تبیان، دستیار زندگی

انتقال تجارب
جوانان دوست دارند از گذشته ، چیزهایى بدانند.
شیفتگى نوجوانان به خاطرات گذشته پدران و مادران ، فرصت خوبى براى انتقال تجربه و آموزش فرهنگ است و چه كسى شایسته تر از پدربزرگها یا مادربزرگها یا سالخوردگان داراى تجربه ؟
والدین كه مى خواهند نقش واسطه در انتقال تربیت و فرهنگ داشته باشند، از یك سو به نوجوانان توصیه و تشویق كنند تا شنیدنیهاى بابابزرگ را بشنوند، از سوى دیگر به سالمندان یاد آور شوند كه كوچكترها را با آغوش باز و چهره گشاده و جاذبه رفتارى و گفتارى به طرف خود متمایل سازند و برایشان قصه و خاطره و پندهاى شیرین بگویند.
گر چه اغلب ، چه در تجمعهاى خانوادگى و مسافرتهاى گروهى ، جوانان دوست دارند آزادتر باشند و وجود پیران را مخل آسایش و تفریح و آزادى خویش مى پندارند، ولى گاهى هم در اثر حسن خلق و رفتار زیبا، مایه صفا و گرمى این گونه حضورها و سفرها مى شوند.
پیرانى كه بتوانند با معجزه رفتار و گفتار شیرین و جذاب ، در حلقه جوانان نفوذ كنند و دل آنان را مسخر حسن سلوك خویش ‍ سازند، هنرمندان موفقى به شمار مى روند كه شایسته تحسین و الگو گیرى اند.
خانواده اى را مى شناسم كه هر گاه صحبت از رفتن به یك مهمانى و دیدار، یا مسافرت تفریحى یا زیارتى پیش مى آید، عروسها یا دامادهایشان مى پرسند: آیا پدر و مادر هم هستند یا نه ؟ و آمدن خود را مشروط به این مى كنند كه آنها هم باشند، چون صفابخش این مسافرت یا ضیافت و مهمانى اند. و... این از عجایب و از معجزات رفتار و اخلاق است .
اگر بتوانیم میان نسل نو و نسل كهن الفت و انس و رابطه صمیمى پدید آوریم ، بسیارى از مشكلات ، یا اصلا پیش ‍ نمى آید، یا به راحتى قابل رفع است .

تحول پذیرى
تربیت فرزند، بر اساس شرایط و نیازهاى جامعه و عصر حاضر، یك اصل ضرورى است ، اما نه به قیمت فراموش كردن سنن مذهبى و ملى ، یا پذیرش القاآت فرهنگى بیگانه .
لا تقسروا اولادكم على آدابكم ؛ فانهم مخلوقون لزمان غیر زمانكم (68)
فرزندانتان را بر اساس آداب و تربیت خودتان وادار نكنید، چرا كه آنان براى زمانى غیر از زمان شما آفریده شده اند.
این یك حكمت ناب و بلند در تربیت اجتماعى فرزندان است . ولى شناخت شرایط روز بسیار مهم و حساس است . این یك مساله است و گم نكردن راه اصیل و فرهنگ خودى مساله اى دیگر. و این دو نباید با هم خلط شوند.
هم باید شرایط روز را در نظر داشت ، هم مسایل تربیت مكتبى را نباید تحت الشعاع مد روز یا فرهنگ وارداتى و تحمیلى غرب قرار داد و به بهانه تربیت امروزین ، فرهنگ بیگانه را پذیرفت .
گفتیم كه میان نسل كهن و نو باید همدلى و رابطه ایجاد كرد. یكى از عوامل این ارتباط متفاهم و متقابل ، درك این دو قشر و نسل از یكدیگر است . اگر هر یك از این دو نسل ، شرایط حاكم بر دیگرى و فرهنگ خاص تربیت شدن او را در آن فضا درك كنند، هم دیدگاهشان نسبت به هم روشنتر و شفافتر خواهد بود، هم توقعات و انتظارات ، واقعى و عینى خواهد گشت .
اگر جوانان دریابند كه پیران و سالمندان (چه پدر و مادر خودشان باشند یا دیگران ) در شرایط و دوران متفاوتى با خودشان رشد كرده و تربیت شده اند، توقع نخواهند داشت كه مثل خودشان بیندیشند یا عمل كنند، آن هم صد در صد و بى كم و كاست !
سالمندان و نسل كهن نیز اگر توجه كنند كه با تغییر زمان و شرایط و نیازها و ارتباطات ، بسیارى از سلیقه ها و رفتارها و روحیات هم عوض مى شود و ذهنیات و معلومات نسل نو مثل گذشته نیست ، باز هم توقعشان از نوجوانان و جوانان كمتر و عینى تر خواهد شد.
بزرگترها باید به جوانان میدان عمل و فعالیت و ابتكار بدهند و بگذارند كه آنان ، خود و هنرشان و خلاقیت هایشان را عرضه كنند و توانایى هایشان را در عمل نشان دهند.
البته در همه این میدان دادن ها و عقیده به تغییرها و تحول پذیرى ها باید یك نكته مهم و حیاتى از یاد نرود و آن هم حفظ اصول و مبانى ارزشى است .
توصیه حضرت امیر (علیه السلام ) به تربیت فرزندان بر اساس شرایط روز، همان پذیرش واقعیات زمانى است و اعتراف به تحول در زمان و عصر و نیازها، اما نه به قیمت تبدیل شدن ارزشها به ضد ارزشها و كمرنگ شدن اصول عقلانى و مكتبى !
باز هم مى رسیم به ضرورت پیوند و تفاهم ذهنى و فكرى نسل قدیم و جدید، بر اساس معیارهاى صحیح ، كه كارى است هم دشوار، هم لازم ! در این میدان ، رسالت والدین و مربیان نیز سنگین است.
حفظ ثابتها در عین پذیرش تغییرها و متغیرها، گامى در جهت تعمیق باورهاى مكتبى و اصول متكى به وحى و شرع ، در تربیت فرزندان است .

نیازهاى برتر
اگر تاءمین نیاز و اداى حق خانواده را صرفا به مسایل معیشتى منحصر كنیم . ساده نگرى است به دلیل پیچیدگى وجود انسان ، نیازهاى او هم پیچیده و متنوع و فراتر از جنبه هاى ظاهرى و مادى و جنسى است .
همچنان كه در تربیت فرزند، تنها تاءمین نیازهاى مادى و رفاهى كافى نیست ، در مسایل خانوادگى هم تنها فراهم كردن معاش و مسكن و لباس و خوراك ، اداى حق به شمار نمى آید، چرا كه نیازها فراتر از ماءكولات و ملبوسات است و وظیفه هم تنها به تاءمین اینها منحصر نیست .
در یك خانواده اسلامى ، مسایل اعتقادى ، فكرى ، احكام و آشنایى با حلال و حرام و سنن دینى و مراسم مذهبى جایگاه خاص دارد. مسؤ ول نهاد خانواده كه مرد است ، در برابر این نیاز هم تكلیف دارد و در صورت قصور، هم مستحق ملالت است ، هم درخور تنبیه و كیفر الهى ، چرا كه از این رهگذر، اخلاق و فرهنگ خانواده و در نتیجه جامعه است كه وضعیت مطلوب مى یابد، یا به نابسامانى كشیده مى شود.

نور چشم
گرچه نور و سوى دیدگان ، سبب بینایى و در نتیجه زیبایى و سربلندى است ، ولى گاهى هم برخى عوامل معنوى موجب فروغ دیدگان و روشناى چشم و اعتدال اجتماعى است . داشتن فرزند صالح و همسر شایسته و خانواده خوب و مطلوب ، مایه چشم روشنى و فروغ بصر است و فراهم ساختن این قره العین بر عهده مرد خانه است .
در قرآن كریم ، از دعاهاى بلندى كه در زمره خواسته هاى عباد الرحمان آمده ، یكى هم این است :
والذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریا تنا قره اعین ...(70)
پرودگارا، از همسران و ذریه و نسل ما براى ما مایه نور چشم قرار بده .
اینكه انسان از طریق افراد خانواده ، سربلند باشد و آنان نور چشم وى به شمار آیند، در صورتى فراهم مى شود كه با تربیت شایسته و اخلاق خوب و رسیدگى و تربیت ، آنان را مهذب ، پاك و با دین و ایمان بار آورده باشد. رسیدن به این مهم ، از كسانى بر مى آید كه نسبت به مسایل فرهنگى و اخلاقى خانواده و فرزندان اهتمام ورزند و وقت بگزارند و به عنوان مساءله مهم در نظرشان ، شاءن و جایگاهى داشته باشد.
اگر همسر و فرزندان ، مطلوب و متدین و متعهد نباشند، انسان از داشتن چنین خانواده اى احساس شرم و حقارت مى كند و دنیا در نظرش تیره و تار گشته ، روزگارش به تلخى مى گذرد.

حق فرهنگى
هدایت ، مراقبت ، رسیدگى ، رشد دهندگى ، آموزش و...از حقوق است كه خانواده بر عهده سرپرست خویش دارد. غفلت و كم كارى و بى اعتنایى به این امور، به هر دلیل و بهانه اى كه باشد، پذیرفتنى نیست و شخص مقصر را در برابر ملامت وجدان و نكوهش ‍ دیگران بى دفاع و محكوم مى سازد.
یكى از وظایف مرد در خانه ، تعلیم و ارتقاى فرهنگ افراد و مواظبت بر سلامت روحى و اخلاقى و ارشاد در زمینه مسایل فكرى و فرهنگى و حتى سیاسى اجتماعى است . البته تامین نیازهاى عاطفى و تربیتى هم كه شامل همه و همه مراحل مى شود، تكلیفى دیگر است .
متاءسفانه حتى در میان انسانهاى فرهیخته و فرهنگى ، مربیان و مبلغان نیز كسانى یافت مى شوند كه با همه فعالیتهاى برون خانه اى و اشتغالات تربیتى و فرهنگى در جامعه و در سطحى گسترده ، نسبت به وضع داخل خانه و همسر و فرزندان خویش یا بى خبرند، یا بى خیال ، یا گاهى هم ناتوان . اگر ارشاد و هدایت جامعه و دیگران لازم و مفید است ، روشنگرى و راهنمایى در درون خانواده و نسبت به افراد داخل ، ضرورى تر و سودمندتر است . از دیرباز گفته اند: چراغى كه به رواست ، بر امامزاده حرام است .
گاهى به گناه افتادن زن و فرزندان كسى ، معلول غفلتهاى خود او از اوضاع داخل و نزدیك است . باید ریشه هاى آن را شناخت و خشكاند. رسالت حفظ و صیانت خانواده از آتش گناه و فساد، بر عهده قیم خانواده و سرپرست آن است .
خداوند در قرآن كریم ، به مؤ منان چنین توصیه مى فرماید:
یا ایها الذین آمنوا قوا اءنفسكم و اءهلیكم نارا و قودها الناس و الحجارة ... (71)
اى كسانى كه ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشى كه هیزم و آتشگیره آن مردم و سنگ است ، حفظ كنید.
پس ، حفظ خانواده به موازات حفظ خویش از آتش دوزخ ، یك تكلیف است . مقدمات آن دوزخ فروزان و ملتهب نیز در همین دنیا و با عملكردهاى خلاف ، فراهم مى شود.
اگر امر به معروف و نهى از منكر، در درجات و مراتبى كه دارد، به عنوان یك كار فرهنگى تلقى شود، باید آن را به درون خانواده هم نسبت به آحادى كه با آنان در ارتباط و تاءثیر گذارى هستیم ، سرایت دهیم و این گونه آنان را از فرو افتادن در شعله دوزخ ، نگاه داریم . اگر صد در صد هم نتوانیم تاءثیر گذار و اصلاح گر باشیم ، در حد میسور و توان . حتى اگر اثرى هم نبخشد، ما به تكلیف خویش عمل كرده ایم و مؤ اخذه نخواهیم شد.
از امام صادق (علیه السلام ) پرسیدند: اینكه خداوند فرموده است خود و خانواده خود را از دوزخ حفظ كنید، چگونه آنان را از آتش نگهداریم ؟ حضرت فرمود: تامرو نهن تنهو نهن ، آنان را امر و نهى كنید (كنایه از نظارت بر كارها و هدایت نسبت به رفتارها). پرسیدند: ما آنان را امر و نهى مى كنیم ، ولى پذیرا نیستند. فرمود:اذا اءمر تموهن و نهیتمو هن فقد قضیتم ما علیكم (72)؛ هر گاه آنان را امر و نهى كردید، تكلیفى را كه بر عهده داشتید، انجام داده اید.
انجام تكلیف امر به معروف و نهى از منكر در قلمرو خانه و خانواده و نسبت به بستگان و نزدیكان ، موجب حفاظت آنان از آتش ‍ دوزخ و شقاوت ابدى مى گردد و بدون آن ، جاى مؤ اخذه باقى است ! بى تفاوتى و بى تعهدى در این مساله مهم ، اگر به فساد اخلاقى و گناه و انحراف خانواده كشیده شود، در این سر انجام و سرنوشت شوم و تلخ ، مقصر و شریكند. هر چند امروز، كسى را به دلیل قصور در تعلیم و تربیت و آموزشهاى فرهنگى و اخلاقى فرزندان و همسرانشان مورد پیگیرى قرار نمى دهند و جرم تلقى نمى شود، ولى تقصیر و قصور از دین و خدا، عاقل تعقیب و مسؤ ولیت جدى است !

بیانى از علامه مجلسى
استشهاد به آیه (قوا انفسكم و اهلیكم نارا) در روایات متعددى آمده است و قلمرو آن حتى به مسایل فكرى ، مرامى و سیاسى هم كشیده مى شود. سلیمان بن خالد مى گوید: به حضرت صادق (علیه السلام ) عرض كردم : خانواده اى دارم كه از من حرف شنوى دارند، آیا آنان را به این امر دعوت كنم ؟ (اشاره به فراخوانى به اهل بیت و دعوت به مرام تشیع و ولایت ) امام در پاسخ فرمودند: آرى . آنگاه آیه شریفه را تلاوت فرموده و به آن استدلال كردند.
علامه مجلسى در ذیل این حدیث ، تحت عنوان بیان توضیحى دارد كه سودمند است . حفظ خویشتن از آنان را به این مى داند كه انسان با صبر و شكیبایى در راه اطاعت خدا، ترك معصیت و با پرهیز از پیروى شهوات و تمنیات نفسانى ، خود را عذاب نگه دارد و خانواده را نیز با چهار برنامه ، مصونیت از آتش ببخشد:
اول : دعوت آنان به اطاعت پروردگار.
دوم : آموختن فرایض و واجبات دینى به آنان .
سوم : نهى و باز داشتن آنان از زشتیها و قبایح .
چهارم : تشویق و واداشتن ایشان به كارهاى خوب . سپس مى افزاید: آیه دلالت مى كند كه امر به معروف و نهى از منكر نسبت به نزدیكان ، مثل همسر و خدمتكاران و پدر و مادر و فرزندان و سایر بستگان بر انسان واجب است و اینان در این مساءله ، مقدم بر دیگرانند.(73)
مجموعه این توصیه ها، تكلیف یك مسلمان را درباره تربیت مكتبى خانواده و فضا سازى براى رشد باورهاى دینى و بهره گیرى از شیوه هاى جاذبه دار و مشوق و خوشبین كننده در دعوت به امور دینى و پرهیز از آنچه مایه گریز، نفرت و بدبینى است ، روشن مى سازد.
قطعا شیوه تشویقى و ترغیبى ، نسبت به روش تنبیهى و توبیخى مؤ ثرتر و كارسازتر است . پدر یك خانه ، نباید نسبت به ناهنجاریهاى اخلاقى و رواج گناه و فساد در اعضاى خانواده ، بى توجه و بى تعهد باشد. زمینه سازى براى فراگیرى دین نیز رسالتى دیگر است . یا خودش به همسر و فرزندان بیاموزد، یا كسى را به خانه آورد تا حلال و حرام و احكام الهى را به آنان بیاموزد، یا به مجالس و كلاسها و دوره هایى بفرستد كه در آنجا آموزش ببیند.

نظارت بر آموخته ها
آنچه انسان مى شنود یا مى خواند یا فرا مى گیرد، در شكل دهى به اندیشه و روان مؤ ثر است . پس به عنوان غذاى روح و فكر باید به مسایل و فراورده هاى فكرى و فرهنگى كه مورد استفاده همسر و فرزندان قرار مى گیرد، حساس بود. همه خواندنیها و همه دیدنیها خوب و سالم نیستند، گاهى كتابها، مجلات و فیلمها... بدآموز و محرك شهوات و فساد آورند و نظارت لازم است .
با آن همه تاءكید كه اسلام و قرآن بر علم و دانش و فریضه بودن طلب علم دارد، در برخى روایات مى خوانیم كه به همسرانتان سوره یوسف نیاموزید و بر آنان نخوانید، چون كه در آن فتنه هاست و سوره نور به آنان یاد بدهید، چرا كه در آن پندهاست .(74)
با همه فضیلتى كه خواندن و آموختن قرآن دارد، چرا نسبت به آن سوره حساسیت است ؟ چون شرح فتنه گریها و شیدایى زلیخا به یوسف و مكر و حیله او در به دام انداختن یوسف مطرح است ، كه ممكن است براى برخى دختران و زنان ، وسوسه انگیز و فتنه خیز باشد، اما سوره نور، دعوت به حجاب و تحفظ و متانت و خویشتن دارى و پرهیز از خود نمایى و بد حجابى و عشوه گرى است و براى این قشر، كاربردى تر و عبرت آموز و پند دهنده است . آنچه سلامت روحى و فكرى زنان را تاءمین مى كند، همان صداقت و سادگى و پاكدلى است و گاهى برخى آثار و رمانها و فیلمها و آموزشها، ذهن آنان را در پیمودن راه گناه و فتنه انگیزى بر مى انگیزند و برایشان زیانبار مى باشند.
مرحوم استاد دكتر سید جواد مصطفوى در بهشت خانواده بحثى در این زمینه دارد و با اشاره به روایتى كه از آموختن كتابت به زنان نهى مى كند، تحلیلى از این موضوع ارائه مى دهد و برخى سوء استفاده هایى را كه بانوان در اثر سواد و آموختن برخى عملها و آشنایى با بعضى فتنه ها و شگردها داشته و دارند، یاد مى كند و در مقابل این گونه تحصیلكرده هاى نیرنگ باز، از بانوان پاكدل و با صفایى كه صداقت و ساده دلى آنان ، محفوظشان مى دارد و زندگیهاى آرامتر و سالمترى دارند یاد مى كند و در پایان مى افزاید:
ما دانشگاه دیده هاى متمدن ، باید چند روزى مهمان چنان خانواده ها باشیم و گلزار بى خار و بهشت برین زندگى خانوادگى آنان را ببینیم ، تا نا خود آگاه ، آهى سرد از دل پر درد بر آوریم و باور كنیم كه بدون معلومات جهان بینى و جامعه شناسى هم مى توان زندگى با صفایى داشت و به جاى بیست سال زندگى تواءم با بیمارى و جنگ اعصاب ، مى توان شصت سال زندگى با نشاط و محبت و كامرانى داشت و باور كنیم كه بیسوادان پاكدلى كه فرهنگ ساده امام صادق (علیه السلام ) را پذیرفتند و حتى لغت همزیستى مسالمت آمیز را نمى توانستند ادا كنند، بهتر از كسانى زیستند كه دانشگاهها و لابراتوارها ساختند، ولى از مكتب امام صادق (علیه السلام ) روى گردان شدند. چقدر باصفا و لذت بخش است زمانى كه پانصد میلیون بانوى مسلمان ، هم باسواد باشند و هم پاكدامن و با صفا... بسیارى از معلومات عصر ما براى زن نه لازم است و نه فضیلت ، بلكه اتلاف وقت است و احیانا رذیلت ، در صورتى كه پاكدلى و پاكدامنى براى همیشه و در حد اعلایش فضیلت است و كمال . (75)
پس چه باید كرد كه همسران با فضیلت شوند و خانواده ها برخوردار از صفا و كمال ؟ جز با كار فرهنگى و تربیتى با افراد این كانون ؟
رسول خدا (صلى الله علیه و آله ) فرمود:
ملعون است ، ملعون است كسى كه افراد تحت تكفل خویش را تباه سازد.(76)
و این ضایع و تباه ساختن چیست ؟ فقط رسیدگى نكردن به مسایل معیشتى و رفاهى و حقوق مادى است ؟ یا حقوق فرهنگى و تربیتى خانواده را نیز در بر مى گیرد؟
تباه سازى فرهنگى در خانواده ها، كمتر از نادیده گرفتن حقوق مادى نیست ! پس باید حقوق فرهنگى خانواده را هم شناخت و آن را ادا كرد. در این صورت است كه این خیمه عفاف پابرجا و استوار مى ماند و طوفان حادثه هاى سهمگین زندگى آن را از جاى نمى كند.
پایان این نوشته را حدیثى از حضرت على (علیه السلام ) قرار مى دهیم ، كه خطاب به فرزندش محمد حنفیه در مورد رسیدگى به زن و شیوه معاشرت خوب با همسر توصیه مى فرماید:
فدارها على كل حال و اءحسن الصحبة لها لیصفو عیشك .(77)
در همه حال با همسرت مدارا كن و با او معاشرت و همنشینى شایسته داشته باش ، تا زندگى ات با صفا شود.
صفایى كه همه در جستجوى آنند و اگر بر خانه ها و خانواده ها بال بگسترد و سایه افكند، زندگیها بهشتى فرح زا و مسرت بخش ‍ مى شود و اگر هماى صفا از خانه ها و آشیانه ها پر بكشد و بكوچد، خانه و زندگى ، دوزخى تحمل ناپذیر مى گردد.