21-وَ مَنْ اءَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً اءوْ كَذَّبَ بَِایَتِهِ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الظَّلِمُونَ
ترجمه:
و كیست ستمكارتر از آن كس كه به خداوند دروغ بندد، یا آیات الهى را تكذیب كند؟ همانا ستمگران رستگار نمى شوند.
نكته ها:
* در قرآن پانزده مرتبه تعبیر مَن اءظلَم آمده كه در مورد افترا بر خدا، بازداشتن مردم از مسجد و كتمان شهادت و حقّ است. این مىرساند كه ظلم فرهنگى و بازداشتن مردم از رشد و فهم، بدترین ظلم به جامعه است.
پیام ها:
1 هر چیز كه عزیزتر و مقدّس تر باشد، خطر ظلم درباره ى آن بیشتر است. از این رو ظلم به خدا و افترا بر ذات مقدس الهى، بدترین ظلم هاست. ومن اءظلم
2 ظلم به تفكر و فرهنگ انسان ها، بدترین ستم هاست. شرك، افترا به خدا، ادّعاى نبوّت دروغین، بدعت، تفسیر به راءى، همه نمونه اى از این گونه ظلم هاست. و مَن اظلم ممّن افترى على اللّه كذبا او كذّب بآیاته

22-وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ اءَشْرَكُوَّاْ اءَیْنَ شُرَكَاَّؤُكُمُ الَّذِینَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ
ترجمه:
و روزى كه آنان را یكسره محشور مىكنیم، سپس به كسانى كه شرك ورزیدند گوییم: كجایند شریكان شما كه بر ایشان گمان (خدایى) داشتید؟
نكته ها:
* بازخواست ذلّت بار مشركین در قیامت، نشانه ى محرومیّت آنان از رستگارى است، همان محرومیّتى كه در آیه ى قبل به آن اشاره شده است.
* گرچه آیه، به شرك نظر دارد، ولى آنان هم كه رهبرى غیر اولیاى خدا را بپذیرند و با اولیاى معصوم الهى به مخالفت و جنگ برخیزند، به نوعى مشركند. در زیارت جامعه ى كبیره مىخوانیم: و مَن حاربكم مشرك (48) و در حدیث آمده است: الرّاد علینا كالرّاد على اللّه و هو على حدّ الشرك باللّه (49) كسى كه كلام و راه ما را رد كند، همچون كسى است كه كلام خدا را نپذیرد و چنین شخصى به منزله ى مشرك است.
پیام ها:
1 دادگاه قیامت، علنى است. نحشرهم جمیعاً ثم نقول
2 قبل از هر عقیده و عشق و پرستشى، آماده ى پاسخگویى در روز قیامت باشیم. و یوم نحشرهم... اءین شركاؤكم
3 قیامت روز ظهور حقّ بودن توحید، حتّى براى مشركان است. اءین شركاؤكم
4 شرك، خیالى بیش نیست. تزعمون

23-ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ اءَن قَالُواْ وَاللّهِ ربِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِینَ
ترجمه:
پس (از آن همه فریفتگى به بتان، در پیشگاه خداوند) عذرى نیابند جز آنكه (از بتان بیزارى جسته و) بگویند: سوگند به خدا! پروردگارمان، ما هرگز مشرك نبوده ایم.

24-اُنظُرْ كَیْفَ كَذَبُواْ عَلَىَّ اءَنفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ یَفْتَرُونَ
بنگر كه چگونه علیه خود دروغ گفتند و (تمام بت ها و شریكان كه همواره مىساختند از نزد آنان محو شد و) آنچه به دروغ و افترا به خدا نسبت مىدادند از دستشان رفت.
نكته ها:
* امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از فتنه در لم تكن فتنتهم، معذرت خواهى مشركان مىباشد.(50)
* ضلّ الشى ء به معناى ضایع شدن، هلاكت و نابودى چیزى است.(51)
* دروغگویان به مقتضاى خصلتى كه در دنیا كسب كرده اند، در قیامت نیز دروغ مىگویند. واللّه ما كنّا مشركین، چنانكه در جاى دیگر مىخوانیم: یوم یبعثهم اللّه جمیعاً فیَحلفون له كما یَحلفون لكم و یحسبون انّهم على شى ء الا انّهم هم الكاذبون (52)
* حضرت على علیه السلام در ذیل آیه در حدیثى مىفرماید: بعد از این دروغ، بر لبشان مهر زده مىشود و سایر اعضاى آنان حقّ را بازگو مىكنند.(53)
* امام صادق علیه السلام فرمود: روز قیامت خداوند آن چنان عفو وبخشش مىكند كه به ذهن هیچ كس حتّى خطور نمى كند، تا آن اندازه كه مشركان نیز مىگویند: ما مشرك نبودیم، (تا مشمول عفو الهى شوند).(54)
پیام ها:
1 قیامت، آن چنان حتمى است كه گویا هم اكنون نیز حاضر است. اُنظر و نفرمود: ستنظر. (پیامبر صلّى الله علیه وآله در دنیا نیز مىتواند باچشم ملكوتى، شاهد صحنه هاى قیامت باشد.)
2 تكیه گاه هاى غیر الهى نابود خواهد شد. ضلّ عنهم
3 در دادگاه الهى، نه دروغ انسان كارساز است، نه سوگند او. ضلّ عنهم ما كانوا یفترون
4 آن همه اصرار بر تكیه گاه هاى غیر الهى، خیالى بیش نیست. و ضلّ عنهم ما كانوا

25- یفترون ْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ اءَكِنَّةً اءَن یَفْقَهُوهُ وَ فِىَّ ءَاذَانِهِمْ وَقْراً وَإِنْ یَرَوْاْ كُلَّ ءَایَةٍ لا یُؤْمِنُواْ بِهَا حَتَّىَّ إِذَا جَاَّءُوكَ یُجَدِلُونَكَ یَقُولُ الَّذِینَ كَفَرُوَّاْ إِنْ هَذَآ إِلاَّ اءَسَطِیرُ الاَْوَّلِینَ
ترجمه:
بعضى از آنها كسانى هستند كه (به ظاهر) به سخن تو گوش مىدهند، ولى ما بر دلهایشان پرده هایى قرار داده ایم تا آن را نفهمند و در گوشهایشان (نسبت به شنیدن حقّ) سنگینى قرار دادیم و آنان به قدرى لجوجند كه اگر هر آیه و معجزه اى را ببینند، باز هم به آن ایمان نمى آورند تا آنجا كه چون نزد تو آیند با تو جدال مىكنند و كسانى كه كافر شدندمى گویند: این نیست جز افسانه هاى پیشینیان.
نكته ها:
* در شاءن نزول این آیه آمده است كه ابوسفیان، ولید بن مغیره، عتبه، شیبه و نضربن حارث، در كنار كعبه به تلاوت قرآن پیامبر گوش مىدادند، به نضر گفتند: چه مىخواند؟ گفت: به خداى كعبه نمى فهمم چه مىخواند، ولى چیزى جز افسانه ها و داستان هاى پیشینیان نیست، من مشابه این داستان ها را براى شما گفته ام. سپس این آیه نازل شد.
* اءكنّة جمع كنّ یا كنان به معناى پرده است. وقر به معناى سنگینى و اءساطیر جمع اسطوره به معناى مطالب پى در پى و خیالى است كه شنیدن آن جاذبه دارد.
* پرده افكنى بر دل وسنگینى گوش، به خاطر روحیّه ى لجاجت مشركان است. قرآن مىفرماید: فلما زاغوا اءزاغ اللّه قلوبهم (55)
* از اینكه در آیه ى قبل، سخن از مشركین بود ولى در این آیه درباره همان گروه تعبیر به الّذین كفروا نموده است معلوم مىشود مشركین همان كفّارند.
پیام ها:
1 پیامبران و رهبران الهى باید از روحیات كفّار و مخالفین و ترفندهاى آنان آگاه باشند. و منهم مَن یستمع
2 از همه ى كفّار ماءیوس نباشید، بعضى از آنان لجوجند. و منهم
3 شنیدن صوت قرآن، آنگاه ارزش دارد كه در دل اثر كند. اءكنة ان یفقهوه
4 كفّار بر انكار خود اصرار دارند و پرده افكنى خداوند بر دل كفار، به خاطر همین عناد و اصرار خود آنان است. ان یَروا كلّ آیة لایؤمنوا
5 لجاجت، درد بى درمان است و مثل آینه ى موج دار، بهترین صورت ها را هم زشت نشان مىدهد. ان یروا كل آیة لایؤمنوا
6 اگر كسى به قصد جدال و با سوء ظن و روح منفى و موضعگیرى قبلى، حتّى با پیامبر هم ملاقات كند، بهره اى نخواهد برد. جاءك یجادلونك...
7 كفّار هیچ راه صحیح و منطقى براى مقابله با پیامبر اسلام نداشتند. (پناه به جدال و تهمت نشانه عجز آنان از منطق است) یجادلونك...

8 قرآن، براى كافران و مشركان نیز جذّاب است. یقول الذین كفروا ان هذا الاّ اساطیر الاوّلین (اساطیر، به معناى سخن زیباست.(56»

26- وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ یَنَْوْنَ عَنْهُ وَ إِن یُهْلِكُونَ إ لا اءَنفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ
ترجمه:
و آنان، مردم را از آن (پیامبر و قرآن) باز مىدارند و خود نیز از آن دور و محروم مىشوند، (ولى بدانند كه) جز خودشان را هلاك نمى سازند، و(لى) نمى فهمند.
نكته ها:
* یَنئَون از ریشه ى ناءى، به معناى دور كردن است.
* برخى از اهل سنت، در تفسیر خود این آیه را درباره ابوطالب دانسته و گفته اند كه وى مردم را از آزار پیامبر نهى مىكرد ولى خودش ایمان نمى آورد و از مسلمان شدن دورى مىجست و برخى آیات دیگر را هم در این باره مىدانند (مثل توبه 113، قصص 56)، ولى به نظر پیروان مكتب اهل بیت، ابوطالب از بهترین مسلمانان است و دلایل ایمان ابوطالب پدر عزیز حضرت على علیه السلام بسیار است كه به بعضى از آنها اشاره مىكنم:
جملاتى كه شخص پیامبراكرم صلّى الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام درباره ایمان او فرموده اند، بهترین دلیل بر ایمان اوست.
2- حمایت هاى بى دریغ وى از پیامبر در شرائط بسیار سخت.
3- اقرارهاى ابوطالب كه در اشعار خود نسبت به پیامبر و رابطه خود با خدا دارد.
4- سفارش هاى او به همسر و فرزند و برادرش حمزه كه از اسلام و نماز و پیامبر حمایت كنند.
5- حزن و اندوه فراوانى كه براى پیامبر صلّى الله علیه وآله به خاطر فوت ابوطالب پیدا شد.
6- ابوبكر و عباس گواهى دادند كه ابوطالب هنگام مرگ، كلمات لااله الاّاللّه و محمّد رسول اللّه مىگفت.
7- رسول خدا صلّى الله علیه وآله بالاى منبر براى ابوطالب دعا كرد و جنازه ى او را تشییع نمود و به حضرت على علیه السلام دستور كفن كردن او را داد. تنها بر او نماز گذاشته نشد زیرا تا آن روز نماز میّت واجب نشده بود، چنانكه بر خدیجه هم نماز گزارده نشد.
8- حضرت على علیه السلام در نامه اى به معاویه نوشتند كه بسیار فرق است میان پدر من ابوطالب با پدر تو ابوسفیان.
9-رسول خدا صلّى الله علیه وآله فرمود: من در قیامت، شفیع پدر و مادر و عمویم ابوطالب هستم.
10- در حدیث مىخوانیم كه خداوند به رسول خود وحى كرد كه آتش بر پدر و مادر و كفیل تو حرام است.
11- در مسلمان بودن فاطمه بنت اسد علیها السلام كه از زنان خوش سابقه و مهاجر است، شكّى نیست و اگر ابوطالب مسلمان نبود، هرگز رسول خدا صلّى الله علیه وآله اجازه نمى داد كه شوهر این زن، مردى بى ایمان باشد.(57)
پیام ها:
1- كفّار و مشركان، همواره در تلاش براى كارشكنى و بازداشتن مردم از گوش دادن به قرآن بودند. و هم ینهون عنه...
2- دورى از پذیرفتن حق، سبب به هلاكت انداختن خود انسان مىشود. و ما یهلكون الاّ انفسهم
3- شعور واقعى، یافتن راه حقّ است و گم كردن راه حقّ و رهبر حقّ، از سوى هر كه باشد، بى شعورى است. و ما یشعرون

27- وَلَوْ تَرَىَّ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ یَلَیْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بََایَ تِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ
ترجمه:
و اگر آنان را، آن هنگام كه بر لبه ى آتش (دوزخ) نگه داشته شده اند ببینى، پس مىگویند: اى كاش (بار دیگر به دنیا) بازگردانده شویم و آیات پروردگارمان را تكذیب نكنیم و از مؤمنان (واقعى) باشیم.
نكته ها:
* طبق آیات قرآن، آرزوى برگشت به دنیا، هم در لحظه ى مرگ است، و هم در قبر و هم در قیامت، ربّ ارجعون لعلّى اعمل صالحا(58)، ربّنا اخرجنا منها فان عُدنا فانّا ظالمون (59)
* در آیه 23، مشركین شرك خود را انكار مىكردند، ولى در این آیه، اعتراف و تقاضاى برگشت و جبران مىكنند.
پیام ها:
1- كفّار هنگام عرضه بر آتش، وحشت زده و ذلّت بار ناله مىزنند. اذ وقفوا على النّار فقالوا مراحل و مواقف قیامت متعدّد است، در بعضى از مراحل گنهكاران ناله مىزنند و در بعضى مواقف مهر سكوت بردهانشان مىخورد.
2- تكذیب آیات الهى، موجب پشیمانى در آخرت است. اذ وقفوا... فقالوا یا لیتنا
3- تا فرصت دنیا باقى است ایمان آوریم، چون در آخرت مجال برگشت نیست. یا لیتنا نردّ از آرزوها و حسرت هاى كافران در قیامت، برگشت به دنیا و ایمان و اطاعت است. و لا نكذّب... و نكون من المؤمنین

28- بَلْ بَدَا لَهُمْ مَّا كَانُواْ یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَذِبُونَ
ترجمه:
(چنین نیست،) بلكه آنچه (از كفر و نفاق) قبلاً (در دنیا) پنهان مىكردند، (در آن روز) برایشان آشكار شده و اگر آنان (طبق خواسته و آرزویشان) به دنیا بازگردانده شوند، بى گمان باز هم به آنچه از آن نهى شده اند بازمى گردند. و آنان قطعاً دروغگویانند.
نكته ها:
* روز قیامت، روز آشكار شدن اسرار پنهانى مردم است و قرآن بارها به این حقیقت اشاره كرده است. از جمله: وبدالهم سیّئات ما عملوا(60)، و بدالهم سیّئات ما كسبوا(61)
پیام ها:
1- در قیامت، همه ى اسرار و رازها كشف و نهان و درون انسان ها آشكار مىشود. بل بدالهم ما كانوا یخفون
2- برگشتن از آخرت به دنیا، محال است. و لو ردّوا
3- بعضى هرگز امیدى به خوب شدن و اصلاحشان نیست و با فرصت دادن (كه خودشان خواستار آنند) باز هم همانند كه بودند. لو ردّوا لعادوا
(آرى انسان بارها در دنیا به هنگام برخورد با شداید و تلخى ها، تصمیم هایى مىگیرد، ولى چون به آسایش رسید، همه چیز را فراموش مىكند).
4- وقتى دروغگویى خصلت انسان شد، در قیامت هم دروغ مىگوید. و انّهم لكاذبون چنانكه در آیه 23 خواندیم كه مشركین در قیامت به دروغ قسم مىخورند و مىگویند: واللَّه ربّنا ما كنّا مشركین

29- وَقَالُوَّاْ إِنْ هِىَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیاَ وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ
ترجمه:
و گفتند: جز زندگى دنیوى ما، هیچ زندگى دیگرى نیست و ما (پس از مرگ) برانگیحته نمى شویم.

30- وَلَوْ تَرَىَّ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ اءَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُواْ بَلَى وَ رَبِّنَا قَالَ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ
و اگرببینى آنگاه كه در برابر پروردگارشان بازداشته شده اند، (خدا) مىفرماید: آیا این (رستاخیز) حقّ نیست؟ مىگویند: بلى، به پروردگارمان سوگند (كه حقّ است). او مىفرماید: پس به كیفر كفرورزى ها وكفران هایتان، عذاب را بچشید.
نكته ها:
* در آیه 27 و 30، دو بار كلمه ى و لو ترى تكرار شده است تا صحنه هاى سخت قیامت را ترسیم و گامى براى هدایت مردم باشد.
* طبق آیه ى 30 خداوند با مجرم سخن مىگوید. ولى بعضى آیات، سخن گفتن خدارا با آنان نفى مىكند. لایكلّمهم اللّه، این مطلب یا اشاره به مواقف و صحنه هاى مختلف در قیامت است، و یا آنكه مراد آن است كه خداوند با آنان كلام طیّب و دلشادكننده نمى گوید.
* در آیه ى 22، خداوند كفّار را در برابر نفى توحید مؤاخذه نمود: اءین شركاؤكم و در آیه 27 به خاطر تكذیب نبوّت مؤاخذه كرد: لانكذّب بایات ربّنا و در آیه 30 به سبب انكار قیامت مؤاخذه مىكند. اءلیس هذا بالحقّ
* اسلام براى انسان ها چند نوع حیات را ترسیم مىكند:
1- حیات دنیا. زهرة الحیاة الدّنیا(62)
2- حیات برزخى. من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون (63)
3- حیات معنوى و هدایت. دعاكم لما یحییكم (64)
4- حیات اجتماعى. ولكم فى القصاص حیاة (65)
5- حیات طیبه (در سایه ى قلب آرام و قناعت). فلنحیّینه حیاة طیّبة (66)
پیام ها:
1- مشركین، افرادى سطحى نگر و مادّى هستند و محدوده ى حیات را تنها در همین دنیا مىبینند و منكر رستاخیزند. اِن هى الاّ حیاتنا الدّنیا (اگر در جاى دیگر قرآن مشركین بت را شفیع خود مىدانند: هؤلاء شفعاؤنا(67) مرادشان شفاعت در دنیاست.(68»
2- خداوند، پیامبرش را تسلیت و دلجویى مىدهد كه همه ى لجاجت ها بى پاسخ نخواهد ماند. و لوترى
3- مجرمان، همانند اسیران ذلیل، بازداشت و نگه داشته مىشوند. اذ وقفوا
4- در قیامت قاضى و بازپرس در درجه ى اوّل خود خداوند است. قال اءلیس هذا بالحقّ
5- اعترافات كفّار و مشركان در قیامت، سودى ندارد. قالوا بلى... فذوقوا
6- كفّار، در قیامت بارها سوگند یاد مىكنند. واللّه ربّنا ما كنّا مشركین قالوا بلى و ربّنا
7- كیفرهاى قیامت، به خاطر مداومت در كفر و انكار معاد در دنیاست. و مانحن بمبعوثین... فذوقوا العذاب بما كنتم تكفرون