تبیان، دستیار زندگی

قرآن مجید كلام خداوند و كتاب دینی مسلمانان، بی گمان سنگ زیرین و محور بنیادین فرهنگ و تمدّن برجسته و با شكوه اسلامی است، و آثار مبارك و خجستهٔ آن در همهٔ ابعاد و اضلاع این فرهنگ فرخنده آشكار است. و نیز احادیث که جان مایه زندگی ما مسلمانان است نیز تاثیری شگرف بر شاعران بزرگ داشته که با یاری خدای بزرگ، و همت شما کاربران بزرگوار بتوانیم گوشه‌هایی از اثر گذاری‌های این كتاب عظیم آسمانی و احادیث معتبر را بر شعر و ادب پارسی بازنماییم.

درشعر سه تن پیمبرانند                        هر چند كه لانبی بعدی

     اوصاف و قصیده وغزل را                       فردوسی و  انوری و سعدی   

انوری شاعر بزرگ قرن ششم، از شاعرانی است كه در كنار فردوسی و سعدی، از پیامبران شعر فارسی به شمار رفته‌است؛ البته‌این نكته قدری قابل تأمل است.‌شاید برای برخی  این سؤال پیش می‌آید كه چرا با وجود شاعران بزرگی همچون:‌حافظ، مولانا، سنایی، عطار، خیام و نظامی، انوری یكی از سه پیامبر شعر فارسی خوانده می‌شود؟‌

دربارهٔ فردوسی و سعدی جای بحث نیست؛‌اما آیا در بیان چنین حكمی، حقی از شاعران یاد شده ضایع نگردیده؟‌و این از انصاف به دور نیست؟‌در پاسخ به‌این سؤال باید گفت:‌

اولاً درزمان كنونی، داوری در باب شاعران بزرگ زبان فارسی بدین گونه نیست و قطعاً چنانچه كسی بخواهد پیامبران شعر فارسی را بر شمارد،حافظ، مولانا، سنایی، عطار، نظامی، خیام و… را  دركنار فردوسی و سعدی، نیز فراموش نخواهد كرد.

ثانیاً دقت در شعر جامی‌این نكته را نیز آشكار می‌سازد كه‌انوری فقط درقصیده سرایی (شعر مدیح) از پیامبران شعر فارسی خوانده شده‌است؛‌ نه در همهٔ زمینه‌های شاعری، و این كلام حقّی است و شكی نیست كه‌انوری بهترین مدیحه سرای زبان فارسی است و هیچ كس از اخلاف و اسلاف او شعر مدیح را به قوت و استحكام و مهارت او نسروده‌است؛‌حتی منوچهری و فرخی و مسعود سعد و خاقانی هم، با همهٔ امتیازاتی كه  دارند، مدایحشان به پای مدایح انوری نمی‌رسد.

بی سبب نیست كه‌از وقتی انوری به ظهور رسیده، سرمشق تمام قصیده سرایان بعد از خویش گردیده‌است وتا عصر صفوی و قاجار نیز، شعرا بیش تر به تقلید قوالب شعری او نظر داشته‌اند.

به هر حال در مورد انوری سخن بسیار است و مجال اندك. قصد ما در این نوشتار كوتاه، بازنمایی جلوه هایی از تأثیر قرآن وحدیث در اشعار این شاعر بزرگ است كه پس از توضیح كوتاهی دربارهٔ گونه‌های اثرپذیری فارسی از قرآن و حدیث،1بدان می‌پردازیم و خوانندگان عزیز را برای آشنایی بیشتر با تاریخچه زندگی، شرح حال و آثار انوری، به مقاله عالمانه‌استاد ارجمند و فاضل و جناب آقای دكتر شفیعی كدكنی در مقدمهٔ كتاب «مفلس كیمیافروش ـ نقد و تحلیل شعر انوری» فرامی‌خوانیم.

می‌دانیم كه شعر شاعر، آیینه‌ای است كه می‌توان افكار، احساسات، بینش‌ها و اعتقادات او را در آن به تماشا نشست. بر این اساس كاملاً طبیعی است كه‌افكار مذهبی وباورهای دینی و گرایش‌های ایمانی شاعر نیز در شعر او جلوه نماید، و به همین دلیل است كه در شعر شاعران مسلمان به وفور مسائل مذهبی یافت می‌شود، و از آن جا كه سرچشمهٔ مذهبی مسلمین قرآن و حدیث است، پس عجب نخواهد بود كه جلوه‌های آن‌ها در اشعار شاعران مسلمان پرتو افكنی كند. بر این نكته باید افزود كه آگاهی از مسائل قرآنی و حدیثی مانند آگاهی از مسائل فلسفی، نجومی، و… نشانهٔ فرهنگمداری و روشنفكری نیز بوده‌است وكسانی از شاعران، به قصد نشان دادن آگاهی وبه رخ كشیدن معلومات خویش این گونه مسایل را در شعر خویش باز می‌آورند.‌این عوامل، سبب شد كه قرآن و حدیث در شعر فارسی اثر گذارد و شاعران را به بهره‌گیری از آن‌ها وادارد. به همین دلیل،  حتی درشعر محمد بن وصیف كه به قول نویسندهٔٔ تاریخ سیستان،قدیم‌ترین شعر فارسی است، آثار قرآن و حدیث یافت می‌شود؛ البته‌این اثر گذاری در آغاز كم‌رنگ است و به مرور پررنگ‌تر می‌شود تا در قرون 6و7 به‌اوج می‌رسد.

اگر كشتی عز و جاه جز بار تو برگیرد       همه الواح معقودش «جراد منتشر» بادا

  عبارت «جراد منتشر» برگرفته است از آیه‌ی:

خُشَّعاً أبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الأجْداثِ كَاَنَّهُمْ جَرادَُ مُنْتَشِر.

كه كافران  از هول،به خواری چشم بر هم نهند و سر از قبرها بر آورند.(قمر، آیه‌ی7).

قوام دولت ما را چو امر «قد مضی» گشتی            دوام محنت اعدات «امر قد قدر» بادا

  عبارت «أمر قد قدر» از آیه‌ی‌:

َوفَجَّرنَا الأرْضَ عُیُوناً فَالْتَقی الْماءُ عَلَی أمْرٍ قَدْ قُدِر.

و در زمین، چشمه‌ها جاری ساختیم تا آب آسمان و زمین با هم به توفانی كه مقدر حتمی‌بود، اجتماع یافت.

برگرفته شده و به داستان توفان نوح مربوط است.(قمر،12).

اگر گردون به یك ذره بگردد برخلاف تو             همه دوران او ایام نحس مستمر بادا

  عبارت «ایام نحس مستمر»  اقتباسی است از آیه‌ی:

 إنّا أرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی یَوْمٍ نَحْسٍ مُسْتمَرٍ.

 ما برهلاك آنان، تند بادی در روز پایدار نحسی فرستادیم.

این سخن بیانگر عذابی است كه خداوند، قوم عاد را به آن دچار كرد.(قمر،19).

قبله‌ی ملت مسیح بده         آفت توبه‌ی نصوح بیار

  تعبیر «توبه‌ی نصوح» اشاره دارد به آیه‌ی:

یا أیّهَا الّذینَ آمَنوُا تُوبُوا اِلَی اللّه تَوْبةً نَصُوحاً….

همانا ‌ای مؤمنان به درگاه خدا توبه‌ی‌نصوح (با خلوص و دوام) كنید… .(تحریم،8).

ز شكر گردد نعمت بر اهل نعمت، بیش         به صبر گردد محنت بر اهل محنت،كم

  مضمون بیت اشاره دارد به آیه‌ی:

… لَئِن شَكَرتُمْ لأزیدَنّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرتُمْ إنّ عَذابی لَشدید.

اگر شكرنعمت به جای آرید، برنعمت شما می‌افزایم و اگر كفران كنید، به عذاب شدید گرفتارتان می‌كنم.(ابراهیم،7).

شهسوار سرّ «اسری» در شبی هفت آسمان         بر براق ره چون بپیمود و برید؟‌

  شهسوار «سرّ اسری» كنایه از حضرت رسول (ص) است وبیت تلمیح دارد به داستان معراج پیامبر(ص) كه در سوره‌ی اسراء بدان اشاره شده است. در آیه‌ی اسراء می‌خوانیم:

 سُبْحانَ الّذی اَسْری بِعَبْدِهِ لَیلاً مِنَ المَسْجِدِ الْحَرامِ إلی المَسْجِدِ الأقْصی الّذی باركْنا حَولَهُ لِنُریَهُ مِنْ آیاتِنا….

 پاك و منزه است خدایی كه (در مبارك) شبی، بنده‌ی‌خود (محمد) را از مسجد حرام (مكه معظمه) به مسجد اقصایی سیر داد كه پیرامونش را (به قدوم خاصان خود) مبارك و پر نعمت ساخته است…. (اسراء،1).

آخر این قوم عادیان بودند                 كه خود از نسلشان كسی بنماند

 این بیت به قوم عاد اشاره‌ دارد كه یادشان در تاریخ مانده است، ولی خود یكسره نابود شده‌اند. در قرآن نیز به سرنوشت آنان اشاره شده است:

 اَلَمْ تَر كَیْفَ فَعَلَ رَبّكَ بِعادٍ .

‌ای رسول! ندیدی كه خدای تو با عاد [قوم هود] چه كرد؟(‌فجر،6).

زین قدم راه رجعتم بسته است        آن كه او مرجع و مآب من  است

  آن‌كه مرجع و مآب من است، اشاره دارد به آیه‌ی:

… إلی اللّه مَرْجِعُكُم جَمیعاً….

  بازگشت همه‌ی شما به سوی خداست.(مائده، 48).

 و آیه‌ی:

 … ِإلیْهِ أدْعُوا وَ ِالَیْهِ مَآبِ .

… خلق را به سوی او فرا خوانم و بگویم كه بازگشت ما به سوی اوست.(رعد،36).

خاك را توفان اگر عسلی دهد، وقت آمده است  ای دریغا  داعی یی چون نوح و توفانی كجاست؟

  بیت تلمیح دارد به داستان توفان نوح كه درآیات متعددی آمده است؛ از جمله آیه‌ی‌:

حتی إذا جآء أمرنا وفار التنور….

 نوح به ساختن كشتی پرداخت، در حالی كه قومش او را مسخره می‌كردند  تا این كه فرمان (قهر) ما فرا رسید و از تنور آتش، آب جوشید (و جهان را به توفان داد)…(هود، 40).