تبیان، دستیار زندگی

قرآن مجید كلام خداوند و كتاب دینی مسلمانان، بی گمان سنگ زیرین و محور بنیادین فرهنگ و تمدّن برجسته و با شكوه اسلامی است، و آثار مبارك و خجستهٔ آن در همهٔ ابعاد و اضلاع این فرهنگ فرخنده آشكار است. و نیز احادیث که جان مایه زندگی ما مسلمانان است نیز تاثیری شگرف بر شاعران بزرگ داشته که با یاری خدای بزرگ، و همت شما کاربران بزرگوار بتوانیم گوشه‌هایی از اثر گذاری‌های این كتاب عظیم آسمانی و احادیث معتبر را بر شعر و ادب پارسی بازنماییم.

از بیم سپـاهش سپـاه خصم          چون مور نهان گشته در زمین

 بیت اشاره دارد به آیهٔ… قالَت نَمْلَةَُ یا أیّهَا النّمْلُ اُدْخُلوا مَساكِنَكمْ لایَحطِمَنّكمْ سلَیْمان و جنوده؛ «گفت‌ای موران، همه به خانه‌های خود اندر روید. مبادا سلیمان و سپاهیانش، ندانسته شما را پایمال كنند. » (نمل،آیهٔ 18)

سایه یزدان كز تابش خورشید سپهر         دامن بیعت او دامن هر كام گرفت

  ظل الله، لقبی است كه به سلاطین می‌داده‌اند و حدیثی بنام پیامبر‌(ص) نقل می‌شده‌است كه: السلطان ظل الله؛« شاه سایه خداست» ولی به‌احتمال قوی این حدیث از معجولات است.

آنكـه در معـركـهٔ سـحـر بـیـان           قلمش همچو عصا ثعبان  است

  بیان سحرآمیز، اشاره‌است به حدیث معروف  إن مِنَ البَیانِ لسَحراً ؛ «همانا كه گونه‌ای از بیان همانند سحر است.» ( فیض القدیر، 2 / 524)، و «ثعبان  اژدها» اشاره‌است به معجزهٔ حضرت موسی (ع) كه عصای او اژدهایی شد و جادوهای ساحران فرعون  را بلعید:‌فَألْقی عَصاهُ فَإذا هِی ثعْبانَُ‌مُبین؛«موسی هم عصای خود را بیفكند. به ناگاه، آن‌عصا چون اژدهایی عظیم پدیدار گردید.»

(اعراف،آیهٔ  107).

كـافـران را كـه آدمـی‌نـسـبنـد           نص بل اضل ازین معنی است

   مصرع دوم تلمیح دارد به آیهٔ … أولئِكَ كَالأنْعامِ بَلْ هُم أضَلُّ اولئكَ هم الْغافِلونَ؛ « آنها مانند چهار پایانند، بلكه بسی گمراه ترند؛ زیرا قوهٔ ادراك مصلحت و مفسده داشتند و باز عمل نكردند.‌آن‌ها‌‌همان مردمی‌هستند كه (از خدا و قیامت و عاقبت كار خود به بازیچه دنیا) غافل شدند.»

(اعراف،آیهٔ 179)

گونه‌های اثر‌پذیری از قرآن و‌حدیث

الف. اثرپذیری واژگانی:‌مقصود، واژه هایی است كه ریشهٔ قرآنی و حدیثی دارند؛‌به عبارت دیگر اگر قرآن و حدیث نبود، این واژگان در اشعار شاعران به كار نمی‌رفت. واژگانی مثل موسی، عیسی، آدم، نوح، فرعون، صبر، وادی ایمن، كوه طور، هدهد، یعقوب، بیت الاحزان، توبهٔ نصوح، سحر بابل، غلمان، مقام محمود، یار غار و… 

ب . اثرپذیری قالبی:‌یعنی یك اثر، شكل و قالب خود را از قرآن گرفته باشد؛ نظیر مثنوی مولانا كه ساختار آن با قرآن بسیار شباهت دارد و نمی‌توان گفت این شباهت‌ها اتفاقی بوده‌است؛ بلكه باید گفت این شباهت‌ها و همسانی‌ها حاصل عمری همدلی و همراهی و انس او با قرآن است.

برخی از این همسانی‌ها عبارتند از: قرآن به ظاهر تقسیم بندی جز آیه و سوره ندارد، مثنوی نیز فقط به چند دفتر تقسیم شده؛ قرآن و مثنوی  به ظاهر پراكنده می‌نمایند ؛ قرآن با لفظ «اقرء» شروع می‌شود و مثنوی با لفظ «بشنو»؛قرآن وحی الهی است بر پیامبر(ص)، مثنوی وحی درونی مولانا است و…

ج . اثرپذیری گزاره‌ای:‌منظور این است كه شاعر، گزاره‌ای قرآنی یا حدیثی را بدون تغییر یا با اندك تغییر درشعر خود بیاورد، مثل:‌

بسم الله‌الـرحـمن الرحـیم           هست كلید در گنج حكیم

د. اثر پذیری تلمیحی:‌یعنی شاعر در شعر خود، اشاره‌ای به قرآن یا حدیث دارد؛ نظیر نمونه هایی كه‌از اشعار انوری می‌آوریم.

هـ. اثرپذیری‌های متفاوت دیگر: مانند تأویلی، شیوه‌ای، حل و تحلیل و… كه در این مختصر مجال بررسی آن‌ها نیست. اكنون می‌پردازیم به بررسی تأثیر قرآن و حدیث در شعر انوری.

انوری از درس‌خوانده‌های روزگار خود است و به همین دلیل با علوم رایج از جمله علوم قرآنی و‌حدیثی آشنایی كافی دارد؛ تا حدی خودنما نیز هست و می‌خواهد خود را به عنوان شاعر عالم و‌روشنفكر فرا نماید.در جای جای  اشعار خویش از قرآن و حدیث یاری گرفته‌است