بِسْمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحِیمِ
به نام خداوند بخشنده ى مهربان
1-اءَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ الْسَّمَوتِ وَالاَْرْضَ وَجَعَلَ الْظُّلُمَتِ وَ الْنُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ
ترجمه:
ستایش مخصوص خداوندى است كه آسمان ها و زمین را آفرید و تاریكى ها و روشنى را قرار داد، امّا كافران (دیگران را) با پروردگارشان برابر و همتا مىگیرند.
نكته ها:
* در تمام قرآن، واژه ى نور مفرد و واژه ى ظلمات به صورت جمع آمده است. اصولا حقّ، یكى و راههاى باطل بسیار است. آرى نور، نشانه ى وحدت و ظلمات، نشانه ى پراكندگى است. یعدلون از عدل، به معناى همتاست.
* اوّلین آیه ى این سوره، به آفرینش نظام هستى، دوّمین آیه به آفرینش انسان و سوّمین آیه به نظارت بر اعمال و رفتار انسان اشاره دارد.
* به فرموده ى حضرت على علیه السلام: این آیه، پاسخ به سه گروه از منحرفان است:
الف: مادّیون كه منكر آفرینش الهى و حدوث خلقتند. خلق السماوات...
ب: دوگانه پرستان كه براى نور و ظلمت دو مبداء قائلند. جعل الظّلمات والنّور(2)
ج: مشركین كه براى خداوند، شریك وشبیه قائلند. ثمّ الّذین كفروا بربّهم یعدلون (3)
* امام موسى بن جعفر علیهم السلام درباره ى...بربّهم یعدلون فرمودند: یعنى كافران، ظلمات و نور و جور و عدل را یكسان مىشمارند.(4)
پیام ها:
1 خداوند هم از عدم به وجود آورده است، هم در موجودها، كیفیّات جدید و نوآورى هایى قرار مىدهد. (آفرینش ابتدائى خَلَق آفرینش تَبَعى جَعَل)
2 شریك دانستن براى خدا، نوعى انكار خدا وكفر به اوست. الّذین كفروا بربّهم یعدلون

2-هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِن طِینٍ ثُمَّ قَضَىَّ اءَجَلاً وَاءَجَلٌ مُّسَمّىً عِندَهُ ثُمَّ اءَنْتُمْ تَمْتَرُونَ
ترجمه:
او كسى است كه شما را از گل آفرید، پس از آن اءجلى را (براى زندگى شما در دنیا) قرار داد و اءجلى معیّن (كه مربوط به آخرت یا غیر قابل تغبیر در دنیاست) نزد اوست. پس (با وجود این) شما شك و شبهه مىكنید؟
نكته ها:
* در آیه ى پیش، مسائل آفاقى و خلقت آسمان ها و زمین مطرح شده، اینجا خلقت انسان و حیات محدود او در این دنیا آمده است.
* در قرآن، 21 مرتبه از اءجل مسمّى سخن به میان آمده است.
* خداوند براى عمر انسان دو نوع زمان بندى قرار داده: یكى حتمى كه اگر همه ى مراقبت ها هم به عمل آید، عمر (مانند نفت چراغ) تمام مىشود. و دیگرى غیر حتمى كه مربوط به كردار خودمان است، مثل چراغى كه نفت دارد، ولى آن را در معرض طوفان قرار دهیم.
* در روایات، كارهایى چون صله ى رحم، صدقه، زكات و دعا سبب طول عمر و اعمالى چون قطع رحم و ظلم، سبب كوتاه شدن عمر دانسته شده است.(5)
* امام باقر علیه السلام در مورد اءجلا و اءجلٌ فرمود: آنها دو اءجل هستند: یكى محتوم و قطعى و دیگرى موقوف (یعنى مشروط و معلّق).(6)
* به نقل ابن عباس، خداوند براى انسان دو اءجل قرار داده: یكى از تولّد تا مرگ، دیگرى از مرگ تا قیامت. انسان با اعمال خود، گاهى از یكى مىكاهد وبه دیگرى مىافزاید. پس پایان اءجل هیچكس قابل تغییر نیست. ومایُعمَّر مِن مُعَمَّرٍ ولایَنقَصُ مِن عُمُرِه الاّ فى كتاب (7)
پیام ها:
1 مدّت عمر و پایان زندگى، به دست ما نیست.هو الذى.... قضى اجلاً
2 تنها خداوند بر اءجل مسمّى (اءجل قطعى)، آگاه است. اءجل مسمّى عنده
3 با آنكه آفرینش و پایان كار انسان، همه از خدا و به دست اوست، پس چرا در مبداء و معاد شك كنیم؟ ثم انتم تمترون

3-وَهُوَ اللَّهُ فِى السَّمَوَتِ وَفِى الاَْرْضِ یَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ وَ یَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ
ترجمه:
و اوست كه در آسمان ها و در زمین خداوند است. نهان و آشكار شمارا مىداند، و هرچه را به دست مىآورید (نیز) مىداند.
نكته ها:
* در پاسخ به عقیده ى انحرافى چند خدایى (خداى باران، خداى جنگ، خداى صلح، خداى زمین و...) این آیه مىفرماید: خداى همه چیز و همه جا یكى است.
* امام صادق علیه السلام درباره این آیه فرمود: او به تمام مخلوقات از نظر علم و قدرت و سلطه و حاكمیّت احاطه دارد.(8)
پیام ها:
1 منطقه ى فرمانروایى خداوند، تمام هستى است. فى السموات و فى الارض
2 خداوند چون حاكم است، آگاه است. هو اللّه فى السموات و فى الارض یعلم...
3 آشكار و نهان انسان نزد خداوند یكسان است.(9) یعلم سرّكم و جهركم
4 ایمان به احاطه علمى خداوند، هم انگیزه براى كار نیك است و هم بازدارنده از كار بد. یعلم سرّكم و جهركم
5 خداوند، از آینده ى كارهاى انسان آگاه است. و یعلم ما تكسبون

4-وَمَا تَاءْتِیهِم مِنْ ءَاَیَةٍ مِنْ ءَایَتِ رَبِّهِمْ إِلا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِینَ
ترجمه:
و هیچ نشانه و آیه اى از نشانه هاى پروردگارشان براى آنها نمى آمد، جز آنكه (به جاى تصدیق و ایمان) از آن اعراض مىكردند.

5-فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ فَسَوْفَ یَاءْتِیِهمْ اءَنْبَّؤاْ مَا كَانُواْ بِهِ یَسْتَهْزِءُونَ
پس همین كه حقّ براى آنان آمد، آن را تكذیب كردند، پس به زودى خبرهاى مهم (و تلخ درباره ى كیفر) آنچه را به مسخره مىگرفتند به سراغشان خواهد آمد.
نكته ها:
* شاید مراد از خبرهاى بزرگ در آیه، خبر فتح مكّه یا شكست مشركین در جنگ بدر و امثال آن باشد.(10)
پیام ها:
1 براى لجبازان، نوع دلیل و آیه تفاوتى ندارد، آنها همه را رد مىكنند. آیة من آیات ربّهم
2 لجوجان و كافران، حاضر به شنیدن و تفكّر و تحقیق كردن نیستند، همین كه حقى آمد، تكذیب مىكنند. فقد كَذّبوا بالحقّ لمّا جاءهم
3 هم باید به مؤمنان دلگرمى داد كه راهشان حقّ است، بالحق و هم كافران را تهدید كرد كه خبرهاى تلخ برایتان خواهد آمد.فسوف یاءتیهم
4 استهزا، شیوه ى همیشگى كفّار است. كانوا به یستهزءون
5 سقوط انسان سه مرحله دارد: اعراض، تكذیب و استهزا. در این دو آیه به هر سه مورد اشاره شده است. معرضین كذّبوا یستهزءون

6-ءَلَمْ یَرَوْا كَمْ اءَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِن قَرْنٍ مَكَّنَّهُمْ فِى الاَرْضِ مَا لَم ْنُمَكِّن لَّكُمْ وَاءَرْسَلْنَا السَّمَاَّءَ عَلَیْهِمْ مِدْرَاراً وَجَعَلْنَا الاَنْهَرَ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهِمْ فَاءَهْلَكْنَهُمْ بِذِنُوبِهِمْ وَاءَنْشَاءْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْناً ءَاخَرِینَ
آیا ندیدند كه چه بسیار امت هاى پیش از آنان را هلاك كردیم، با آنكه در زمین به آنان جایگاه و توانى داده بودیم كه به شما نداده ایم؟ و (باران و بركت) آسمان را پى در پى برایشان فرستادیم و نهرهاى آب از زیر پاهایشان جارى ساختیم، پس آنان را به كیفر گناهانشان هلاك كردیم و نسل دیگرى پس از آنان پدید آوردیم.
نكته ها:
* قَرْن به امّتى گفته مىشود كه یكپارچه هلاك شده باشند.(11) به مردمى هم كه در یك زمان زندگى مىكنند، قرن گفته مىشود و چون معمولاً یك نسل، از 60 تا 100 سال طول مىكشد، از این رو به 60 یا 80 یا 100 سال یك قرن مىگویند.(12)
* كلمه مدرار به معناى ریزش فراوان و پى در پى باران و به مقدار نیاز است.(13)
پیام ها:
1 افرادى كه از تاریخ پند نمى گیرند، توبیخ مىشوند. اءلم یروا
2 كفّار صدر اسلام از تاریخ امّت هاى پیشین آگاه بودند و مىتوانستند درس بگیرند. اءلم یروا
3 توجّه به زوال نعمت ها و سرنگونى گنهكاران، از عوامل غفلت زدایى است. اءلم یروا... فاهلكناهم بذنوبهم
4 تمدّن هایى قبل از اسلام وجود داشته و سپس منقرض شده اند. اهلكنا من قبلهم
5 از روشهاى تربیتى قرآن است كه داستان هاى واقعى و آموزنده را براى عبرت مردم نقل مىكند. اهلكنا من قبلهم
6 كیفر آنان كه از امكانات خداداد استفاده سوء كنند، نابودى است. كم اءهلكنا
7 به جاى اءرسلنا من السماء، فرمود: اءرسلنا السماء (آسمان را براى شما فرستادیم) تا نهایت لطف الهى را بیان كند.
8 عملكرد مردم، عامل تحوّلات و حوادث تاریخى است. فاهلكناهم بذنوبهم
9 هلاكت مردم به سبب گناهانشان، از سنّت هاى الهى است. فاهلكناهم بذنوبهم
10 خداوند، علاوه بر عذاب آخرت، در این دنیا هم كیفر مىدهد. فاءهلكناهم
11 اگر امكانات در دست صالحان باشد، نماز را برپا مىدارند. ان مكّناهم فى الارض اقاموا الصلاة (14) ولى اگر در دست نااهلان بى ایمان باشد، فساد و گناه مىكنند. مكّناهم... فاهلكناهم بذنوبهم
12 امكانات مادّى، مانع قهر و عذاب الهى نیست. مكّناهم... فاهلكناهم آن گونه كه كافران خیال مىكردند: نحن اكثر اءموالاً واءولاداً ومانحن بمعذّبین (15)
13 امكانات مادّى، رمز كامیابى نیست. مكّناهم... فاهلكناهم چنانكه در جاى دیگر مىخوانیم: انّ الانسان لیطغى اءن رآه استغنى (16)
14 دو نوع مرگ داریم: طبیعى، كه با رسیدن اءجل است و غیر طبیعى كه به خاطر كیفر الهى و با حوادث غیر منتظره است. بذنوبهم
15 قدرتمندان گنهكار فكر نكنند دنیا همیشه به كامشان است، خداوند دیگران را جایگزین آنان مىكند. اءهلكناهم... و اءنشاءنا من بعدهم قرناً آخرین

7-وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَیْكَ كِتَباً فِى قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِاءَیْدِیهِمْ لَقَالَ الَّذِینَ كَفَرُوَّاْ إِنْ هَذَاَّ إِلا سِحْرٌ مُبِینٌ
ترجمه:
و (كافران لجوج كه در پى بهانه جویى اند حتى) اگر نوشته اى را در كاغذى بر تو نازل مىكردیم كه آن را با دست هاى خود لمس مىكردند، باز هم كافران مىگفتند: این، جز جادویى آشكار نیست.
نكته ها:
* گروهى از مشركان مىگفتند: ما درصورتى ایمان مىآوریم كه نوشته اى بر كاغذ، همراه با فرشته اى بر ما نازل كنى. ولى دروغ مىگفتند و در پى بهانه جویى بودند.
* قِرطاس چیزى است كه بر روى آن بنویسند، چه كاغذ، چه چوب، یا پوست و سنگ، ولى امروز به كاغذ گفته مىشود.
پیام ها:
1 وقتى پاى لجاجت در كار باشد، هیچ دلیلى كارساز نیست، حتّى محسوسات را منكر مىشوند. فلمسوه بایدیهم... ان هذا الاّ سحر مبین
2 نسبت سحر، از رایج ترین نسبت هایى بود كه مشركان به پیامبر مىدادند. ان هذا الاّ سحر مبین

8-وَقَالُواْ لَوْلاََّ اءُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَكٌ وَلَوْ اءَنْزَلْنَا مَلَكاً لَقُضِىَ الاَمْرُ ثُمَّ لاَ یُنْظَرُونَ
ترجمه:
و (كافران بهانه جو) گفتند: (اگر محمّد، رسول است) چرا فرشته اى بر او نازل نشده (تا او را در دعوت كمك كند)، در حالى كه اگر فرشته اى نازل مىكردیم (باز هم لجاجت خواهند كرد و) كار آنان پایان مىیافت وهیچ مهلتى به آنان داده نمى شد.
نكته ها:
* نزول فرشته ى مورد تقاضاى كفّار، اگر به صورت انسان باشد كه مانند همان پیامبر خواهد بود و اگر به صورت واقعى اش جلوه كند، طاقت دیدن آن را ندارند و با مشاهده ى آن، جان خواهند داد.(17)
* روحیّه ى شیطانى تكبّر، اجازه نمى دهد انسان از بشرى همانند خود پیروى كند. گاهى مىگوید: چرا انبیا مثل ما غذا مىخورند و در بازارها راه مىروند و همچون ما لباس مىپوشند؟ و قالوا ما لهذا الرّسول یاءكل الطعام و یمشى فى الاسواق (18) گاهى به یكدیگر مىگفتند: اگر از پیامبرى مثل خودتان اطاعت كنید، زیان كرده اید. ولئن اءطعتم بشراً مثلكم انّكم اذاً لخاسرون (19)
پیام ها:
1 كفّار بهانه گیر، انسان را شایسته مقام رسالت نمى دانستند و تقاضاى دیدن فرشته را داشتند. لولا انزل علیه ملك
2 سنّت الهى چنین است كه اگر معجزه اى به درخواست مردم انجام شود و انكار كنند، هلاكت قطعى سراغشان خواهد آمد.(20) لقضى الامر
(شیوه دعوت هاى الهى، براساس آزادى، تفكّر، انتخاب ومهلت داشتن است. تقاضاى راه دیگرى مانند نزول فرشته یا غذاى آسمانى، فرصت و مهلت را مىگیرد ودر این صورت تنها راه، پذیرش دعوت است وگرنه هلاكت.)

9-وَ لَوْ جَعَلْنَهُ مَلَكاً لَّجَعَلْنهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنَا عَلَیْهِم مَا یَلْبِسُونَ
ترجمه:
و اگر (پیامبر را) فرشته قرار مىدادیم، حتماً او را به صورت مردى در مىآوردیم (كه باز هم مىگفتند این انسانى همانند خود ماست و همان شبهه را تكرار مىكردند بنابراین) كار را بر آنان مشتبه مىساختیم همان طور كه آنان (با ایرادهاى خود) كار را بر دیگران مشتبه مىسازند.
نكته ها:
* كلمه لَبس (بر وزن درس) به معناى پرده پوشى و اشتباه كارى است ولى كلمه لُبس (بر وزن قفل) به معناى پوشیدن لباس است.(21)
* اگر پیامبر و الگوى انسان ها فرشته باشد، چگونه مىتواند پیشواى انسان هایى باشد كه دچار طوفان غرائزند و شكم و شهوت دارند؟
* ممكن است معنى آیه چنین باشد: اگر پیامبر، فرشته مىشد، باید به صورت مردى ظاهر شود كه او را ببینند، و این سبب به اشتباه افتادن مردم مىشد كه آیا او انسان است یا فرشته. للبسنا علیهم
پیام ها:
3 سنّت هاى الهى حكیمانه است و با تمایلات این و آن عوض نمى شود. لو جعلناه ملكا (حرف لَو نشانه آن است كه ما كار خودمان را مىكنیم و كارى به تقاضاهاى بیجا نداریم.)
2 براى تربیت و دعوت، باید الگوهاى بشرى ارائه داد، كه در دعوت و عمل پیشگام باشند. لجعلناه رجلاً
3 پیامبران از میان مردم انتخاب مىشوند. لجعلناه رجلاً

10-وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ یَسْتَهْزِءُونَ
ترجمه:
و قطعاً پیامبرانى پیش از تو هم استهزا شدند، پس عذابى كه به استهزاى آن مىپرداختند بر مسخره كنندگان از ایشان فرود آمد.
نكته ها:
* این آیه، تسكینى براى پیامبر اسلام است، كه اوّلاً: پیامبران پیشین هم مورد استهزا قرار گرفته اند. ثانیاً: نه تنها عذاب اخروى، بلكه قهر دنیوى هم دامنگیر استهزا كنندگان مىشود.
پیام ها:
1 یاد مشكلات دیگران، صبر انسان را زیاد مىكند و مبلغ دین نباید از استهزاى مخالفان دلتنگ شود. لقد استهزى ء برُسلٍ من قبلك
2 استهزا، یكى از جنگ هاى روانى دشمن و براى تضعیف روحیه ى رهبران است كه باید در برابر آن مقاومت كرد. استهزى ء برسل من قبلك
3 مسخره كنندگان، عاقبت ذلیل مىشوند و استهزا، دامن خودشان را مىگیرد. فحاق بالّذین سخروا
4 استهزاى دین، یكى از گناهان كبیره است كه وعده ى عذاب بر آن داده شده است. فحاق بالّذین سخروا...
5 خداوند حامى انبیاست واستهزا كنندگان را هلاك مىكند. فحاق بالّذین سخروا...
6 استهزا شیوه دائمى كفّار است. كانوا به یستهزءون