تبیان، دستیار زندگی

حق بزرگترها
تنها كودكان و جوانان نیستند كه نسبت به والدین خویش ، وظیفه دارند، بلكه خود آنان كه پدر و مادر شده اند و سنى هم از آنان گذشته است ، نسبت به پدر و مادر خودشان وظیفه مندند، چه در حال حیاتشان ، چه پس از فوتشان .
چنان نیست كه اگر زن و مردى خودشان صاحب فرزند شدند و به مقام مادرى و پدرى رسیدند، دیگر تكلیفى نسبت به والدین خود ندارند.
سر كشى كردن به پدر و مادر، جویا شدن از حالشان ، رفع نیازهایشان ، همكارى در كارها، همدردى در مشكلات ، كمك به معیشت و درمان و پرستارى ، همه و همه از وظایفى است كه تا واپسین لحظات حیاتشان بر دوش انسان است . و این هرگز نمى تواند اداى حق بزرگ آنان باشد كه عمرى به پاى فرزندانشان چون شمع سوخته اند و این نهالها را برومند و رشید ساخته اند.
سزا نیست كه در برابر عمرى سوختن و ساختن ، بى مهرى و جفا ببینند و سخن درشت بشنوند. احادیث متعددى در ذیل آیه اى كه مى فرماید به پدر و مادر خود اف نگویید: (و لا تقل لهما اف ) آمده است كه اگر خداوند چیزى كمتر و ناچیزتر از اف هم مى دانست ، از آن نهى مى كرد و این كمترین مرتبه عقوق است و از جمله رفتار مربوط به عاق شدن ، آن است كه كسى به پدر و مادر خویش بنگرد و نگاهش را تندى و بد زبانى و هتاكى كجا؟
سعدى مى گوید:
روزى به غرور جوانى بانگ بر مادر زدم ، دل آزرده به كنجى نشست و گریان همى گفت : مگر خردى فراموش كردى كه درشتى مى كنى ؟
چه خوش گفت زالى به فرزند خویش... چو دیدش پلنگ افكن و پیل تن
گر از عهد خردیت یاد آمدى ... كه بیچاره بودى در آغوش من
نكردى در این روز بر من جفا ... كه تو شیر مردى و من پیرزن (54)
پس نباید فراموش كنیم كه چه بودیم و چه هستیم .
اگر جوان و رشید و توانمندیم ، روزى هم پدر و مادرمان همچون ما بوده اند كه امروز پیر و ضعف و ناتوان شده اند. همین ضعف و پیرى در انتظار ما نیز هست . اگر طالب آنیم كه در دوران كهولت و عجز و از كار افتادگى ، فرزندانمان عصاى دستمان و بازوى پر توانمان باشند، باید خود ما نسبت به والدین خویش چنین باشیم . با این عمل ، شیوه انسانى و اسلامى رفتار با پدر و مادر را به آنان بیاموزیم . كسى كه حق بزرگترها را نشناسد و مراعات نكند، چگونه انتظار دارد كه دیگران حق شناس او باشند و حرمتشان را پاس ‍ بدارند؟!
سعدى چه خوب سروده است :
سالها بر تو بگذرد كه گذار ... نكنى سوى تربت پدرت
تو به جاى پدر چه كردى خیر ...  تا همان چشم دارى از پسرت ؟(55)

حق شناسى و حق گزارى

آنچه انسان را در مقام این شناخت حق و اداى وظیفه مى نشاند، توجه به خدمات و زحمات اولیاست . امام زین العابدین (علیه السلام ) در رساله رسالة الحقوق ، آنجا كه حق پدر و مادر و وظیفه فرزندان را نسبت به آنان بیان مى كند، از جمله بر همین آگاهى بخشى و معرفت آموزى تاءكید مى فرماید. نسبت به مادر مى فرماید:
و اما حق مادرت آن است كه بدانى او تو را در جایى حمل كرده كه هیچ كس ، دیگرى را آنجا و آن گونه حمل نمى كند، از میوه جانش تو را غذا داده كه كسى چنین نمى كند. تو را با گوش و چشم و دست و پا و پوست و موى خود و با همه اعضا و اندامش ‍ نگهدارى و محافظت كرده است و آنچه در این راه ، رنج و ناملایمات دیده ، همه را با روى خوش و آغوش باز پذیرفته و غم و سنگینى آن را بر دوش كشیده است . راضى شده كه خود، گرسنه بماند و تو سیر شوى ، خود عریان بماند و تو را بپوشاند، خودش ‍ تشنه باشد و تو سیراب باشى ، خود در آفتاب بماند و تو سایه نشین باشى ، با زحمت و رنجى كه مى كشد، تو را به نعمت و برخوردارى برساند، در راه تو سرما و گرماى دنیا را به جان بخرد. حق او بر تو آن است كه اینها را بدانى و بر این همه رنج ، سپاسگزارش باشى ، كه البته جز با توفیق و یارى خدا، نخواهى توانست حقش را ادا كنى . (56)
تو تا یك مختصر جانى بگیرى ... كند جان مختصر، بیچاره مادر
به مكتب چون روى تا باز گردى ... بود چشمش به در، بیچاره مادر
نبیند هیچ كس زحمت به دنیا ... ز مادر بیشتر، بیچاره مادر
تمام حاصلش از زحمت این است ... كه دارد یك پسر، بیچاره مادر
نیكى به پدر و مادر، آثار و نتایج ارزنده اى در دنیا و آخرت دارد.
در حدیثى از پیامبر اكرم (صلى الله علیه و آله ) آمده است كه فرمود:
من سره اءن یمد له فى عمره ، و یبسط له فى رزقه ، فلیصل اءبویه ؛ فان صلتهما طاعة الله ؛
هر كس دوست دارد و خرسند مى گردد كه عمرش طولانى و رزق و روزى اش فراوان گردد، پس به پدر و مادر خویش نیكى كند، چرا كه نیكى و پیوند به آن دو، طاعت از خداوند است .

زمینه كسب بهشت
وقتى بهشت ، زیر پاى مادران است ، وقتى نگاه محبت آمیز به والدین ، عبادت خداست ، وقتى احسان به آنان ، عمر و روزى را زیاد مى كند، پس چرا از این زمینه هاى كسب بهشت غافل شویم ؟
سعید بن مسیب (یكى از یاران پیامبر اكرم (صلى الله علیه و آله ) نقل مى كند: همراه رسول (صلى الله علیه و آله ) بودیم . بر فراز كوهى رفتیم . از آنجا دره اى در چشم انداز ما قرار داشت . آنجا نگاهم به جوانى افتاد كه به چراندن گوسفندان و به شبانى مشغول بود. از جوانى اش خوشم آمد. به پیامبر (صلى الله علیه و آله ) گفتم : یا رسول الله ، چه جوانى ! كاش جوانى این فرد، در راه خدا صرف مى شد. رسول خدا(صلى الله علیه و آله ) فرمود: چه مى دانى ؟ شاید در راه خدا صرف مى كند و تو نمى دانى ؟
پیامبر (صلى الله علیه و آله ) آن جوان را صدا كرد و از وى پرسید:
اى جوان ! آیا كسى را دارى كه به او رسیدگى كنى و خرجش را بدهى و تحت تكفل تو باشد؟
گفت : آرى . حضرت پرسید: او كیست ؟ گفت : مادرم .
رسول خدا (صلى الله علیه و آله ) فرمود: خوب است . برو مواظب او باش ، كه بهشت زیر پاى مادر است . (57)
عبادت دانستن این خدمت ، منت نگذاشتن ، آن را وظیفه دانستن ، سبب مى شود كه چنین عملى انسان را به خدا و بهشت برساند.
تا مى توان راه بهشت در پیش گرفت و با جلب رضاى والدین ، رضایت خدا را خرید، چرا روى آوردن به بى مهرى نسبت به آنان و رنجاندنشان ، كه عذاب خدا و سلب توفیق را در پى دارد و دلها را مى میراند، یاس مى آفریند و حرمت بزرگان و حریم سالمندان شكسته مى شود و كانون خانه ، تیره و بى فروغ مى شود.

فرزند، گوهرى است نفیس كه در صدف خانواده رشد مى كند و در سایه تربیت و تاءدیب پدر و مادر، قیمتى مى شود.
والدین ، هر چه بیشتر در تربیت فرزند بكوشند و سرمایه گذارى مادى و معنوى كنند و بیش از پول ، وقت صرف كنند و حوصله به خرج دهند، ثمره آن به خودشان بر مى گردد و از محصول شیرین این بوستان بهره مند مى شوند.

وظیفه اى به نام تربیت
نیازهاى روحى و عاطفى از یك سو، نیاز به ادب و تربیت از سوى دیگر، والدین را در قبال كودكان مسؤ ول مى سازد و حقى و تكلیفى بر دوش آنان مى گذارد. طبعا اداى این حق ، واجب است و كوتاهى در آن ، مستوجب عقوبت از سوى خدا و ملامت از سوى مردم است .
در روایات متعددى از وظایف والدین نسبت به فرزندان ، حسن الادب به شمار آمده است ، یعنى تربیت نیكو و ادب شایسته . رسول خدا (صلى الله علیه و آله ) از جمله این وظایف را، تعیین نام نیكو و تربیت نیكو دانسته است ان یحسن اسمه و یحسن ادبه .
میراث ادب و تربیت ، گرانمایه ترین چیزى است كه اولیا، براى فرزندان خود بر جاى مى گذارند. به تعبیر حضرت على (علیه السلام ):
ما نحل والد ولدا نحلا افضل من ادب حسن (58)؛
هیچ پدرى به فرزند خویش ، عطا و بخششى برتر از ادب نیكو، نبخشیده است .
و این كلام حضرت امیر (علیه السلام ) جاودانه مى درخشد كه : لا میراث كالادب . البته این وقتى است كه پدر و مادر نسبت به ارزشهاى دینى و اخلاقى و تربیتى حساسیت داشته باشند و در نظرشان مهم جلوه كند. گاهى مادر وقتى مى بیند فرزندش میوه اى نشسته را مى خورد، یا دیوار را خط مى كشد، یا ظرفى را مى شكند، یا لباسهاى تازه اش را خراب و كثیف مى كند، ناراحت مى شود و نسبت به این ناهنجارى رفتارى از خود واكنش نشان مى دهد.
ولى ... وقتى مى بیند فرزندش دروغ مى گوید، یا دورویى نشان مى دهد، یا نسبت به امور اخلاقى و معنوى بى اعتنایى مى كند، یا از وسایل همكلاسى خود برداشته به خانه مى آورد، یا نسبت به كودكان دیگر حسادت و دشمنى مى ورزد، آیا اینجا هم عكس العمل نشان مى دهد؟
اگر پدر و مادر، نسبت به ناهنجاریهاى اخلاقى و معنوى هم واكنش نشان دهد و از بروز گناه ، حسد، نیرنگ ، دزدى ، ترك نماز، ارتباط نادرست ، ولخرجیهاى زشت ، در زندگى فرزندانشان نگران بشوند، نشانه درك صحیح مسایل و خوبیها و بدیهاى زندگى است .
بعضیها به زحمت حاضرند كه بپذیرند تربیت هم یكى از وظایف آنان در مقابل فرزندان است و اگر كوتاهى و سهل انگارى و اشتباه كنند، مسؤ ولند.

واریز به حساب والدین !
از جمله عواملى كه احساس وظیفه در قبال تربیت فرزندان را مى افزاید، توجه به این نكته است كه مردم ، خوب و بد و تربیت و بى تربیتى فرزندان را به حساب والدین مى گذارند و از چشم آنان مى بینند. در حسابرسى آخرت هم پدر و مادر از این مساله بازخواست مى شوند.
در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام ) به روشنى بر این نكته تاءكید شده است .
حضرت مى فرماید:
و اما حق ولدك ، فتعلم انه منك ، و مضاف الیك فى عاجل الدنیا بخیره و شره ، و انك مسؤ ول عما ولیته من حسن الادب ، و الدلالة على ربه ، و المعونة على طاعته فیك و فى نفسه ، فمثاب على ذلك و معاقب ، فاعمل فى اءمره عمل المتزین بحسن اءثره علیه فى عاجل الدنیا، المعذر الى ربه فیما بینك و بینه بحسن القیام ، و الاخذ له منه (59)؛
و اما حق فرزندت آن است كه بدانى او از توست و خیر و شر او در همین دنیا به تو نسبت داده مى شود و تو نسبت به تربیت شایسته او و راهنمایى اش به سمت و سوى خدا و كمك به خدا پرستى اش ، مسؤ ولى و در این مورد، پاداش یا كیفر داده خواهى شد. پس در كار تربیت فرزند، چنان رفتار كن كه اگر در این دنیا آثار خوب داشت ، مایه آراستگى و زینت تو باشد و با رسیدگى شایسته اى كه نسبت به او داشته اى ، نزد پروردگارت عذر و حجت داشته باشى !
دامنه این تربیت ، باورهاى دینى و اعتقادات و اخلاقیات را هم شامل مى شود و صرفا در آداب اجتماعى خلاصه نمى شود.
تربیت مكتبى فرزندان ، رسالت سنگین والدین است و در سایه چنین تربیتى ، نسلى خداشناس ، متعهد، پاكدامن و مؤ دب به جامعه اسلامى تحویل مى شود. در حدیث یاد شده ، آثار چنان تربیت را خدایى زیستن ، اهل اطاعت بودن ، مایه آراستگى و آبروى والدین بودن و در پیشگاه خداوند عذر داشتن به شمار آورده است . آنچه این آثار را فراهم مى سازد، تربیت بر اساس مبانى دین و رهنمودهاى اهل بیت پیامبر است . اصول و روشهاى چنین تربیتى باید از فرهنگ اسلام و باورهاى دینى گرفته شود، تا این حق به شایستگى ادا گردد.
در احادیث متعددى بر نام نیك ، آموزش سواد و نوشتن و فراهم ساختن زمینه ازدواج تاءكید فراوان شده است . در سایه این حقوق ، فرزندان هم از نظر شخصیت اجتماعى تاءمین مى شوند، هم از نظر دانش و معلومات ، هم از نظر نیازهاى عاطفى ، غریزى و جنسى تا به حرام و گناه نیفتند.
از این گونه رهنمودها بر مى آید كه دامنه تربیت فرزندان و اداى حقوق آنان به سالهاى كودكى منحصر نمى شود. وقتى به سن بلوغ رسیدند و نیاز به همسر گزینى داشتند، والدین باید بسترى مناسب براى تاءمین این نیاز فراهم سازند و عفاف فرزندان خویش را تضمین كنند.
تعبیر و اءن یعف فرجه اذا اءدرك كه در بعضى احادیث است ، ناظر به همین مساءله است .

تربیت دینى
در یك جامعه اسلامى ، انتظار از خانواده هاى مسلمان آن است كه فرزندان را مسلمان و مؤ من بار آورند.
البته كلى گویى در تربیت كودكان دردى را دوا نمى كند. در مساءله چه باید كرد؟ هر چه بیشتر سراغ مصداقهاى عینى و نمونه هاى جزیى برویم ، موفقتریم . تقید والدین به مراعات مسایل مذهبى مى تواند برنامه هاى اسلام را در چشم انداز فرزندان زیبا و جذاب جلوه دهد، و عملكرد نسنجیده و رفتار سوء آنان ، ارزشهاى مكتبى را از رونق و اعتبار مى اندازد.
مثلا آموزش نماز یكى از این برنامه هاست كه اولیاى دین به آن سفارش كرده اند. یاد دادن قرآن یا زمینه سازى براى فراگیرى این كتاب آسمانى ، وظیفه و حق دیگرى به شمار آمده است . وقتى مادرى پز مى دهد كه كودكش انگلیسى یاد گرفته است ، یا به كلاس ‍ كامپیوتر مى رود، اگر به قرآن آموزى و نماز خوانى او هم افتخار كند، گرایش به معنویات را در جان فرزند و در نهاد خانواده ریشه دارتر مى كند. ولى اگر خجالت بكشد چه ؟... این است كه مى گوییم كیفیت عملى و برخورد والدین با مقوله هاى تربیت مكتبى ، در جذب یا دفع فرزندان مؤ ثر است .
در حدیثى ، امام صادق (علیه السلام ) مى فرماید:
ما كودكانمان را از هفت سالگى به روزه گرفتن دستور مى دهیم ، در حدى كه بتوانند، تا نصف روز یا كمتر و بیشتر. هر گاه تشنه و گرسنه شدند، مى گوییم تا افطار كنند. این كار را براى این انجام مى دهیم كه به روزه عادت كنند و طاقت بیاورند. شما فرزندانتان را وقتى به نه سالگى رسیدند، در حد ظرفیت و توانشان به روزه تشویق كنید و چون تشنه شوند، بخورند... (60)
این همان شیوه بستر سازى و آماده سازى براى مسلمان زیستن است كه با تمهیدات و برخوردهاى تربیتى والدین انجام مى گیرد، یعنى ایجاد شوق براى برنامه هاى دینى و كسب آمادگى براى انجام تكالیف واجب در زمان و شرایط خاص خودش . این گامى در جهت رشد معنوى فرزندان است و چه كسى بهتر از پدر و مادر مى تواند این نقش را ایفا كند؟(61)

یاوران معروف
والدین مى توانند (و باید) بازو و پشتیبان و پشتوانه فرزندانشان در كارهاى نیك باشند. این وظیفه در روایات مكررى با عباراتى از این قبیل رحم الله من اءعان ولده على اكبر بیان شده است . آسان سازى كارهاى شایسته و پرهیز از سختگیریهاى نابجا و جلوگیرى از زمینه هاى بروز عقوق و نافرمانى از این باب است .
پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله ) فرمود: خداوند رحمت كند كسى را كه فرزندش را در مسیر نیكى اش یارى رساند. پرسیدند: چگونه در نیكى یارى اش كند؟ فرمود: كارهاى آسان و شدنى را از او بپذیرد، و از كارهاى سخت و دشوار او در گذرد و با او به تندى و خشونت رفتار نكند، چرا كه میان فرزندان و وارد شدنشان به قلمرو كفر، چیزى جز این فاصله نیست كه عاق شوند یا دچار قطع گردند....(62)
انس و الفت داشتن با فرزندان ، صمیمیت و محبت و دوستى با آنان ، به خوب شدن و خوبى كردن آنان كمك مى كند و رابطه عاطفى سبب جذب به خواسته هاى تربیتى مى شود. از رسول خدا (صلى الله علیه و آله ) چنین روایت شده است :
رحم الله عبدا اءعان ولده على بره بالاحسان الیه ، و التالف له ، و تعلیمه ، و تاءدیبه (63)؛
خداوند رحمت كند بنده اى را كه به فرزندش كمك كند تا او نیكوكار شود، به وسیله نیكى كردن به او، الفت داشتن و گرم گرفتن با وى و با آموزش و تربیت او.
اگر كسى فرزندانش را دوست بدارد و محبت خود را ابراز كند و در ابراز محبت هم مراعات مساوات و عدالت كند، هم موجب رضاى الهى است ، هم رشد دهنده معنوى فرزندان و تاءمین نیازهاى عاطفى آنان است . این گونه نگاه محبت آمیز، عبادت نیز به شمار آمده است . بوسیدن فرزندان از روى محبت نیز عبادت است و حسنه محسوب مى شود.
پیامبر اكرم (صلى الله علیه و آله ) فرمود:نظر الوالد الى ولده حبا له عبادة (64). و نیز از كلمات نورانى آن حضرت است كه : من قبل ولده كتب الله له حسنة . (65)
شاید نگاه محبت آمیز یا بوسیدن فرزند، در ابتداى نظر از مقوله هاى تربیت فرزند به شمار نیاید، ولى آیا مگر نه اینكه در تربیت ، توجه به نیازها و تاءمین خواسته ها و رشد دادن به ابعاد روحى و فكرى و اخلاقى مهم است ؟ و مگر نه اینكه بسیارى از كودكان از كمبود محبت رنج مى برند و در سایه بى مهرى والدین و سردى محیط خانه و روابط والدین با آنان ، گرفتار عقده مى شوند و گاهى دست به خودكشى و فرار از خانه مى زنند؟
در تعالیم اسلام ، بر مسایلى همچون دست كشیدن بر سر كودكان از روى محبت ، نكوهش از نبوسیدن اولاد، مساوات در محبت و بوسه ، عدالت در توجه به فرزندان ، بازى كردن با كودكان ، لزوم وفا به وعده اى كه به آنان مى دهیم ، توجه به نظافت و تمیزى بچه ها و... تاءكید شده است . اینها جلوه هایى از رهنمودهاى تربیت مكتبى است .
خانواده مكتبى ، لزوما باید شیوه تربیت فرزند را نیز از تعالیم مكتب فرا گیرد، تا فرزندانش آبرو بخش خانواده و مكتب و مایه آسایش ‍ و آبروى خانواده و روشناى كانون خانه شوند. فرزندان ، شیوه صحیح اخلاق و ادب را در معاشرت از كجا باید بیاموزند و در كدام مكتب ؟ جز در مكتب والدین ؟
برخى از رهنمودهاى تربیتى اسلام نسبت به شیوه رفتار مؤ دبانه فرزندان نسبت به بزرگترها و والدین چنین است :
در راه رفتن ، بر پدر یا استاد، نباید مقدم شد.
به احترام آنان باید از جاى برخاست .
با آنان به تندى و پرخاش نباید سخن گفت .
در كارها باید كمكشان كرد و بازوى آنان شد.
از نافرمانى ، تخلف ، تمرد، و بى اعتنایى نسبت به آنان باید پرهیز كرد.
این گونه آداب را فرزندان به صورت غریزى و فطرى نمى دانند. باید از طریق والدین به كوچكترها آموزش داده شود، تا با بزرگترها، با معلمانشان ، با خدمتگزارانشان ، حتى با خواهر و برادر و دوست بزرگتر از خودشان این گونه رفتار كنند.

ضرورت الگو
مدل رفتار ضرورى ترین نیاز فرزندان ما در تربیت است . به چه كسى باید بنگرند كه رفتارش قابل الگو گیرى باشد؟ و اساسا چه كسى را قبول دارند، تا او را نمونه انتخاب كنند و از رفتارش الگو گیرى كنند؟
مشكلى كه در این میان است ، دو گونگى و دوگانگى تربیت نسل امروز و دیروز است . باید میان قشر سالمند و قشر جوان و نوجوان ، تفاهم و پیوند به وجود آید، تا در سایه آن تاثیر گذارى از یك سو و تاثیر پذیرى از سوى دیگر عملى شود. این همزبانى و ارتباط، هم سالمندان را از انزوا و احساس تنهایى در مى آورد، هم جوانان را از تجربه هاى برتر بزرگترها برخوردار مى سازد.
اما كیست كه پیشقدم در این امر خیر شود و فاصله ها را بردارد؟ پدران و مادران مى توانند بخوبى نقش واسطه ایفا كنند. احترام به بزرگترها و مراعات ادب و حرف شنوى وقتى از سوى والدین انجام گیرد، فرزندانشان هم از آنان یاد مى گیرند. گر چه گاهى نحوه رفتار سالخوردگان ، براى كودكان و نوجوانان از جاذبه لازم برخوردار نیست ، ولى نحوه رفتار بزرگترها الگوى رفتار و سرمشق عملى براى كوچكترهاست .
در روایات متعددى به اكرام و احترام به والدین دستور داده شده ، تا والدین هم از احترام كودكان و فرزندان خود برخوردار شوند؛ سخن امام على (علیه السلام ) چنین است : وقروا كباركم ، یوقركم صغاركم ؛ (66) بزرگان خود را احترام كنید، تا كوچكترها هم احترام شما را نگه دارند.
دقیقا نحوه رفتار ما با والدین ، سرمشق فرزندانمان در چگونگى برخورد با ما دارد و این شیوه رفتارى به توارث به نسل بعدى مى رسد. امام صادق (علیه السلام ) فرموده است : دو نفر خدمت پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله ) رسیدند. یكى پیر بود و دیگرى جوان . آنكه جوان بود، زودتر از پیر سخن گفت . پیامبر دوباره فرمود: الكبیر، الكبیر (67) یعنى بزرگ ، بزرگ .
این هشدارى بود تا جوان ، ادب را مراعات كند و قبل از پیر سبقت به سخن گفتن نجوید.

والدین و نقش واسطه
از شیوه هاى خوب تربیتى ، میدان دادن به جوانان براى حرف زدن ، اظهار نظر كردن ، راءى دادن ، انتخاب و قضاوت كردن و... است و این شیوه به آنان اعتماد به نفس و احساس شخصیت مى دهد. اما در كنار آن باید این نكته را هم به آنان آموخت كه در جلسه اى تا بزرگان و سالمندان حضور دارند، جوانان فورى اظهار نظر كنند، تصمیم نگیرند، میدان دار نشوند، بلكه با مراعات ادب و حرمت پیران ، به جایگاه اجتماعى و خانوادگى آنان احترام بگذارند.
این امر، سبب مى شود پیران به جوانان علاقه و عنایت داشته باشند و با آنان برخوردى ملاطفت آمیزتر داشته باشند.
امر و نهى هاى مكرر و پیوسته ، كودكان و نوجوانان را فرارى مى دهد. ولى نباید آنان را مطلق و بى قید ساخت و از تجارب بزرگان محرومشان ساخت . هم حالت تحكم و فرمان ، گریزاننده است ، هم آزادى مطلق و نداشتن نظارت و ارشاد و هدایت ، آنان را جسور و گاهى بى اعتنا به بزرگترها بار مى آورد. راهى میانه میان این دو شیوه باید پیمود و رسالت آن بر عهده اولیاست كه بتوانند نقش واسطه در انتقال آن فرهنگ و تربیت به این نسل جدید و كم تجربه ایفا كنند.
تربیت فرزند، با فرهنگ احترام به بزرگترها و رعایت ادب و متانت در برخورد، سرمایه ارزشمندى است كه از اولیا به صورت میراث به فرزندان منتقل مى شود. پس براى نسل جدید، میراث شایسته بر جاى نهیم .