(11) وَقَالَتْ لاُِخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَ هُمْ لاَیَشْعُرُونَ
ترجمه:
و(مادر موسى) به خواهر او گفت: (صندوق حامل موسى را) دنبال كن پس او از دور وى را زیر نظر داشت، در حالى كه (دشمنان) متوجّه نبودند (كه آنكه او را تعقیب مىكند خواهر موسى است و از این تعقیب،چه هدفى دارد).
نكته ها:
تفسیر المیزان، آیه ى و اصبح فؤاد اُمّ موسى فارغارا با توجّه به سیاق و ظاهر آیات قبل و بعد، چنین معنا نموده اند: دلِ مادر موسى به واسطه ى وحى الهى آرام گرفت و دیگر خوف و ترسى نداشت واگر آن وعده الهى نبود، مادر موسى به سبب شدّت اضطراب، آن راز را افشا مىكرد.
مادر موسى بعد از آنكه فرزندش را در صندوقى گذارده و در دریا انداخت، به خواهر موسى ماءموریت داد تا مخفیانه این جریان را پیگیرى كند. او نیز بدور از چشم ماءموران حكومتى، صندوق را دنبال كرد تا اینكه از دریا نجات یافت و در دامان همسر فرعون قرار گرفت. او همچنان موسى را زیر نظر داشت تا اینكه متوجّه شد درباریان فرعون بدنبال دایگانى براى شیردادن به كودك هستند. امّا موسى هیچ سینه اى را نمى پذیرد، سرانجام خواهر موسى با طرح پیشنهاد دایگى مادرش، و پذیرش دربار، تعقیب و مراقبت و ماءموریتش خاتمه یافت.
پیام ها:
1- افشاى اسرار از نشانه هاى سستى و ضعف ایمان است. لتبدى به لولا ان ربطنا على قلبها
2- آرامش دلها به دست خداست. ربطناعلى قلبها
3- یكى از نشانه هاى ایمان، آرامش خاطر و دل آرام است. ربطنا... لتكون من المؤمنین
4- آنچه در نظر الهى مهمّ است، ایمان است و زن و مرد تفاوتى ندارند. لتكون من المؤمنین در صورتى كه باید مىفرمود: «من المؤمنات»
5 - زنان ودختران نیز باید از تدبیرهاى لازم در مسائل اجتماعى برخوردار باشند. قالت لاخته قصّیه
6- در امور حساسیّت برانگیز، كارها را به دیگران واگذار كنیم. لاُخته در ماجراى موسى علیه السلام حساسیّت بر روى مادر بیشتر بود و امكان داشت كه مطلب افشا گردد.
7- توكّل بخدا به معناى بى تفاوتى در مسائل نیست. با اینكه مادر موسى زن باایمانى بود، ولى باز هم دخترش را براى تعقیب ماجرا فرستاد. من المؤمنین، قالت لاخته قُصّیه
8 در برخورد با نظام هاى طاغوتى و خفقان آور، تعقیب ومراقبت امرى ضرورى است. قُصیّه
9- براى حفظ اسرار، عادّى سازى در رفتار یك امر لازم است. عن جُنُب (خواهرموسى از دور صندوق برادر را زیر نظر داشت، تا این مراقبت بسیار عادّى باشد وسبب حساسیّت وتحریك دشمن نشود.)
10- مؤمن باید ماءموریّت خود را بدور از توجّه دشمن به انجام برساند. و هم لا یشعرون
11- براى آنكه دشمن به اهداف ما پى نبرد، حركات خود را در برابر او كنترل كنیم. و هم لایشعرون

(12) وَحَرَّمْنَا عَلَیْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ اءَدُلُّكُمْ عَلَىَّ اءَهْلِ بَیْتٍ یَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَصِحُونَ
ترجمه:
و ما (به دهان گرفتن سینه ى) زنان شیرده را از پیش بر او ممنوع كردیم، پس (خواهر موسى كه ماءموران را در جستجوى دایه دید) گفت: آیا مىخواهید شما را بر خانواده اى راهنمایى كنم كه سرپرستى او را براى شمابپذیرند و براى او خیرخواه باشند؟
نكته ها:
«مراضع» جمع «مرضع»، یعنى زنان شیرده و دایه.
پیام ها:
1- اگر خداوند نخواهد، تشكیلات عریض و طویلى همچون دستگاه فرعون نیز از تاءمین غذاى یك كودك عاجز مىماند. حرّمنا
2- ابتدایى ترین كارها مثل مكیدن نوزاد نیز با اراده ى الهى است و اگر او نخواهد، اتّفاق نخواهد افتاد. حرّمنا
3- رضاع و سپردن نوزاد به دایه براى شیردادن، سابقه اى تاریخى و طولانى دارد. المراضع
4- وقتى سر انسان متكبّر به سنگ خورد، راهنمایى و پیشنهاد دیگران، حتّى یك فرد ناشناس را نیز به راحتى مىپذیرد. فقالت هل ادلّكم
5 - پیشنهادات خود را در رابطه با چیزى كه حساسیّت برانگیز است، بطور عادّى مطرح كنیم. هل ادلّكم
6- در برابر دشمن باید زیرك بود. (خواهر موسى نامى از مادر موسى به میان نیاورد و نگفت: «عل ى اُمّه»، بلكه آن را به صورت ناشناس ذكر كرد.) على اهل بیتٍ
7- نیازمندى هاى نوزاد، منحصر در غذا نیست، بلكه او به خانواده وكانون محبّت نیز احتیاج دارد و لذا خواهر موسى سخن از سرپرستى همه جانبه كرد، نه تنها تغذیه. یكفلونه
8 پیشنهادات خود را به گونه اى مطرح كنیم كه مخاطب، آن را به نفع خود بداند. یكفلونه لكم
9- كفالتى ارزشمند است كه با خیرخواهى ومحبّت همراه باشد. یكفلونه لكم و هم له ناصحون

(13) فَرَدَدْنَهُ إِلَىَّ اءُمِّهِ كَىْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلاَ تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ اءَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقُّ وَلَكِنَّ اءَكْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ
ترجمه:
پس ما (اینگونه) او را به مادرش باز گردانیدیم تا روشنى چشم او باشد و غم نخورد و بداند كه هماناوعده الهى حقّ است، ولى بیشتر مردم نمى دانند.
نكته ها:
گاهى اوقات عناوین براى انسان، مزاحم ومانعند. مثلا در این ماجرا مادر موسى پذیرفت كه به عنوان دایه فرزندش را شیر دهد، زیرا عنوان مادر، سبب قتل فرزندوآزار مادر مىشد.
پیام ها:
1- وعده هاى الهى تخلّف ندارد. در آیه ى هفتم خداوند وعده داد كه نوزاد را به مادر برگرداند و در این آیه مىخوانیم كه او را برگرداند. انّا رادّوه الیك رددناه الى اُمّه
2- نوزاد، نور چشم مادر است. كى تَقَرّ عینها
3- براى اهل حقّ، اهداف مهم است، نه عناوین. رددناه الى اُمّه سرانجام، فرزند به آغوش مادر بازگشت گرچه این بار، مادر به عنوان دایه استخدام شد، ولى عنوان مهم نیست، برگشتن نوزاد مهم است.
4- مادر به واسطه ارتباط عمیق با فرزند، بیشترین نقش را در زندگى او دارد. الى اُمّه (در اینجا نامى از پدر موسى به میان نیامده است.)
5 - گاه رازدارى مادر وخواهر مىتواند حیات انسان را تاءمین نماید. الى اُمّه (مادر وخواهر موسى، سالها راز مادرى را كتمان كردند.)
6- عاقبت، سختى ها بسر آمده و فراق به وصال خواهد انجامید. رددناه الى اُمّه كى تَقَرّ عینها(پس از مدّت ها نگرانى و غم، سرانجام خداوند، موسى را به مادر بازگرداند. اِنّمع العسر یسرا)
7- اگر خداوند بخواهد، یك انسان، مایه امید ونور چشم دو گروه متضاد (خاندان فرعون و خاندان موسى) مىشود. قُرّة عینٍ لى ولك تَقَرّ عینها
8 انبساط وشادى، وحزن واندوه، در بینایى انسان تاءثیر دارد. تَقَرّ عینها چنانكه دورى حضرت یوسف، باعث نابینایى حضرت یعقوب گردید. وابیَضّت عیناه من الحُزن (15)
9- ایمان به خداوند داراى مراحل و درجاتى است. مادر موسى بانویى مؤمنه بود، «رَبَطنا على قلبها لتكون من المؤمنین» امّا یك مؤمن نیز باید به مرحله یقین و علم عمیق برسد. لتَعلم اءنّ وعد اللّه حقّ
10- فلسفه و دلیل بعضى حوادث، درك حقّانیّت وعده هاى الهى است. لتَعلم اءنّ وعد اللّه حقّ
11- اكثر مردم ظاهربین هستند و دركى از اسرار حكیمانه ونقشه هاى مدبّرانه ى خداوند ندارند. اكثرهم لا یعلمون

(14) وَلَمَّا بَلَغَ اءَشُدَّهُ وَاسْتَوَىَّ ءَاتَیْنَهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذَلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ
ترجمه:
چون موسى نیرومند شد و كامل گردید، به او حكمت و دانش عطا كردیم و ما اینگونه نیكوكاران را پاداش مىدهیم.
نكته ها:
«اءشدّ» از «شدّت»، به معنى نیرومند شدن و «استوى» از «استواء» به معناى كمال خلقت واعتدال آن است.
عبارت «حُكما و عِلما» سه مرتبه در قرآن مجید آمده كه در همه موارد، حُكم بر علم مقدّم شده است. «حُكم» به معناى فهم درست و قدرت بر داورى صحیح و «عِلم» به معناى داشتن آگاهى و اطلاعات است.
پیام ها:
1- اوّلین شرط پذیرش مسئولیّت، بلوغ جسمانى و توان فكرى و روحى است. و لمّا بَلَغ
2- بلوغ واقعى، تنها به رشد جسمى و نیروى جنسى نیست، بلكه به كمال فكر و عقل نیز وابسته است. و لمّا بَلَغ اءشدّه و استوى
3- وعده هاى الهى، تخلّف ناپذیر است. جاعلوه من المرسلین ولمّا بَلغ... آتیناه
4- نزول الطاف الهى زمینه ى مناسب مىخواهد. و لمّا بَلَغ... آتیناه
5 - حكمت بر علم مقدّم است. حُكما و علما
6- لطف به نیكوكاران، سنّت الهى است. وكذلك
7- پاداش نیكوكاران، منحصر به آخرت نیست. و كذلك نجزى المحسنین
(بهره مند شدن موسى از حكمت ودانش، پاداش الهى در برابر احسان اوست.)

(15) ودَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلَى حِینِ غَفْلَةٍ مِّنْ اءَهْلِهَا فَوَجَدَ فِیهَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلاَنِ هَذَا مِن شِیعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَثَهُ الَّذِى مِن شِیعَتِهِ عَلَى الَّذِى مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَىفَقَضَى عَلَیْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَنِ إِنَّهُ عَدُوُّ مُّضِلُّ مُّبِینٌ
ترجمه:
وموسى وارد شهر شد، در حالى كه مردم (از ورودش) بى خبر بودند، پس در آنجا به دو مرد برخورد كه با یكدیگر نزاع مىكردند، این یكى از طرفدارانش و آن (دیگرى) از دشمنانش بود. پس آن كه از پیروان موسى بود، از او در برابر دشمنش یارى خواست. پس موسى (به حمایت از دوست خود) مُشتى بر او زد كه كار او را ساخت (و با همان مشت كشته شد)، موسى (از این پیشامد تكانى خورد و) گفت: این از كار شیطان بود، همانا او دشمن گمراه كننده ى آشكارى است.
نكته ها:
ظاهرا حضرت موسى قبل از نبوّتش، بیرون از شهر زندگى مىكرده است، واین یا بخاطر حركات انقلابى او بوده كه در آنجا بسر مىبرده و یا بخاطر اینكه كاخ فرعون كه موسى علیه السلام در آن زندگى مىكرده، خارج از شهر قرار داشته است.
سؤال: اگر پیامبران خدا معصومند، پس مشت زدن و آدم كشتن موسى علیه السلام چه توجیهى دارد وچگونه تفسیر مىشود؟
پاسخ: كلمه «هذا» در جمله ى «هذا من عمل الشیطان» به نزاع و ستیز آن دو مرد اشاره دارد نه به عمل حضرت موسى، یعنى این درگیرى كار شیطان است.
حضرت موسى قصد كشتن آن مرد را نداشت و فقط بخاطر دفاع از یك مؤمنى دست به این كار زد. از این روى خداوند از قتل او انتقاد نكرده و در جاى دیگر مىفرماید: و قَتَلت نفسا فنجّیناك من الغَمّ(16) تو یكى از فرعونیان را به قتل رساندى ودچار غم واندوه شدى و ما تورا از غم نجات دادیم.
پیام ها:
1- مصلحان جامعه باید گاهى به صورت ناشناس و غیر رسمى، بدون نام و عنوان در میان مردم حاضر شوند. دخل المدینة على حین غفلة من اهلها
2- حضرت موسى قبل از نبوّت نیز داراى یار و پیرو بود. مِن شیعته
3- گرچه موسى بزرگ شده كاخ فرعون بود، ولى مردم مستضعف به خاطر تفكّر ومنش، او را حامى و رهبر خود مىدانستند.فاستغاثه
4- دفاع و حمایت از مظلومان، شیوه اولیاى الهى است. فوَكَزه موسى
5 - انبیا، افرادى پرقدرت، با غیرت، جوانمرد، مظلوم نواز وظلم ستیز بوده اند. فوكزه موسى
6- مردان خدا در صورت لزوم بادشمن درگیر مىشدند و از زور بازو بهره مىبردند. فوَكَزه موسى

(16) قَالَ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَاغْفِرْ لِى فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ
ترجمه:
(موسى) گفت: پروردگارا! همانا من به خویشتن ستم كرده ام، پس مراببخش، پس (خداوند) او را آمرزیدبدرستى كه او آمرزنده ى مهربان است.
نكته ها:
سؤال: جمله ى «ظَلمتُ نَفسى» به خودم ظلم كردم، از زبان كسى كه به پیامبرى مىرسد چه معنایى دارد؟
پاسخ: مراد از ظلم به خود در اینجا، گرفتار شدن به آثار اجتماعى قتل غیر عمد است، نه گناه، تا با مقام عصمت منافات داشته باشد. زیرا خداوند، حضرت موسى را مخلَص مىداند؛ «اِنّه كانَ مُخلَصا»(17) و كسى كه به این درجه نائل گردید دیگر گناه نمى كند، زیرا شیطان خود اقرار كرده است كه قدرت نفوذ در مخلصین را ندارد. «فَبِعزّتِك لاُغویّنّهم اَجمَعین اِلاّ عبادكَ منهُم المخلَصین»(18)
پیام ها:
1- در دعا، خداوند را با كلمه مباركه ى «ربّ» بخوانیم. قال ربّ
2- هر چند كار خلاف، عمدى نباشد ولى نباید از آثار طبیعى و وضعى آن غافل بود. ظَلمتُ نفسى (حضرت موسى به قصد نجات یك مؤمن وارد صحنه شد و ناخواسته مرتكب قتل گردید و در واقع گناهكار بحساب نمى آمد، امّا این عمل، كار او را دشوار كرد و این یك آفت بود.)
3- افراد صالح حتّى در برابر كجى هاى غیر عمدى نیز بلافاصله استغفار مىكنند و از تبعات آن دورى مىگزینند. فاغفرلى
(حضرت موسى با استغفار خود چند چیز را از خداوند درخواست كرد، هم محو آثار اجتماعى كار خود را، هم برطرف شدن نگرانى از آینده را و هم دفع توطئه هاى انتقام جویانه ى فرعونیان را.)
4- دعاى انبیا مستجاب است. فَغَفرلَه

(17) قَالَ رَبِّ بِمَآ اءَنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ اءَكُونَ ظَهِیراً لِّلْمُجْرِمِینَ
ترجمه:
(سپس موسى) گفت: پروردگارا! بخاطر (قدرت و) نعمتى كه بر من ارزانى داشتى، پس هرگز پشتیبان تبهكاران نخواهم بود.
نكته ها:
شاید مراد از نعمت در جمله ى «انعمت علىَّ»، غفران و بخشش الهى باشد.
پیام ها:
1- قدرت جسمى،از نعمت هاى الهى است. بما اَنعمتَ علىَّ (موسى قدرتى داشت كه با یك مشت توانست كافرى را از پا در آورد.)
2- شكر نعمت هاى الهى، دورى از ستم به دیگران است. بما اَنعمتَ علىّ فلَن اءكون ظَهیرا للمجرمین
شكرانه ى بازوى توانا *** بگرفتن دست ناتوان است
3- همكارى با گنهكاران نیز گناه است. فلن اءكونَ ظَهیرا للمجرمین
(به گفته ى روایات، راضى بودن به گناه دیگران هم گناه بحساب مىآید.)

(18) فَاءَصْبَحَ فِى الْمَدِینَةِ خَآئِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِى اسْتَنصَرَهُ بِالاَْمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسَىَّ إِنَّكَ لَغَوِىُّ مُّبِینٌ
ترجمه:
(ولى از آن پس، موسى به سبب این قتل) در شهر نگران و ترسان گردید (و هر لحظه انتظار حادثه اى را مىكشید) پس ناگهان (مشاهده كرد) همان كسیكه دیروز از او یارى طلبیده بود، با فریاد از او كمك مىخواهد!، موسى به او گفت: بدرستى كه تو در گمراهى آشكارى هستى!.
پیام ها:
1- هر ترسى مذموم نیست، ترس از نرسیدن به اهداف خود و یا دستیابى دشمن به آرزوهایش، ترس پسندیده است. خائفا یَتَرقّب
2- از بازتاب كارها و تصمیمات خود مراقبت كنیم. یَتَرقّب
3- با وجود آنكه موسى در كاخ فرعون زندگى مىكرد، ولى با مردم رابطه داشت و در میان آنان به شخصى مصلح شهرت یافته بود. یَستَصرخُه
4- اگر در جایى وظیفه تقیّه است و باید به خاطر مصالحى اهداف مكتوم بماند، نباید هر روز دست به تحرّك وآشوبى زد و عدم رعایت این موضوع، گناه محسوب مىشود. اِنّك لَغَوىُّ مُبین
5 - خودى هاى بى توجّه را باید توبیخ كرد و نباید به خاطر حزب و گروه، خلاف آنان را نادیده گرفت. اِنّك لغَوىُّ مبین

(19) فَلَمَّآ اءَنْ اءَرَادَ اءَن یَبْطِشَ بِالَّذِى هُوَ عَدُوُّ لَّهُمَا قَالَ یَمُوسَىَّ اءَتُرِیدُاءَن تَقْتُلَنِىكَمَا قَتَلْتَ نَفْساً بِالاَْمْسِ إِن تُرِیدُ إِلاَّ اءَن تَكُونَ جَبَّاراً فِى الاَْرْضِ وَ مَاتُرِیدُ اءَن تَكُونَمِنَ الْمُصْلِحِینَ
ترجمه:
پس چون (موسى) خواست به آن كسى كه دشمن هر دوى آنها بود حمله كند (و با او درگیر شود، او) گفت: اى موسى! آیا تصمیم گرفته اى كه مرا (هم) به قتل برسانى، همان گونه كه دیروز (نیز) انسانى را كُشتى؟! تو جز زورگویى در روى زمین هدفى ندارى و نمى خواهى كه از مصلحان باشى.
نكته ها:
كلمه «بَطش» به معنى خشم همراه با شدّت وقدرت است.
پیام ها:
1- انتقاد از خلاف دوستان، نباید سبب رها كردن و حمایت نكردن از حقّ آنان شود. (با اینكه حضرت موسى در آیه قبل با جمله «اِنّك لغوىّ مبین» از یار خود انتقاد كرد، ولى باز هم تصمیم به حمایت از او گرفت) اءرادَ اءن یَبطش
2- در همه جا موعظه كارساز و كافى نیست، گاهى زور و قدرت لازم است. اءراد اءن یَبطش
«(وقار» به معناى وارفتگى و بى حالى نیست، حضرت موسى دو روز پى در پى درگیرى خیابانى داشت.)
3- در نظام استكبارى، فرعون كه نوزادان معصوم را عمدا به قتل مىرساند، خدا خوانده مىشود! ولى موسى كه بدون قصد قتل به دشمن كافر ضربه اى وارد مىكند و منجر به مرگ او مىشود، جبّار معرّفى مىشود!! تَكون جبّارا فى الارض

(20) وَجَآءَ رَجُلٌ مِّنْ اءَقْصَا الْمَدِینَةِ یَسْعَى قَالَ یَا مُوسَىَّ إِنَّ الْمَلاََیَاءْتَمِرُونَ بِكَلِ یَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّى لَكَ مِنَ النَّصِحِینَ
ترجمه:
و (در این هنگام) مردى از دورترین نقطه شهر (كه مركز استقرار فرعونیان بود) شتابان (به سوى او) آمد و گفت: اى موسى! همانا سران قوم در مورد تو مشورت مىكنند تا تو را بكشند، پس (فورا از اینجا) خارج شو، همانا كه من ازخیرخواهان و دلسوزان تو هستم.