تفسیر نور

«سوره یوسف»

تألیف: حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ محسن قرائتى

سوره یوسف از سوره هاى مكّى و داراى یكصد و یازده آیه است. نام حضرت یوسف، 27 مرتبه در قرآن آمده، كه 25 مرتبه آن در همین سوره است. آیات این سوره به هم پیوسته و در چند بخش جذاب و فشرده، داستان زندگى یوسف را از كودكى تا رسیدن او به مقام خزانه دارى كشور مصر، عفت و پاكدامنى او، خنثى شدن توطئه هاى مختلف علیه او و جلوه هایى از قدرت الهى را مطرح مىكند.داستان حضرت یوسف فقط در همین سوره از قرآن آمده، در حالیكه داستان پیامبران دیگر در سوره هاى متعدد نقل شده است.(1)داستان حضرت یوسف در تورات، سِفر پیدایش از فصل 37 تا 50 نیز نقل شده است، امّا در مقایسه با آنچه در قرآن آمده، به خوبى اصالت قرآن و تحریف تورات معلوم مىگردد.در میان آثار ادبى نیز داستان یوسف و زلیخا، براى خود جایگاهى برگزیده است كه از آن جمله مىتوان منظومه یوسف و زلیخا، از نظامى گنجوى و یوسف و زلیخا منسوب به فردوسى را نام برد.قرآن در داستان یوسف علیه السلام بیشتر به شخصیت خود او در گذر از كوران حوادث مىپردازد، در حالیكه در داستان پیامبران دیگر، بیشتر به سرنوشت مخالفان و لجاجت و هلاكت آنان اشاره نموده است.در برخى از روایات آموزش سوره یوسف به زنان و دختران نهى شده است، ولى به نظر برخى صاحب نظران این روایات اسناد قابل اعتمادى ندارند.(2) و از طرفى آنچه استناد این نهى است طرح عشق از سوى زلیخا همسر عزیز مصر است كه با بیان قرآنى، نقطه منفى در آن وجود ندارد.

یعقوب (علیه السلام ) وقتى این جریان را شنید، گفت : نه ، نفس شما باز شما را به اشتباه انداخته و گول زده است ، صبرى جمیل پیش مى گیرم ، باشد كه خدا همه آنان را به من برگرداند، در اینجا روى از فرزندان برتافته ، ناله اى كرد و گفت : آه ، وا اسفاه بر یوسف ، و دیدگانش از شدت اندوه و غمى كه فرو مى برد سفید شد، و چون فرزندان ملامتش كردند كه تو هنوز دست از یوسف و یاد او برنمى دارى ، گفت : (من كه به شما چیزى نگفته ام ) من حزن و اندوهم را نزد خدا شكایت مى كنم ، و من از خدا چیرهایى سراغ دارم كه شما نمى دانید، آنگاه فرمود: اى فرزندان من بروید و از یوسف و برادرش ‍ جستجو كنید و از رحمت خدا ماءیوس نشوید، من امیدوارم كه شما موفق شده هر دو را پیدا كنید.

چند تن از فرزندان به دستور یعقوب دوباره به مصر برگشتند، وقتى در برابر یوسف قرار گرفتند، و نزد او تضرع و زارى كردند و التماس نمودند كه به ما و جان ما و خانواده ما و برادر ما رحم كن ، و گفتند: كه هان اى عزیز! بلا و بدبختى ما و اهل ما را احاطه كرده ، و قحطى و گرسنگى از پایمان درآورده ، با بضاعتى اندك آمده ایم ، تو به بضاعت ما نگاه مكن ، و كیل ما را تمام بده ، و بر ما و بر برادر ما كه اینك برده خود گرفته اى ترحم فرما، كه خدا تصدق دهندگان را دوست مى دارد.
اینجا بود كه كلمه خداى تعالى (كه عبارت بود از عزیز كردن یوسف على رغم خواسته برادران ، و وعده اینكه قدر و منزلت او و برادرش را بالا برده و حسودان ستمگر را ذلیل و خوار بسازد) تحقق یافت و یوسف تصمیم گرفت خود را به برادران معرفى كند، ناگزیر چنین آغاز كرد:
هیچ مى دانید آنروزها كه غرق در جهل بودید؟ با یوسف و برادرش چه كردید (برادران تكانى خورده ) گفتند. آیا راستى تو یوسفى ؟ گفت : من یوسفم ، و این برادر من است خدا بر ما منت نهاد، آرى كسى كه تقوا پیشه كند و صبر نماید خداوند اجر نیكوكاران را ضایع نمى سازد.

گفتند: به خدا قسم كه خدا تو را بر ما برترى داد، و ما چه خطاكارانى بودیم ، و چون به گناه خود اعتراف نموده و گواهى دادند كه امر در دست خداست هر كه را او بخواهد عزیز مى كند و هر كه را بخواهد ذلیل مى سازد، و سرانجام نیك ، از آن مردم با تقوا است و خدا با خویشتن داران است ، در نتیجه یوسف هم در جوابشان شیوه عفو و استغفار را پیش كشیده چنین گفت : امروز به خرده حساب ها نمى پردازیم ، خداوند شما را بیامرزد، آنگاه همگى را نزد خود خوانده احترام و اكرامشان نمود، سپس دستورشان داد تا به نزد خانواده هاى خود بازگشته ، پیراهن او را هم با خود برده به روى پدر بیندازند، تا بهمین وسیله بینا شده او را با خود بیاورند.
برادران آماده سفر شدند، همینكه كاروان از مصر بیرون شد یعقوب در آنجا كه بود به كسانى كه در محضرش بودند گفت : من دارم بوى یوسف را مى شنوم ، اگر به سستى راى نسبتم ندهید، فرزندانى كه در حضورش بودند گفتند: به خدا قسم تو هنوز در گمراهى سابقت هستى .

همینكه بشیر وارد شد و پیراهن یوسف را بصورت یعقوب انداخت یعقوب دیدگان از دسته رفته خود را بازیافت ، و عجب اینجاست كه خداوند بعین همان چیزى كه بخاطر دیدن آن دیدگانش را گرفته بود، با همان ، دیدگانش را شفا داد، آنگاه به فرزندان گفت : به شما نگفتم كه من از خدا چیرهایى سراغ دارم كه شما نمى دانید؟!
گفتند: اى پدر! حال براى ما استغفار كن ، و آمرزش گناهان ما را از خدا بخواه ما مردمى خطا كار بودیم ، یعقوب فرمود: بزودى از پروردگارم جهت شما طلب مغفرت مى كنم كه او غفور و رحیم است .
آنگاه تدارك سفر دیده بسوى یوسف روانه شدند، یوسف ایشان را استقبال كرد، و پدر و مادر را در آغوش گرفت ، و امنیت قانونى براى زندگى آنان در مصر صادر كرد و به دربار سلطنتیشان وارد نمود و پدر و مادر را بر تخت نشانید، آنگاه یعقوب و همسرش به اتفاق یازده فرزندش در مقابل یوسف به سجده افتادند.

یوسف گفت : پدر جان این تعبیر همان خوابى است كه من قبلا دیده بودم ، پروردگارم خوابم را حقیقت كرد، آنگاه به شكرانه خدا پرداخت ، كه چه رفتار لطیفى در دفع بلایاى بزرگ از وى كرد، و چه سلطنت و علمى به او ارزانى داشت .
دودمان یعقوب همچنان در مصر ماندند، و اهل مصر یوسف را به خاطر آن خدمتى كه به ایشان كرده بود و آن منتى كه به گردن ایشان داشت بى نهایت دوست مى داشتند و یوسف ایشان را به دین توحید و ملت آبائش ابراهیم و اسحاق و یعقوب دعوت مى كرد، كه داستان دعوتش در قصه زندانش و در سوره مؤ من آمده .
ثناى خداوند بر یوسف (علیه السلام ) و مقام معنوى او
خداوند یوسف (علیه السّلام ) را از مخلصین و صدیقین و محسنین خوانده ، و به او حكم و علم داده و تاءویل احادیثش آموخته ، او را برگزیده و نعمت خود را بر او تمام كرده و به صالحینش ملحق ساخته ، (اینها آن ثناهایى بود كه در سوره یوسف بر او كرده ) و در سوره انعام آنجا كه بر آل نوح و ابراهیم (علیه السّلام ) ثنا گفته او را نیز در زمره ایشان اسم برده .

داستانهاى قرآن و تاریخ انبیا در المیزان