بر گرفته از http://www.lifeofthought.com/f97.htm  پایگاه حیات ادیشه

متن ادبی از زبان بهره می‌گیرد، اما تا چه حدی می‌توان از یافته‌های زبان شناسی در نقد ادبی سود جست؟

محور هم نشینی جانشینی در ارتباط با استعاره و مجاز

فردینان دو سوسور، وجود دو محور قائم جانشینی و هم نشینی را در زبان كشف كرد. در محور هم نشینی مناسبات واژگان در ارتباط با یكدیگر سنجیده می‌شود، یعنی نقش ویژه‌ای كه هر واژه در هم نشینی با واژه دیگر می‌یابد، تا پیام را به گیرنده برساند. اما محور جانشینی، رابطه پنهان هر واژه با واژه هم ارز دیگر است. بنابراین با مدلی فرضی از یك جمله،به جهت منطقی، می‌توان بی‌شمار جمله دیگر آفرید. یاكوبسن جایگاه مجاز را محور افقی و جایگاه استعاره را محور عمودی می‌داند. وی آنگاه فراتر رفته، می‌افزاید: « در جنبش‌های ادبی رمانتیسم و سمبولیسم فرآیند استعاری اولویت دارد...

( اما ) نویسنده رئالیست با استفاده از مجاورت (مجاز) به موقعیت مكانی و زمانی گریز می‌زند. چنین نویسنده‌ای به جزییات علاقه‌مند است كه از نوع مجاز جز به كل باشد ... كوبیسم آشكارا گرایش مجازی دارد و نقاشان سورئالیست شیوه‌ای به وضوح استعاری انتخاب كردند.» در نهایت او، شعر را عمده‌ترین جایگاه كاربرد استعاره و نشر را اصلی‌ترین مكان برای كاربرد مجاز می‌داند. در تاریخ ادبیات فارسی، علمای علم بلاغت، تحقیقات دامنه داری در باب استعاره و مجاز نمودند. در بطن استعاره تشبیه پنهان است به این در شاهد سوح شیر جانشین صفت شجاعت گشته است. درك استعاره بدون نشانه‌ای جهت دریافت استعاره و یا به قول علمای بلاغت، بدون "قرینه صارفه" ناممكن و دشوار است. در همان شاهد سوم، نشانه آشنا كننده، ضمیر سوم شخص "او" است كه برای انسان به كار می‌رود.

البته بهترین روش دریافت مطالعه كل بافت زبانی است كه استعاره در آن گنجانده شده. در مجاز اما بین دو كلمه نوعی رابطه همنشین  مجانست برقرار است. در تركیب "تخت كیانی" باید بدانیم هر چند كیانیان سلسله‌ای اسطوره‌ای در اساطیر ایران هستند، اما در این منظور تخت پادشاهان كیانی نیست، بلكه معنای كلی قرآن، یعنی تخت شاهی مورد نظر است كه با چشمانش به او خیره شده بود (مجاز به كل)، بحث بررسی انواع استعاره و مجاز مجال بیشتری می‌طلبد، اما می‌توان به هر حال این نظر یاكوبسن را رسید كه استعاره شگردی است در محور عمودی (جانشینی)، و مجاز شگردی است در محور افقی (همنشینی )،‌آغاز شروع پژوهش در این باب به شمار آورد.

ساختار گرایی

  از سوسور به بعد یافتن ساختارها، اصلی‌ترین دل مشغولی پژوهشگران در علوم مختلف، از جمله ادبیات گردید. تئوری نظام‌مند بودن زبان منتقدان را بر آن داشت كه ادبیات را نیز نظامی همبسته بدانند و همان تمایزی را كه سوسور میان زبان و گفتار می‌یافت، میان مطلق ادبیات و سبك‌های (genre) گوناگون بیابند. زبان شناسی ساختار گرا توجه خود را به مصادیق متنوع زبان یعنی گفتارها معطوف می‌كند. در سبك شناسی ساختاری هر چند، منتقد علاقه‌مندی خود را به حفظ نظریه‌پردازی در باب ادبیات حفظ می‌كند. اما اصلی‌ترین كوشش او تشریح مصادیق و الحان مختلف ادبیات، یعنی ژانرهای مختلف و چگونگی متابعت یا عدول از معیار مسلط و نرم (norm) تثبیت شده است.

ساختار نظامی است متشكل از اجزایی كه رابطه‌ای همبسته با یكدیگر و با كل نظام دارند، یعنی اجزا به كل و كل به اجزا سازنده وابسته‌اند، چنان كه اختلال در عمل یك جز، موجب اختلال در كاركرد كل نظام می‌شود. لوسین گلدمن در زمینه ادبیات ساختار گفته است: "در ادبیات منظور از ساختارگرایی بیشتر به معنای نظامی است كه بر پایه زبان شناسی استوار است... وظیفه نقد ساختاری از 3 مرحله تشكیل می‌شود:

1.       استخراج اجزا ساختار اثر

2.       برقرار ساختن ارتباط موجود بین این اجرا

3.       نشان دادن دلالتی كه در كلیه ساختار اثر هست.

اما آن چه در نقد ساختاری بیشترین اهمیت را دارد آن است كه این روش نمی‌كوشد تا معانی درونی اثر را آشكار كند، بلكه كوشش آن بر این است كه سازه‌های یك متن را استخراج كند. به گفته لوی استروس، شاید روش ساختارگرایی چیزی بیش از این نباشد، تلاش برای یافتن عنصر دگرگونی ناپذیر در میان تمایزهای سطحی.

این گفته در واقع جانمایه ساختارگرایی را روشن می‌سازد. ساختارگرا باید تمایزهای سطحی و ظاهری بین متون را كناز زده، تا به آن عنصر یكه و ثابت متون همپایه دست یابد.

اگر بخواهیم به آغازگاه ساختارگرایی بازگردیم، بی‌شك باید به اصلی‌ترین متن آغازی تاریخی آن، یعنی نظریه پوتیك ( Poetics ) یا فن شعر ارسطو (و نیز رساله فن شاعری هوراس) بازگردیم. هنگامی كه ارسطو می‌گوید: « پس به حكم ضرورت ، در تراژدی شش جزء وجود دارد كه تراژدی از آنها تركیب می‌یابد و ماهیت آن، بدان شش چیز حاصل می‌گردد». به واقع كاری جز استخراج اجزاء تراژدی و یافتن سازه‌های سازنده آن نمی‌كند. نكته جذاب این است كه خود اصطلاح Poetics از واژه یوناین Poetikos به معنای شناخت ساختار ادبی و از ریشه Poesis به معنای ساختن اخذ شده است.

اما نقد ساختاری به معنای امروزی آن، در واقع در حدود دهه 1960، به منظور به كار بستن  روش‌ها و دریافت‌های سوسور در عرصه ادبیات شكوفا شد. ما در واقع تاكنون چیزی جز نظریان ساختارگرایان در باب ادبیات بیان نكرده‌ایم.

در حالی كه ساختارگرایی همواره سویه‌های متفاوت و جذابی یافته است: میشل فوكو كوشید تا با مطالعه ریزنگارانه اسناد تاریخی، ساختار و سویه تاریخ بند باورها و نهادها ( همچون طرد دیوانگان از جامعه، زایش درمانگاه، تاریخ پزشكی ، تاریخ مجازات و زندان و تاریخ جنسیت ) را عیان سازد. موضوعات مورد پژوهش وی، چه در دورنمایه و چه در ظاهر با تحقیقات رایج تاریحی متفاوت است. ژاك لاكان سعی نمود تا با بهره‌گیری از دو تفكر مسلط روزگار خود، یعنی روانكاوی فروید و زبانشناسی سوسور، اختلالات روانی تشریح كرده و روانشناسی ساختارگرا را بنیان نهد.

زبان شناسی

او ناخودآگاه را دارای ساختار همچون زبان می‌داند. او طفل خردسالی را كه در مقابل آیینه در خود تامل می‌كند، نوعی دال می‌داند كه می تواند معنا ببخشد و تصویری را كه در آینه می‌بیند مدلول در نظر می‌آورد.

            كاركرد آینه در این مثال روانشناسانه، همچون كاركرد استعاره در زبان است، اما كودك شبیه یا جانشین خود را در سویی دیگر می‌بیند. تا این مرحله بین دال و مدلول یگانگی حاكم است، اما با ورود پدر، كودك به آگاهی اضطراب آوری می‌رسد.

« او اكنون باید این نكته سوسوری را دریابد كه هویت‌ها بر اثر تمایز شكل می‌گیرند.»

می‌دانیم كه سوسور گفته بود در زبان چیزی جز تمایز وجود ندارد. روش رولان بارت در استخراج سازه‌های موضوعات بعضاً پیش پا افتاده‌ای چون نظام مد لباس نظام فهرست غذا اثاثیه و معماری از این هم جالب‌تر است. او با تجارب فراوانی كه با نشانه‌شناسی بدست آورده بود،‌عنوان كرد كه زبان پوشاك - و نظام های دیگر ـ « مانند یك زبان عمل می‌كند. وی زبان پوشاك را به دو قسمت نظام و گفتار ( زنجیره ) تقسیم می‌كند... یك مجموعه لباس شامل كت اسپورت، شلوار فلانل خاكستری و پیراهن یقه باز سفید، معادل با جمله خاصی است كه به وسیله یك فرد به منظوری خاص ادا شده باشد. تناسب این اجزا با یكدیگر، نوع خاصی از گفته را پدید می‌آورد و معنا یا سبك خاصی را بر می‌انگیزد. بارت تنها به سازه‌های نظام‌ها علاقه دارد، نه دلالت‌های دیگر آن او می‌نویسد: « آشكار است كه مد لباس، لوازم و تبعات اقتصادی و جامعه شناسی دارد، اما نشانه شناسی با اقتصاد و جامعه شناسی مدلباس سروكار ندارد».

روش ساختاری كلورلوی استروس در مردم شناسی و اسطوره شناسی و همچنین نقادانی چون تزوتان، تودورف، كلودبرمون، ژولین كرماس و ولادیسیرپراپ در روایت شناسی ساختاری شاید از جهانی دیگر برای ما جذاب باشند.

            اساسی‌ترین محور در اندیشه‌های لوی استروس باور او به نظامی نهایی و عنصری دگرگونی ناپذیر بود كه تمامی پدیدارهای فرهنگی بخشی از آن نظام بودند،«یعنی ساختاری كه دگرگونی ناپذیر است و تمام عناصر و اشكال فرهنگی و مناسبات میان آنها در دل آن جاری دارند ... همان طور كه در زبان شناسی، پس از سوسور، دانسته‌ایم زبان ساختاری نهایی است كه اشكال گفتار و سخن دل این نظام یا ساختار اصلی جای دارند. » بنابراین نزد لوی استروس ذهن پیشرفته معاصر ـ و به ظاهر اندیشمند ـ هیچ مزیتی بر ذهن ابتدایی انسان نخستین ندارد. این هر دو یك گونه كاركرد دارند: تفاوت تنها در پدیده‌هایی است كه در برابر این دو گونه ذهن وجود دارد. از این رو هدف نهایی لوی استروس شناسایی كاركرد و ساختار ذهن آدمی بود. «او مانند فروید می‌كوشید كه اصول تكوین اندیشه را كه در همه جا و برای همه اذهان انسانی معتبر است، كشف كند. این اصول عام بر مغزهای ما به همان اندازه حكومت می‌كند كه بر مغزهای سرخپوستان آمریكای جنوبی، ولی ما چون در جامعه صنعتی بسیار پیشرفته‌ای زیسته‌ایم و به مدرسه یا دانشگاه رفته‌ایم، برخورداری ما از تربیت فرهنگی سبب شده است كه منطق عام اندیشه ابتدایی ما در زیر پوششی از انواع ملاحظات منطقی خاص كه مقتضای اوضاع مصنوعی محیط اجتماعی مان است پنهان بماند.