیشروی پیدا كرده‏
است ؟ آیا بهره كشی انسان از انسان واقعا از بین رفته است ؟ یا شكل‏
عوض شده است ولی معنی به درجاتی فزونی گرفته است ؟ آیا تجاوز انسان به‏
حقوق انسان كاهش یافته است ؟ آیا به همان نسبت كه ابزار پیشرفت كرده‏
است و به همان نسبت كه ساختمان اجتماعی تنوع و تشكل پیدا كرده است به‏
همان نسبت این مسائل هم پیش رفته است ؟ یا نه ، این مسائل به حال اول‏
باقی مانده است ؟ و یا ممكن است كسی مدعی شود كه این مسائل نه تنها
پیش نرفته ، بلكه عقب گرد هم كرده است . به عبارت دیگر آیا بطور كلی‏
ارزشهای انسانی و اساسا آنچه كه ملاك و معیار انسانیت انسان است هم‏
بهمان نسبت جلو آمده است ؟ در این مورد نظریات مختلفی وجود دارد ،
بعضیها بطور كلی منكر و بدبین‏اند به اینكه از این جهت پیشرفتی برای‏
انسان حاصل شده باشد چون می‏گویند اگر ملاك پیشرفت ، آسایش و سعادت‏
انسان است مشكل است كه بتوانیم اینها را پیشروی حساب كنیم . حتی در
مورد ابزارها نیز چنین سخنی را گفته‏اند . راجع به اینكه چرا پیشرفت‏
ابزارسازی از نظر آسایش انسان مورد تردید قرار گرفته است كه آیا پیشروی‏
است یا نه ، دو مثال برایتان عرض می‏كنم :

یكی از چیزهائی كه از لحاظ رابطه انسان با طبیعت و از نظر ابزارسازی‏
فوق العاده پیشروی كرده است ، سرعت است . یعنی انسان در ابزار آنچنان‏
پیشرفت كرده است كه سرعت را به حد بالایی رسانده است .
آیا در صد سال پیش امكان داشت كه گروهی از دانشجویان محترم در
ظرف یك دقیقه به وسیله تلفن از من دعوت بكنند از تهران و آمدن من هم‏
در ظرف یك ساعت به وسیله هواپیما صورت بگیرد ؟ نه . سرعت ، فوق‏
العاده افزایش پیدا كرده است ولی آیا این سرعت را با مقیاس آسایش‏
انسان می‏توانیم پیشرفت بدانیم ؟ یا اینكه چون سرعت یك وسیله است ،
همینطوری كه سبب شده در یك قسمتهائی برای انسان آسایش بیاورد سبب شده‏
است كه در قسمتهای دیگر آسایش را از انسان سلب بكند زیرا همانطوری كه‏
این سرعت ، یك انسان با حسن نیت و یك انسانی كه مقصد خوبی در زندگی‏
دارد را زودتر به مقصد می‏رساند ، انسان پلید با مقاصد پلید را هم زودتر
به مقصدش می‏رساند . یعنی درست است كه یك انسان سالم و با حسن نیت‏
دستش قویتر شده و پایش سریعتر گشته ولی یك انسان پلید هم همینطور شده‏
است . افزایش سرعت سبب شده است كه مثلا وسیله آدمكشی را هم در ظرف‏
چند ساعت از این سر دنیا به آن سر دنیا منتقل بكنند و هزارها و بلكه‏
میلیونها آدم را یكجا بكشند . پس نتیجه نهائی چیست ؟ من خودم مطلبی را
كه عرض می‏كنم قبول ندارم ولی می‏خواهم بگویم كه چرا بعضیها تردید كرده‏اند
؟ مثلا آیا پیشرفت طب واقعا پیشرفت انسان است ؟ بظاهر بله ، زیرا من‏
وقتی كه خودم و بچه‏ام را نگاه می‏كنم می‏بینم اگر بچه‏ام دیفتری بگیرد فورا
دارو پیدا می‏شود و معالجه می‏گردد . شك ندارم كه این پیشروی است ولی‏
بعضیها مثل الكسیس كارل كه با مقیاس انسانیت حساب می‏كنند معتقدند كه‏
پیشرفت طب دارد نسل انسان را تدریجا ضعیف می‏كند . كارل می‏گوید :
در گذشته انسانها با بیماریها مبارزه می‏كردند . انسانهای ضعیف از بین‏
می‏رفتند ، قویها باقی می‏ماندند و در نتیجه نسل انسان تدریجا قویتر می‏شد و
نیز انسان دچار تراكم جمعیت نمی‏شد . ولی حالا این طب سبب شده كه‏
انسانهای ضعیف و مردنی را كه از نظر طبیعت محكوم به مرگ هستند بطور
مصنوعی نگاه دارد . سپس نسل بعد از این بوجود می‏آید نه از اصلح ، نتیجه‏
اینست كه نسل آینده بشریت رو به ضعف می‏رود . مثلا بچه‏ای كه هفت ماهه‏
به دنیا آمده است در قانون طبیعت محكوم به مرگ است ولی حالا كه طب‏
پیشرفت كرده او را با وسائل خودش نگهداری می‏كند . درست است كه او
می‏ماند ولی نسل او در آینده چه خواهد شد ؟ همچنین مسئله تراكم جمعیت‏
پیش می‏آید و در تراكم جمعیت بسا هست كه انسانهائی كه برای بهبود نسل‏
بشر اصلح هستند از بین می‏روند و انسانهائی كه برای بهبود نسل بشر صلاحیت‏
ندارند به وسیله‏ای باقی می‏مانند . اینست كه این موضوع مورد تردید واقع‏
شده است .

مسئله دیگر رابطه انسان با خودش ، با نفس خودش است كه نامش اخلاق‏
است . اگر نگوئیم تمام سعادت بشر در برقراری حسن رابطه خودش با خودش‏
است كه البته اینطور هم نمی‏گوئیم زیرا كه اغراق است ، ولی اگر موجبات‏
سعادت بشر را با یكدیگر بسنجند و بخواهند درصد بگیرند مسلما درصد عمده‏
سعادت بشر در رابطه انسان با خودش و به عبارت دیگر با نفس خودش است‏
، در رابطه انسانیت انسان با حیوانیت انسان است . چون انسان در عین اینكه انسان‏
است و یك سلسله ارزشهای انسانی در او نهفته است ، حیوان هم هست یعنی‏
حیوان انسان شده است ، حیوانی كه با حفظ حیوانیت از انسانیت برخوردار
است . در اینجا این سؤال مطرح می‏شود كه آیا انسانیت انسان تحت الشعاع‏
حیوانیتش است ، یا حیوانیتش در اطاعت انسانیتش است ؟ قرآن می‏فرماید
: " « قد افلح من زكیها و قد خاب من دسیها »" . مسئله اصلاح خود
، اصلاح نفس خود ، تزكیه خود ، اسیر مطامع و شهوات نفسانی خود نبودن ،
اسیر خصلتهای حیوانی پست خود نبودن را مطرح می‏كند كه تا انسان از ناحیه‏
اخلاقی تكامل پیدا نكرده باشد یعنی تا از درون خودش ، از حیوانیت خودش‏
رهائی پیدا نكرده باشد امكان ندارد كه در رابطه‏اش با انسانهای دیگر حسن‏
رابطه داشته باشد یعنی بتواند از اسارت انسانهای دیگر رهایی یابد یا
خودش انسان دیگر را به اسارت خود در نیاورد .
 پس در واقع ما در چهار
قسمت بحث كردیم :
1 - رابطه انسان با طبیعت : پیشرفت كرده است به همان معنا كه عرض‏ كردم .
2 - روابط ساختمانی و تشكیلاتی اجتماع ، كه انسان از نظر ساختمان اجتماع‏
و تشكیلات اجتماعی پیشرفت كرده است .
3 - حسن رابطه انسانها با یكدیگر كه معنایش معنویت انسان است و
حقیقت انسانیت انسان به آن وابسته است .
در این ، تردید است‏ كه آیا پیشروی كرده است یا نه ؟ ولی در اینكه به موازات آنها پیشروی‏
نكرده است شكی نیست . بحث در این است كه اصلا پیشروی كرده است یا هیچ‏
پیشروی نكرده است .
4 - رابطه انسان با خود انسان كه نامش اخلاق است .

آیا انسان امروز از حیوانیت خودش بیشتر فاصله گرفته و واقعا ارزشهای‏
انسانی در او تحقق یافته است یا انسانهای دیروز ؟ به عبارت دیگر تكامل‏
انسان در ماهیت انسانی خودش چه صورتی دارد ؟ این قسمت است كه نقش‏
انبیاء را در تكامل تاریخ روشن می‏كند . انبیاء در تكامل تاریخ چه نقشی‏
داشته‏اند و چه نقشی در آینده خواهند داشت ؟ دین در گذشته چه نقشی داشته‏
است و در آینده چه نقشی خواهد داشت ؟ از همین جا می‏توانیم نقش دین در
گذشته را به دست آوریم . نقش دین در آینده را هم كشف كنیم ، و از روی‏
قرائن علمی و اجتماعی حدس بزنیم كه آیا بشر در آینده برای تكامل خود
نیاز به دین دارد یا ندارد ؟ چون هر چیزی بقا و عدم بقائش تابع نیاز
است . قرآن این اصل را به ما گفته و علم هم تأیید كرده است . قرآن‏
می‏گوید :
« فاما الزید فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمكث فی الارض »
مثل معروفی را بیان می‏كند كه مكرر در سخنرانیها ذكر كرده‏ام ، مثل سیل و
كف روی آب . می‏گوید كفهای روی آب زود از بین می‏روند ولی آب باقی‏
می‏ماند ، بعد می‏گوید این ، مثل حق و باطل است . و حق و باطل را هم‏
اینطور تعریف می‏كند : آنچه نافع و مفید است باقی می‏ماند و آنچه كه‏ فایده‏ای ندارد حذف می‏شود .
مسئله آینده دین كه باقی خواهد بود یا نه ، مربوط می‏شود به نقشی كه دین‏
در تكامل ماهیت انسان ، در تكامل معنویت و انسانیت انسان دارد یعنی‏
نقشی كه در حسن رابطه انسان با خود و با انسانهای دیگر دارد كه هیچ چیزی‏
قادر نیست و نخواهد بود ( نه در گذشته چنین قدرتی داشته است و نه در
آینده خواهد توانست ) جای آن را بگیرد . پس مسئله این خواهد شد كه در
آینده ، جامعه بشریت یا منقرض خواهد شد و بشر بدست خود تباه خواهد
گردید ، با یك خودكشی دسته جمعی بشریت از روی زمین برچیده خواهد شد ، و
یا جامعه بشریت به سرنوشت واقعی خودش كه تكامل همه جانبه است : تكامل‏
در رابطه‏اش با طبیعت ، تكامل در آگاهی ، تكامل در قدرت ، تكامل در
آزادی ، تكامل در عواطف ، تكامل در احساسات انسان دوستی و . . . خواهد
رسید و در همه اینها تكامل انسان حقیقت پیدا خواهد كرد كه این اعتقادی‏
است كه ما داریم و در درجه اول این اعتقاد را از تعلیمات دینی خودمان‏
الهام گرفته‏ایم . در یك سخنرانی تحت عنوان امدادهای غیبی در زندگی بشر
در همین دانشگاه این مطلب را عرض كردم كه این خوش بینی نسبت به آینده‏
بشریت و تكامل واقعی زندگی بشریت و به بن بست نرسیدن آن را [ فقط ] ما
داریم و عرض كردم كه چگونه مكتبهای دیگر از نظر توجیه تكامل بشریت
 در آینده به بن بست رسیده‏اند . جز دین ، هیچ عامل‏
دیگری نیست كه این قسمت اعظم تكامل بشریت ، یعنی تكامل بشریت در
ماهیت انسانی خودش را تأمین كند .
" و السلام علیكم و رحمة الله و بركاته "

س : شما در ضمن صحبت گفتید كه صنعت برای انسان مضر است چون برای‏
منظورهای پلید بكار می‏رود . پس در این مورد صنعت ضد انسان است . ولی‏
شما این مسئله را از دیدگاه طبقاتی بررسی نكردید ، چون استعمال صنعت بر
ضد انسان را باید از دیدگاه روابط اجتماعی بررسی كرد . چون در موردی كه‏
صنعت بر ضد انسان بكار می‏رود ، تقصیر از صنعت نیست ، بلكه مقصر روابط اقتصادی است .
ج : من باید خواهش بكنم كه در آنچه كه من عرض می‏كنم مخصوصا در
قسمتهائی كه تأكید می‏كنم بیشتر دقت بفرمائید . من هرگز نگفتم كه صنعت‏
برای انسان مضر است و هرگز هم نگفتم صنعت ضد انسان است . كی من چنین‏
حرفی زدم ؟ ! اولا من حرفی را از دیگران نقل كردم و خواستم شما به نظریه‏ای‏
كه دیگران دارند ، آگاه باشید و به دیدگاه حرف آنها توجه كنید و تازه نه‏
آنها گفته‏اند و نه من از آنها نقل كردم كه صنعت برای انسان مضر است ،
صنعت ضد انسان است . آنها می‏گویند صنعت برای انسان ابزار است و ابزار بیطرف است
 همچنانكه علم چون برای انسان یك ابزار است ، بیطرف است .
یعنی ابزار برای انسان هدف معین نمی‏كند ، بلكه انسان برای هدفهای‏
انتخاب شده خودش از ابزار استفاده می‏كند . یعنی اتومبیل به شما نمی‏گوید
كجا برو كجا نرو ، اتومبیل نه به شما می‏گوید برو برای دستگیری از زلزله‏
زدگان فلان منطقه و نه به شما می‏گوید برو برای ستم و ظلم و دزدی . ابزارها
بیطرف هستند . حرف آنها هم همین است كه پس اساس این است كه ماهیت‏
انسان باید درست بشود تا ابزار برایش مفید باشد
پس بحث بر سر ماهیت انسان است . بعضیها آمده‏اند ساده‏اندیشی كرده و
گفته‏اند اساسا آنچه سبب شده كه انسان هدفهای ضد انسانی انتخاب بكند و
از صنعت بر ضد انسانها استفاده بكند فقط یك چیز است و آن طبقاتی بودن‏
ساختمان اجتماع است . تضاد طبقاتی را از بین ببرید ، همه اینها از بین‏
می‏رود . این را ما در جلسه دیگر خدمتتان عرض خواهیم كرد كه از بین رفتن‏
تضادهای طبقاتی یك شرط لازم برای سعادت و تكامل انسان هست ولی بر خلاف‏
آن فرضیه‏ای كه شما در اینجا نوشته‏اید شرط كافی نیست . و لهذا ما اگر
بخواهیم نظر اسلام را در مورد جامعه ایده آل بدانیم از زاویه این دید كه‏
می‏گوید در دولت مهدی علیه‏السلام چنین و چنان می‏شود ،
 می‏فهمیم كه نظر اسلام درباره تكامل انسان نه معنایش اینست كه صبر كنید تكامل رخ می‏دهد .
در كتاب " قیام و انقلاب مهدی علیه‏السلام مخصوصا این موضوع را یادآوری‏
كرده‏ام و اصلا روح این كتاب این است كه تكامل ، تدریجی است و باید به‏ آن رسید .
مسئله بهره‏كشی انسان از انسان از جنبه اقتصادی و از بین رفتن این‏
بهره‏كشیها ، یكی از شرایط است ، یك پایه از اركان تكامل است ولی برای‏
تكامل كافی نیست . دلیلش هم این است كه در جامعه‏هایی هم كه طبقات از
میان رفته است هنوز انسان به ماهیت انسانی خودش نرسیده است .
آیا این كشتارهای دسته جمعی كه در جامعه‏های به اصطلاح بی‏طبقه صورت‏
می‏گیرد نشان دهنده این واقعیت نیست ؟ آنجا كه طبقات نیست . پس چرا ؟
سولژنیتسین معروف در كتابی كه به نام مجمع الجزایر گولاك نوشته است‏
مدعی است كه از انقلاب اكتبر تا كنون در حدود 100 میلیون نفر به عنوان‏
تصفیه در شوروی كشته شده‏اند . بنابراین آیا درد انسان فقط همان طبقاتی
بودن است یا تسلط انسان بر انسان است ؟ این دیكتاتوری پرولتاریا كه‏
آنها می‏گویند بدترین شكل تجاوز انسان به انسان است . پس ، از بین رفتن‏
تضادهای طبقاتی یك شرط لازم هست ولی شرط كافی نیست .
س : اگر روابط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در حال تكامل است آیا دین‏
نیز در این گذرگاه نباید تكامل پیدا كند ؟ به عبارت دیگر اگر همه چیز
متكامل است پس خود دین هم باید متكامل باشد .
ج : جواب این سؤال روشن است . ما از دین چه فهمیده‏ایم ؟
 اگر دین را به صورت پدیده‏ای كه در یك زمان ، تحت یك سلسله شرائط خاص‏
زمانی و مكانی به وجود آمده است یعنی یك پدیده وابسته به زمان و مكان‏
خود فهمیده‏ایم ، اولا آن دین نیست و ثانیا اگر دین باشد باید متغیر باشد
. ولی اگر ما دین را عبارت از بیان قوانین تكامل اجتماعی بدانیم ، یعنی‏
همانطور كه مثلا علم ، قوانین تكامل طبیعی را كشف كرد ، دین ، قوانین‏
تكامل اجتماعی را كه یك تكامل اكتسابی است از راه وحی بیان كرد ، در
این صورت قانون تكامل كه دیگر متكامل نیست ، چون قانون تكامل است .
مثلا در تكامل طبیعی اگر گفتید كه نباتات روی این قوانین تكامل پیدا
كرده‏اند آیا همینطور كه نباتات تكامل پیدا كرده‏اند ، قوانین تكامل هم‏
تكامل پیدا كرده ؟ نه ، قانون ، پدیده نیست ، پدیده‏های عالم تكامل پیدا
می‏كنند . پیغمبر خودش پدیده است و لهذا متولد می‏شود ، رشد می‏كند ، عمر
می‏كند و می‏میرد : " « انك میت و انهم میتون »" ولی قرآن ( قرآن‏
مقصود این كاغذها نیست . اگر مقصود این كاغذها باشد كه اینها هم پوسیده‏
و كهنه می‏شود ) یك سلسله حقایق و معارف و یك سلسله قوانینی است كه‏
برای بشر آمده است ، لذا می‏ماند . این پیغمبر تو می‏میری ولی قرآن باقی‏
می‏ماند . تو پدیده‏ای ، قرآن ، قانون . پدیده از بین می‏رود ، قانون باقی‏ می‏ماند .
س : برای رسیدن به تكامل معنوی و اخلاقی در جامعه‏هایی كه امواج فساد در
آنجا زیاد است تكلیف چیست ؟ .
ج : اتفاقا در جامعه‏هایی كه فساد هست و احیانا فساد بیشتر است ،
زمینه برای تكامل روحی و اخلاقی انسان بیشتر است ، اشتباه نشود ، چون‏
تكامل روحی و اخلاقی و معنوی انسان نتیجه مقاومت كردن در برابر جریانهای مخالف است .
اینرا شاید شما هم تجربه كرده باشید ، من‏ تجربه دارم :
در یك ده ، در یك قصبه كه از یك عده مردم همسطح بوجود
آمده است ، اگر یك فرد فاسد باشد در حد این است كه مثلا دروغ می‏گوید .
آدم خوبش هم در سطح بالا پرورش پیدا نمی‏كند " ز آب جزء ماهی خرد خیزد
" ولی در محیطهایی كه جریان مخالف زیاد است ، همانطور كه قربانی زیاد
است افراد تكامل یافته هم بوجود می‏آیند . من در حدودی كه تجربه دارم‏
یعنی محیط دهات را طی كرده‏ام ، محیط خیلی شهرستانها را طی كرده‏ام ، در
محیط تهران هم بوده‏ام ، معتقدم كه در عین اینكه محیط تهران شاید فاسدترین‏
محیطهای ایران از نظر اخلاقی باشد ، پاكترین و كاملترین افرادی هم‏
كه من در عمرم دیده‏ام در همین تهران آلوده به فساد دیده‏ام . اگر بنا بشود
كه سیر و حركت جامعه همیشه به طرف صلاح باشد ، مثل رودخانه‏ای می‏شود كه‏
جریان دارد و یك آدم همین مقدار كه خودش را در رودخانه‏ای كه جریان دارد
بیندازد به حالت یك مرده هم كه خودش را روی آب در بیاورد ، آب او را
می‏برد . این ، هنر نیست . هنر آنوقت است كه انسان برخلاف جریان آب‏
شنا بكند ، یعنی كمالش آنوقت در آنجا صورت می‏گیرد .

بعضی راجع به آینده به تردید می‏نگرند كه اساسا آیا بشر آینده‏ای دارد یا
آینده‏ای ندارد ؟ یعنی در اینكه فنا و نیستی جامعه بشریت را به دست خود
بشر تهدید می‏كند سخت در تردیدند . در جامعه‏های غربی و در میان روشنفكران‏
و دانشمندان غربی این تردید زیاد به چشم می‏خورد ( 1 ) . گروههایی دیگر از
این هم بالاتر . یعنی به تردید نمی نگرند ، بلكه نسبت به آینده بشریت‏
مأیوسند و نسبت به سرشت انسان [ و به قول آنها ] سرشت غیر قابل اصلاح‏
انسان به نهایت درجه بدبین هستند . اینها معتقدند كه سرشت انسان همان‏
سرشت حیوانیت ، شهوت پرستی ، خودخواهی ، خودگرایی ، فریب ، دغل ،
دروغ ، ظلم و ستم و از این قبیل چیزهاست و از اولی كه دنیای انسان و
زندگی اجتماعی انسان برقرار شده است این صحنه زندگی اجتماعی ، صحنه شر و
فساد انسان بوده است ، چه در دوره توحش انسان و چه در دوره تمدن انسان .
اینها معتقدند كه تمدن و فرهنگ ، ماهیت و طبیعت انسان را تغییر نداده و
هیچ چیزی نتوانسته است‏ سرشت پلید این موجود به نام انسان را عوض كند ،
منتها فرق انسان وحشی‏ بدوی ابتدائی با انسان متمدن با فرهنگ امروزی در هدفها و مقصدها نیست‏
بلكه فقط و فقط در نحوه كار است ، در روش است ، در صورت و شكل است .
انسان بدوی به حكم بدوی بودن و مجهز نبودن به فرهنگ و تمدن ، جنایتهای‏
خودش را صریحتر و بی‏پرده انجام می‏داد ولی بشر متمدن با فرهنگ امروز
همان جنایتها را در زیر لفافه‏ها و سترها و روپوشهای طلائی ، زیر عنوان‏
شیكترین كلمات و مدرنترین الفاظ و اصطلاحات انجام می‏دهد در حالی كه‏
مطلب همانست ، در ماهیت آنچه انسان وحشی می‏كرده و آنچه انسان متمدن‏
می‏كند ، تفاوتی نیست ، در صورت و شكل آنها تفاوت است . نتیجه چیست ؟
می‏گویند نتیجه یأس و ناامیدی است . چاره چیست ؟ راهش چیست ؟ می‏گویند
انتحار دسته جمعی ، خودكشی . خوشبختانه در میان ما این فكرها كم است ،
اگر نبود كه من اصلا اسمش را هم نمی‏بردم ولی چون به مقدار كم هست و
می‏دانم بالخصوص در میان طبقه دانشجو این فكرها كم و بیش ممكن است وجود
داشته باشد و در لابلای كتابهائی كه مطالعه كرده‏ام آمده است لذا به آن‏ اشاره می‏كنم .
عجیب این است كه می‏گویند : انسانی كه به بلوغ فرهنگی رسیده است باید
خودكشی كند ، چرا ؟ زیرا بعد از اینكه فهمید طبیعت انسانی لاعلاج است حق‏
دارد خودش را بكشد و حق دارد دیگران را هم به خودكشی تشویق كند ،
منطق " صادق هدایت " . این فكر در دنیای اروپا
به شكلهای مختلف رایج است ، و آمار نشان می‏دهد كه علیرغم اینهمه رفاهی‏
كه در دنیای متمدن وجود دارد ، آمار خودكشیها روز بروز بالا می‏رود و
آمارهای اینها را در همین روزنامه‏ها و مجلات خودمان احیانا می‏بینیم كه هر
سال از سال قبل بیشتر بالا رفته است . خود این هیپی گری ، یك پدیده‏
اجتماعی است . این خودش یكنوع عكس العمل و بیزاری جویی از تمدن است و
به این معنی است كه تمدن نتوانسته كاری برای انسان انجام بدهد یعنی‏
نتوانسته است انسان را تغییر بدهد ، انسان را عوض كند . این هیپی گری‏
دنیای غرب را با هیپی گریهای بین خودمان كه همه چیزمان تقلیدی است حتی‏
سر زانوها را وصله كردن ، مقایسه نكنید . در این ، فكری نیست . ولی آنها
كه در آنجا این فكر را به وجود آورده‏اند در واقع فلسفه‏ای دارند ، فلسفه‏
بیزاری و اظهار تنفر از تمدن كه این تمدن نتوانسته است درباره انسان‏
كاری بكند ، و این گره ، باز شدنی و این مشكل ، حل شدنی نیست . لابد
گزارشهایی را كه درباره پناه بردن به مواد مخدر و احیانا از یونسكو و از
جاهای دیگر است و در بعضی از مقالات بسیار مفید برخی از دانشمندان‏
خودمان ، اساتید محترم دانشگاه آمده است خوانده‏اید . پناه بردن به مواد
مخدر در آن كشورها ، از همین فكر یأس و ناامیدی و بدبینی به آینده‏ بشریت است .
آنوقتی كه بشر برسد به این مرحله كه ببیند چاره پذیر نیست ، هیچكدام‏
از اصلاح و انقلاب ، نتوانسته است انسان را عوض بكند و وقتی كه خوب فكر
می‏كند ، می‏بیند هر چه كه رژیمها و سیستمهای حكومتی ،
رژیمهای اقتصادی و غیر اقتصادی عوض شده است ، فقط شكل عوض‏
شده ، معنا و روح و باطن تغییر نكرده ، می‏گوید پس دیگر اساسا رهایش‏
كنیم . این یك فرضیه و یك نظریه است .