تفسیر نور

«سوره یوسف»

تألیف: حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ محسن قرائتى

سوره یوسف از سوره هاى مكّى و داراى یكصد و یازده آیه است. نام حضرت یوسف، 27 مرتبه در قرآن آمده، كه 25 مرتبه آن در همین سوره است. آیات این سوره به هم پیوسته و در چند بخش جذاب و فشرده، داستان زندگى یوسف را از كودكى تا رسیدن او به مقام خزانه دارى كشور مصر، عفت و پاكدامنى او، خنثى شدن توطئه هاى مختلف علیه او و جلوه هایى از قدرت الهى را مطرح مىكند.داستان حضرت یوسف فقط در همین سوره از قرآن آمده، در حالیكه داستان پیامبران دیگر در سوره هاى متعدد نقل شده است.(1)داستان حضرت یوسف در تورات، سِفر پیدایش از فصل 37 تا 50 نیز نقل شده است، امّا در مقایسه با آنچه در قرآن آمده، به خوبى اصالت قرآن و تحریف تورات معلوم مىگردد.در میان آثار ادبى نیز داستان یوسف و زلیخا، براى خود جایگاهى برگزیده است كه از آن جمله مىتوان منظومه یوسف و زلیخا، از نظامى گنجوى و یوسف و زلیخا منسوب به فردوسى را نام برد.قرآن در داستان یوسف علیه السلام بیشتر به شخصیت خود او در گذر از كوران حوادث مىپردازد، در حالیكه در داستان پیامبران دیگر، بیشتر به سرنوشت مخالفان و لجاجت و هلاكت آنان اشاره نموده است.در برخى از روایات آموزش سوره یوسف به زنان و دختران نهى شده است، ولى به نظر برخى صاحب نظران این روایات اسناد قابل اعتمادى ندارند.(2) و از طرفى آنچه استناد این نهى است طرح عشق از سوى زلیخا همسر عزیز مصر است كه با بیان قرآنى، نقطه منفى در آن وجود ندارد.

7 - لَّقَدْ كَانَ فِى یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ ءَایَتٌ لِّلسَّآئِلِینَ
ترجمه:
بتحقیق در (داستان) یوسف و برادرانش نشانه هایى (از حاكم شدن اراده خداوندى) براى جویندگان است.
نكته ها:
* در داستان زندگى حضرت یوسف، آیات و نشانه هاى زیادى از قدرت نمایى خداوند به چشم مىخورد، كه هر كدام از آنها مایه ى عبرت و پند براى اهل تحقیق و جستجو است؛ از آن جمله است:
1- خواب پر راز و رمز حضرت یوسف،
2- علم تعبیر خواب،
3- تشخیص و اطلاع یافتن یعقوب از آینده فرزند خود،
4- در چاه بودن و آسیب ندیدن،
5- نابینا شدن، دوباره بینا شدن،
6- قعر چاه و اوج جاه،
7- زندان رفتن و به حكومت رسیدن،
8- پاك بودن و تهمت ناپاكى شنیدن،
9- فراق و وصال،
10- بردگى وپادشاهى،
11- زندان را ترجیح دادن بر آلودگى گناه،
12- بزرگوارى وعفو سریع از برادران خطاكار.
در كنار این نشانه ها، سؤال هایى نیز قابل طرح است كه پاسخ هر كدام نیز روشنگر راه زندگانى است؛
- چگونه حسادت، انسان را به برادركشى مىكشاند؟!
- چگونه ده نفر در یك خیانت، هم راءى و هم داستان مىشوند؟!
- چگونه یوسف با بزرگوارى از مجازات برادران خیانتكار خود، صرف نظر مىكند؟!
- چگونه انسان با یاد خدا، زندان را بر آلودگى ولذت گناه ترجیح مىدهد؟!
* این سوره، در زمانى نازل شد كه پیامبر اكرم صلّى الله علیه وآله در محاصره شدید اقتصادى و اجتماعى قرار گرفته بود و این داستان براى حضرت، مایه ى دلدارى مىشد كه اى پیامبر! اگر بعضى از بستگانت ایمان نیاوردند ناراحت مباش، برادران یوسف او را به چاه انداختند!.
* مهم ترین آیات این سوره، غلبه ى قدرت الهى بر توطئه هاست (توطئه هاى بشرى با اراده ى الهى خنثى مىشود.) یوسف را به چاه انداختند تا نزد پدر محبوب شوند، مبغوض شدند. درها را بستند تا او را با شهوت آلوده كنند، عصمت او به اثبات رسید. نه چاه وبردگى و نه زندان ونه كاخ ونه توطئه ها هیچكدام بر اراده الهى غالب نگشتند.
پیام ها:
1- قبل از بیان داستان، شنونده را براى شنیدن و عبرت گرفتن آماده كنید. لقد كان فى یوسف...
2- تا تشنه ى شنیدن و عاشقِ آموختن نباشیم، از درسهاى قرآن استفاده كامل نمى بریم. لِلسّائلین
3- داستان یكى است، امّا نكات و درسهایى كه از آن استفاده مىشود بسیار است. آیات
4- داستان هاى قرآن، پاسخ سؤال هاى زندگى مردم را مىدهد.للسائلین
5- حسد، مرز خانواده و عواطف خویشاوندى را نیز درهم مىشكند. لقد كان فى یوسف و اخوته

8 - إِذْ قَالُواْ لَیُوسُفُ وَاءَخُوهُ اءَحَبُّ إِلَىَّ اءَبِینَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ اءَبَانَا لَفِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ
ترجمه:
آنگاه كه (برادران او) گفتند: همانا یوسف و برادرش (بنیامین) نزد پدرمان از ما كه گروهى نیرومند هستیم محبوب ترند. همانا پدرمان (در این علاقه به آن دو) در گمراهى روشنى است.
نكته ها:
* حضرت یعقوب دوازده پسر داشت كه دو نفر از آنان (یوسف و بنیامین) از یك مادر و بقیه از مادرى دیگر بودند. علاقه پدر به یوسف، (به دلیل خردسال بودن یا بدلیل كمالاتى كه داشت) موجب حسادت برادران شده بود. آنها علاوه بر حسادت با گفتن: و نحن عصبة معلوم مىكنند كه روحیه ى غرور و تكبر را نیز داشته اند و در اثر این غرور و حسد، پدر را نیز متهم به اشتباه و انحراف در مهرورزى به فرزندان مىكنند.
* افرادى در جامعه هستند كه به جاى آنكه خود را بالا ببرند، افراد بالا را پایین مىآورند. چون خود محبوب نیستند، محبوب ها را مىشكنند.
* فرق است میان تبعیض و تفاوت. تبعیض؛ برترى دادن بدون دلیل است. ولى تفاوت؛ بر اساس لیاقت ها و شرائط است. مثلاً نسخه هاى یك پزشك و نمره هاى یك معلم، تفاوت دارد. ولى این تفاوت حكیمانه است نه ظالمانه، علاقه ى حضرت یعقوب به یوسف، حكیمانه بود نه تبعیض و ظالمانه. ولى برادران یوسف، این علاقه را بى دلیل مىپنداشتند.
پیام ها:
1- اگر فرزندان احساس تبعیض كنند، آتش حسادت در میان آنان شعله ور مىشود. احبّ الى ابینا منّا
2- تفاوت گذاشتن میان فرزندان، عشق و محبت آنان را نسبت به پدر كم مىكند. انّ ابانا لفى ضلال مبین
3- زور و قدرت، محبت نمى آورد. احبّ الى اءبینا منّا و نحن عصبة
4- حسادت، مرز نبوّت واُبوّت (پیامبرى وپدرى) را نیز مىشكند وفرزندان نسبت انحراف وبى عدالتى، به پیامبرى كه پدرشان است، مىدهند. انّ ابانا لفى ضلال مبین
5- عشق وعلاقه به محبوب شدن، در نهاد هر انسانى وجود دارد. انسان ها از كم توجهى وبى مهرى به خود، رنج مىبرند. احبّ الى ابینا

9 - اقْتُلُواْ یُوسُفَ اءَوِ اطْرَحُوهُ اءَرْضاً یَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ اءَبِیكُمْ وَتَكُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْماًصَلِحِینَ
ترجمه:
(برادران به یكدیگر گفتند) یوسف را بكشید یا او را به سرزمینى دور بیافكنید تا توجّه پدرتان مخصوص شما شود و پس از انجام طرح (با توبه) گروهى شایسته باشید.
نكته ها:
* انسان در برخورد با نعمت، چهار حالت دارد: حسادت، بُخل، ایثار، غبطه.
اگر فكر كرد؛ حال كه ما فلان نعمت را نداریم، دیگران هم نداشته باشند، حسادت است. اگر گفت: فقط ما برخوردار از این نعمت باشیم ولى دیگران نه، این بُخل است. اگر گفت: دیگران از نعمت برخوردار باشند، اگر چه به قیمتى كه ما محروم باشیم، این ایثار است. اگر گفت: حالا كه دیگران از نعمت برخوردارند، اى كاش ما هم بهره مند مىشدیم، این غبطه است.
* امام باقر علیه السلام فرمودند: من گاهى به بعضى از فرزندانم محبت مىكنم و آنها را روى زانوانم مىنشانم در حالى كه استحقاق این همه محبت را ندارند، تا مبادا علیه سایر فرزندانم حسادت بورزند و ماجراى یوسف تكرار شود.(31)
پیام ها:
1- فكر خطرناك، انسان را به كار خطرناك مىكشاند. لیوسف...احب... اقتلوا
2- حسادت، انسان را تا برادركشى سوق مىدهد. اقتلوا یوسف
3- انسان خواهان محبوبیت است و كمبود محبت مایه بزرگترین خطرات و انحرافات است. یخل لكم وجه ابیكم
4- با اینكه قرآن راه محبوبیت را ایمان و عمل صالح معرفى مىكند؛ ان الذین امنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرّحمن ودّا، امّا شیطان راه محبوب شدن را برادركشى ترسیم مىكند.اقتلوا... یخل لكم وجه ابیكم
5- حسود خیال مىكند با نابود كردن دیگران، نعمت ها به او داده مىشود. اقتلوا... یخل لكم وجه ابیكم
6- شیطان با وعده ى توبه در آینده، راه گناه امروز را باز مىكند. و تكونوا من بعده قوماً صالحین
7- علم وآگاهى، همیشه عامل دورى از انحراف نیست. برادران با آنكه قتل یا تبعید یوسف را بد مىدانستند، تكونوا من بعده قوماً صالحین اقدام كردند.

10 - قَالَ قَآئِلٌ مِّنْهُمْ لاَ تَقْتُلُواْ یُوسُفَ وَاءَلْقُوهُ فِى غَیَبَتِ الْجُبِّیَ لْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَعِلِینَ
ترجمه:
گوینده اى از میان آنان گفت: یوسف را نكشید و(اگر اصرار به این كار دارید لااقل) او را به نهان خانه چاه بیفكنید تا بعضى از كاروان ها (كه از آنجا عبور مىكنند) او را برگیرند.
نكته ها:
* كلمه جُبّ به معناى چاهى است كه سنگ چین نشده باشد. كلمه غَیابت نیز به طاقچه هایى مىگویند كه در دیواره ى چاه نزدیك آب قرار مىدهند كه اگر از بالا نگاه شود دیده نمى شود.
* نهى از منكر داراى بركاتى است كه در آینده روشن مىشود. نهى لاتقتلوا یوسف را نجات داد و در سالهاى بعد او مملكت را از قحطى نجات داد. همانگونه كه آسیه با نهى لاتقتلوا به فرعون در آن روز، جان موسى را نجات داد و او در سال هاى بعد بنى اسرائیل را از شر فرعون نجات داد. این نمونه روشن وعده الهى است كه مىفرماید: من احیاها فكانّما اَحْیى الناس جمیعاً(32) هر كس یك نفر را زنده كند پس گویا همه مردم را زنده كرده است.
پیام ها:
1- اگر نمى توان جلو منكر را به كلى گرفت، هر مقدارى كه ممكن است باید آنرا پایین آورد. لا تقتلوا... والقوه

11 - قَالُواْ یََّاءَبَانَا مَالَكَ لاَ تَاءْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَنَ صِحُونَ
ترجمه:
گفتند: اى پدر تو را چه شده كه ما را بر یوسف امین نمى دانى درحالیكه قطعاً ما خیرخواه او هستیم؟!
پیام ها:
1- كسانى كه پوچ ترند، ادّعا وتبلیغات بیشترى مىكنند.انّا له لناصحون
2- حتى به هر برادرى نمى توان اطمینان كرد. (گویا یعقوب بارها از اینكه یوسف همراه برادرانش برود جلوگیرى كرده است كه برادران با گفتن مالك لا تاءمنّا انتقاد مىكنند.)
3- فریب هر شعارى را نخورید و از اسم هاى بى مسمّى بپرهیزید. (خائن نام خود را ناصح مىگذارد.) لناصحون
4- دشمن براى برطرف كردن سوءظن، هرگونه اطمینانى را به شما ارائه مىدهد. انّا له لناصحون
5- خائن، تقصیر را به عهده ى دیگران مىاندازد. مالك
6- از روز اوّل، بشر به اسم خیرخواهى فریب خورده است. شیطان نیز براى اغفال آدم و حوا گفت: من خیرخواه شما هستم. و قاسمهما انى لكما لمن الناصحین (33) انّا له لناصحون
7- حسد، آدمى را به گناهانى همانند؛ دروغ گفتن و نیرنگ زدن حتى به محبوب ترین نزدیكانش، وادار مىسازد. انّا له لناصحون

12 - اءَرْسِلْهُ مَعَنَا غَداً یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَفِظُونَ
ترجمه:
او را فردا با ما بفرست تا (در صحرا) بگردد و بازى كند و قطعاً مانگهبانان (خوبى) براى او خواهیم بود.
نكته ها:
* انسان نیازمند تفریح و ورزش است و چنانچه در این آیه مشاهده مىشود قویترین منطقى كه توانست حضرت یعقوب را تسلیم خواسته فرزندان كند، این بود كه یوسف نیاز به تفریح دارد.
در روایات آمده است: مؤمن باید زمانى را براى تفریح و لذت اختصاص دهد تا به وسیله آن بر انجام سایر كارها موفق گردد.(34)
* نه تنها دیروز بلكه امروز و حتّى در آینده نیز به نام ورزش و بازى، جوانان را سرگرم كرده و خواهند كرد و او را از هدف اصلى جدا و در غفلت نگه خواهند داشت. بازى ها را جدى مىگیرند تا جدّى ها بازى تلقى شود. استكبار و توطئه گران، نه تنها از ورزش سوءاستفاده مىكنند، بلكه با هر نام پسندیده و مقبول دیگرى نیز، اهداف شوم خود را تعقیب مىكند. به نام دیپلمات خطرناكترین جاسوس ها را به كشورها اعزام مىكند. به نام مستشار نظامى، توطئه گرى مىكند و به اسرار نظامى دست مىیابد. به نام حقوق بشر، از مزدوران خود حمایت مىكند. به نام دارو، براى مزدوران خود اسلحه مىفرستد. به نام كارشناس اقتصادى، كشورهاى ناتوان را ضعیف نگه مىدارد. به نام سم پاشى، باغها و مزارع را از بین مىبرد و حتى به نام اسلام شناس، اسلام را وارونه جلوه مىدهد.
پیام ها:
1- تفریح فرزند باید با اجازه پدر باشد. اَرْسِلْه
2- ورزش وتفریح یكى از دامهاى شیطان و وسیله اغفال بوده وهست. اَرْسله معنا غدا یرتع و یلعب
3- برادران از وسیله اى مباح و منطقى براى فریب دادن سوءاستفاده كردند. اَرْسِله... یرتع و یلعب

13 - قَالَ إِنِّى لَیَحْزُنُنِىَّ اءَن تَذْهَبُواْ بِهِ وَاءَخَافُ اءَنْ یَاءْكُلَهُ الذِّئْبُ وَ اءَنْتُمْ عَنْهُ غَفِلُونَ
ترجمه:
(یعقوب) گفت: همانا اینكه او را ببرید حتما مرا غمگین مىسازد واز این مىترسم كه گرگ او را بخورد و شما از او غافل باشید.
پیام ها:
1- پرده درى نكنید. اخاف ان یاكله الذئب
(پدر از حسادت فرزندان آگاه بود و به همین دلیل فرمود: خوابى را كه دیده اى به برادرانت بازگو مكن. ولى در اینجا سخن از حسادت آنان نمى گوید، بلكه گرگ و غفلت آنان را بهانه مىآورد).
2- تعهد و سوز داشتن نسبت به فرزند، یكى از خصلت هاى پیامبران است. لیحزننى... اخاف
3- به فرزند خود، استقلال بدهید.
(عشق پدرى به فرزند و دفاع از او در برابر احتمال خطر، دو اصل است ولى استقلال فرزند نیز اصل دیگرى است. یعقوب، یوسف را به همراه سایر برادران فرستاد. زیرا نوجوان باید كم كم از پدر جدا شود، براى خود دوست انتخاب كند، فكر كند و روى پاى خود بایستد، هر چند به قیمت تحمل مشكلات و اندوه باشد.)
4- به دروغگو، تلقین نكنید.
(در روایات آمده است كه موضوع گرگ به ذهن برادران یوسف نرسیده بود و پدر با القاى این فكر، آنان را به این ادّعا سوق داد.)(35)

14 - قَالُواْ لَئِنْ اءَكَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذاً لَّخَسِرُونَ
ترجمه:
(فرزندان یعقوب) گفتند: اگر گرگ او را بخورد، با آنكه ما گروهى قوى هستیم، در آن صورت ما زیانكار (و بى كفایت) خواهیم بود.
نكته ها:
* عصبة به گروه متحد و قوى مىگویند زیرا با وحدت و همبستگى همچون اعصاب یك بدن از همدیگر حمایت مىكنند.
پیام ها:
1- گاهى بزرگترها از روى تجربه و آگاهى احساس خطر مىكنند، امّا جوان ها به قدرت خود مغرورند و خطر را شوخى مىگیرند. ونحن عصبة (پدر نگران، ولى فرزندان مغرور قدرت خود بودند)
2- اگر كسى مسئولیتى را بپذیرد و خوب انجام ندهد، سرمایه، شخصیت، آبرو و وجدان خود را در معرض خطر قرار داده وزیانكار خواهد بود. لخاسرون
3- ظاهر فریبى و ابراز احساسات دروغین، از دسیسه هاى دیگر برادران یوسف بود. (در حضور پدر گفتند:) انا اذا لخاسرون

15 - فَلَمَّا ذَهَبُواْ بِهِ وَاءَجْمَعُوَّاْ اءَن یَجْعَلُوهُ فِى غَیَبَتِ الْجُبِّ وَ اءَوْحَیْنَآ إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِاءَمْرِهِمْ هَذا وَ هُمْ لاَ یَشْعُرُونَ
ترجمه:
پس چون او را با خود بردند وهمگى تصمیم گرفتند كه او را در مخفى گاه چاه قرار دهند (تصمیم خود را عملى كردند) وما به او (در همان چاه) وحى كردیم كه در آینده آنها را از این كارشان خبر خواهى داد در حالیكه آنها (تو را) نشناسند.
پیام ها:
1- بهترین وسیله ى آرامش براى یوسف در دل چاه، الهام خدا نسبت به آینده روشن و نجات است. اوحینا الیه
2- اتفاق نظر و اجتماع مخالفان، همه جا كارساز و نشانه ى حقانیت نیست، بلكه قانون خداوند نشانه ى حق است. اجمعوا... اوحینا الیه
3- امداد الهى، در لحظه هاى حساس به سراغ اولیاى خدا مىآید.فى غیابت الجُبّ و اوحینا الیه
4- یوسف در نوجوانى، شایستگى دریافت وحى الهى را دارا بود. اوحینا الیه
5- میان طرح و نقشه تا عمل، فاصله است. (طرح برادران؛ پرتاب در چاه بود، القوه ولى در عمل، قرار دادن در چاه شد. یجعلوه)

16 - وَ جَآءُوَّ اءَبَاهُمْ عِشَآءً یَبْكُونَ
ترجمه:
و(بعد از انجام نقشه خود) شب هنگام گریه كنان نزد پدرشان آمدند.
پیام ها:
1- گریه، همیشه نشانه ى صداقت نیست. به هر گریه اى اطمینان نكیند.یبكون (36)
2- توطئه گران از نقش احساسات و زمان، غفلت نمى كنند. عشاءً