140- قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُواْ اءَوْلَدَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُواْ مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاءً عَلَى اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِینَ
ترجمه:
به یقین زیان كردند كسانى كه فرزندان خود را سفیهانه و از روى جهل كشتند، و آنچه را خداوند روزى آنان ساخته بود با افترا بر خدا حرام كردند، آنان گمراه شدند و هدایت یافته نبودند.
نكته ها:
* ابن عباس از بزرگان صدر اسلام مىگوید: هر كه مىخواهد میزان جهالت اقوام دوران جاهلى را بداند، همین آیات سوره ى انعام كه بیانگر خرافات و اعتقادات بى اساس مشركان است، را بخواند.(261)
* جاهلان عرب، به گمان تقرّب به بت ها، یا به جهت حفظ آبرو، دختران خود را گاهى قربانى بت ها یا زنده به گور مىكردند.
پیام ها:
1- جهالت و سفاهت، عامل خسارت است. (خسارت هایى چون: از دست دادن فرزند، از دست دادن عاطفه، فقدان نعمت هاى حلال، كسب دوزخ و كیفر الهى). قد خَسر
2- خسارت واقعى، فدا شدن انسان در راه باطل است. (چه قربانى بت شدن، چه فداى خیال و غیرت نابجا) قد خَسر
3- تحریم نابجاى حلال ها، افترا بر خداوند است. وحرّموا ما رزقهم اللّه افتراء
4- انجام هر كارى و تحریم هر چیزى، یا دلیل شرعى مىخواهد یا عقلى. بغیر علم افتراء على اللّه
5- با خرافات، با شدیدترین وجه مقابله وبرخورد كنیم.

141-و هو الذی انشا جنت معروشت وَغَیْرِ معْرُوشَتٍ وَالنَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَبِهاً وغَیْرَ مَتَشَبِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا اءَثْمَرَ وَءَاتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَ لاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ
ترجمه:
و اوست كسى كه به وجود آورد باغهایى با داربست و بى داربست، و درخت خرما و كشتزار با خوردنى هاى گوناگون، و زیتون و انار، (برخى میوه ها) شبیه به همند و برخى شباهتى با هم ندارند. همین كه باغها ثمر داد، از میوه اش بخورید و روز درو كردن و میوه چیدن حقّ آن (محرومان)را بدهید و اسراف نكنید، چرا كه خداوند، اسراف كاران را دوست ندارد.
نكته ها:
* جَنّات، باغ هاى پر درخت و زمین هاى پوشیده از زراعت است. معروش، درختى است كه نیاز به داربست دارد. اُكُل به معناى ماءكول و خوراكى است.
* در آیه 99 همین سوره خواندیم: اُنظروا الى ثمره اذا اءثمر هنگامى كه درخت بار آورد، با دقّت به آن نگاه كنید. در این آیه مىخوانیم كه كلوا من ثمره اذا اثمر، هنگامى كه بار داد، بخورید. نتیجه اینكه: خوردن باید با تاءمّل و دقّت باشد، نه غافلانه.
* امام باقر علیه السلام پس از تلاوت این آیه فرمود: شخصى زراعتى داشت كه تمام محصولاتش را صدقه مىداد و خود و عیالش بى چیز مىماندند. خداوند این عمل را اسراف خواند.(262)
این آیه، درس خداشناسى را همراه با اجازه مصرف خواركى ها و رسیدگى به طبقات محروم و انفاق به آنان و اعتدال داشتن و زیاده روى نكردن در مصرف و انفاق را بیان مىكند. انشاء، كلوا، آتو، لا تسرفوا چنانكه در جاى دیگر نیز مىخوانیم: و الّذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و كان بین ذلك قواماً(263)
* امام صادق علیه السلام ذیل این آیه فرمودند: حتّى اگر مسلمان یافت نشد، حقِّ برداشت را به مشرك فقیر بپردازید(264) در روایتى دیگر فرمود: این حقِّ برداشت، غیر از زكات است.(265)
* امام صادق علیه السلام فرمود: میوه را در شب برداشت نكنید و شبانه درو نكنید تا فقیران نیز بتوانند حاضر شوند و چیزى بگیرند.(266)
در سوره ن والقلم نیز مىخوانیم كه خداوند باغ كسانى را كه تصمیم گرفتند شبانه و به دور از چشم فقرا میوه ها را بچینند و به آنها ندهند، سوزاند.
پیام ها:
1- تنوّع میوه ها و محصولات كشاورزى، آن هم از یك آب وخاك، نشانه قدرت الهى است. انشاء... مختلفاً اُكله
2- خداوند براى خود در محصولات، حقّى قرار داده است. آتوا حقّه
(آرى، نور و هوا، آب و خاك، توان و نیرو و فكر و استعداد، همه و همه از آنِ خداوند است و او بر همه حقّ دارد.)
3- در انفاق نیز میانه رو باشیم. و آتوا حقّه یوم حصاده و لاتسرفوا
4- اسلام، دین اعتدال است، هم تحریم نابجا را ممنوع مىكند (در آیه قبل) و هم مصرف بى رویّه را. لاتسرفوا
5- شرط مصرف، پرداخت حقّ محرومان است. كلوا... آتوا حقّه
6- مقدار مصرف، محدود به عدم اسراف است. كلوا... لا تسرفوا
7- هنگام برداشت محصول، به یاد محرومان باشیم. یوم حصاده
8- تولید و محصول را در زمانى برداشت كنیم تا زمینه ى بهره بردارى دیگران هم باشد. یوم حصاده
9- هنگام رسیدن وبرداشت محصول، آمادگى انسان براى انفاق بیشتر است، پس فرصت را از دست ندهیم. آتوا حقّه یوم حصاده
10- میوه ى نارس نخورید ومیوه را تازه مصرف كنید. كلوا من ثمره اذا اثمر
11- اسراف كار، مبغوض خداوند است. انّه لایحبّ المسرفین

142- وَمِنَ الاَْنْعمِ حَمُولَةً وَفَرْشاً كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَتِ الشَّیْطَنِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوُّ مُبِینٌ
ترجمه:
و بعضى از چهارپایان باركش و بعضى غیر باركش و مثل فرش (به زمین نزدیك)اند (و یا از كرك و پشم آنها براى فرش استفاده مىشود) از آنچه خداوند روزى شما ساخته بخورید و از گام هاى (وسوسه انگیز) شیطان پیروى نكنید، چرا كه او دشمن آشكار شماست.
نكته ها:
* در آیه ى قبل به نعمت هاى خداوند در محصولات كشاورزى اشاره شده و در اینجا به دامدارى و انواع بهره هایى كه انسان از حیوانات مىبرد.
* مراد از كلمه فَرش، چهارپایانى مثل گوسفند است كه به خاطر نزدیكى بدنشان به زمین، به منزله فرش هستند، یا اینكه از پشم و كرك و موى آنها فرش مىبافند.
* بیشتر مفسّران، كلمه ى حَمولَة را به معناى حیوانات باربر دانسته اند، و فَرش را حیوانات غیر باربر معنا كرده اند.
پیام ها:
1- هستى و آفریده هایش، مسخّر انسان است. حمولة و فرشا
2- قانون كلى در حیوانات، حلال بودن مصرف آنهاست، مگر آنكه دلیلى بر حرمت باشد. كلوا ممّا رزقكم اللّه
3- تحریم حلال ها، از گام هاى شیطانى است. كلوا... و لاتتّبعوا خطوات الشیطان
4- تنها توصیه به خام خوارى كه امروز در میان گروه كثیرى رواج دارد و نهى از مصرف گوشت، ممنوع است. و من الانعام... كلوا ممّا رزقكم اللّه
5- نسبت به خوردنى ها باید مواظب باشیم. كلوا... و لاتتّبعوا چنانكه اوّلین اهرم شیطان براى گمراه كردن حضرت آدم، غذا بود.
6- سر سفره ى خداوند، از دشمن او پیروى نكنیم. كلوا ممّا رزقكم اللّه و لاتتّبعوا خطوات الشّیطان
7- سیاست شیطان، انحراف تدریجى است، نه دفعى. خطوات الشّیطان

143- ثَمَنِیَةَ اءَزْوَ جٍ مِنَ الضَّاءْنِ اثْنَیْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ قُلْ ءَالذَّكَرَیْنِ حَرَّمَ اءَمِ الاُْنْثَیَیْنِ اءَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ اءَرْحَامُ الاُْنْثَیَیْنِ نَبِّئُونِى بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَدِقِینَ
ترجمه:
(خداوند براى شما حلال كرده است) هشت زوج از حیوانات را. از گوسفند دو زوج (نر و ماده) و از بز، دو زوج (به كسانى كه از پیش خود، بعضى چهارپایان را تحریم مىكنند) بگو: آیا خداوند نرهاى آنها را حرام كرده یا ماده هاى آنها را یا آنچه را شكم آنها در برگرفته است؟ اگر راست مىگویید از روى علم و دانش به من خبر دهید.

144-ُْنْثَیَیْنِ اءَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ اءَرْحَامُ الاُْنْثَیَیْنِ اءَمْ كُنتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ وَصَّكُمُ اللّهُ بِهَذَا فَمَنْ اءَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً لِیُضِلَّالنَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِى الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ
و از شتر دو زوج (نر و ماده) و از گاو دو زوج (نر و ماده) را (براى شما حلال كرده است) بگو: آیا خداوند نرهاى این دو را حرام كرده یا ماده ها را یا آنچه را كه شكم آن دو در برگرفته است؟ یا مگر شما شاهد و حاضر بوده اید كه خداوند به حرمت این گوشت ها به شما سفارش كرده است؟! پس كیست ستمكارتر از كسى كه به خداوند، دروغ بندد تا مردم را از روى نادانى گمراه سازد؟ قطعا خداوند، گروه ستمكار را هدایت نمى كند.
نكته ها:
* كلمه ى زوج هم به مجموع نر و ماده گفته مىشود و هم به هر یك از نر و ماده به تنهایى. در این آیه به هر كدام به تنهایى گفته شده و مراد از هشت جفت، هشت عدد است، چهار نر و چهار ماده كه چهار تا در آیه 143 و چهار تا در آیه 144 بیان شده است. در آیه 45 سوره ى نجم نیز كلمه ى زوج در یك فرد بكار رفته است، نه در دو تا. خلق الزّوجین الذّكر والانثى
* در آیه 6 سوره ى زمر، خلقت هشت نر و ماده ى حیوانات در كنار خلقت انسان بیان شده است. خلقكم من نَفسٍ واحدة، ثُمّ جعل منها زوجها وانزل لكم من الانعام ثَمانیَة اَزواج
* احتمال دارد كه ترتیب نام بردن از حیوانات چهارگانه، اشاره به برترى آنها در مصرف باشد. (گوسفند، بز، شتر و گاو)
* در بعضى روایات، ثمانیة ازواج به 16 فرد تفسیر شده كه این چهار حیوان هر كدام دو نوع یكى نر یكى ماده و هر كدام اهلى و وحشى دارد. امام هادى علیه السلام فرمود: گاومیش از نوع گاو وحشى است.(267)
پیام ها:
1- براى خرافه زدایى از دین، باید عقائد حقّ را بسیار باز و روشن مطرح كرد. ثمانیة ازواج...
2- در فتوا یا عقیده به حلال و حرام چیزى، علم لازم است. نبّئونى بعلم
3- حلال بودن نیازى به دلیل ندارد زیرا اصل در خوردنى ها حِلّیّت است بلكه حرام بودن دلیل لازم دارد. قل الذكرین حرّم ام الاُنثیین... نبئونى بعلم
4- افترا بر خدا، بزرگ ترین ظلم است. فمن اءظلم ممّن افترى على اللّه
5- دروغ بستن به خدا، مایه ى گمراه ساختن مردم است. لیضلّ النّاس
6- افترا، انسان را از هدایت پذیرى خارج مىكند. لایهدى
7- باورها و عقائد یا باید بر اساس علم و عقل باشد كه در آیه قبل خواندیم، نبّئونى بعلم و یا بر اساس شرع.

145-قل لا اجد فی ما اوحی إِلَىَّ مُحَرَّماً عَلَى طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلا اءَنْ یَكُونَ مَیْتَةً اءَوْ دَماً مَسْفُوحاً اءَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ اءَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنْ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَغَفُورٌ رَحِیمٌ
ترجمه:
بگو: در آنچه به من وحى شده، بر كسى كه چیزى مىخورد هیچ حرامى نمى یابم مگر آن كه مردار یا خون ریخته شده یا گوشت خوك باشد كه قطعا پلید است، یا حیوانى كه از روى فسق و نافرمانى به نام غیر خدا ذبح شده باشد. پس هر كس كه (به خوردن آنها) ناچار و مضطرّ شد، به شرط آنكه از روى سركشى و بیش از حدّ ضرورت نباشد، (مانعى ندارد). هماناخداوند تو آمرزنده و مهربان است.
نكته ها:
* میتة، تنها حیوانى نیست كه خود به خود مرده باشد، بلكه اگر طبق دستور اسلام، ذبح نشود در حكم مردار و حرام است.
* حرمت مردار و خون، چهار مرتبه در قرآن مطرح شده است، دوبار در سوره هاى مكّى (268) و دوبار در سوره هاى مدنى (269).
* اُهِلّ از اِهلال به معناى بلند كردن صدا هنگام دیدن هلال اوّل ماه است. سپس به هر صداى بلندى گفته شده است. مشركان در هنگام ذبح حیوانات، با صداى بلند نام بت ها را مىبردند، از این رو اُهِلَّ گفته شده است.
* جمله لا اءجد... الاّ اءن یكون میتة در برابر تحریم هاى جاهلانه مشركان است وگرنه گوشت بعضى پرندگان و درّندگان دیگر نیز حرام است كه در این آیه نیامده است و به اصطلاح این حصر، حصر اضافى است نه حقیقى.
* از نظر اسلام مضطر به كسى مىگویند كه خود را از راه ستمگرى وگردن كشى وگناه مضطر نكرده باشد، غیر باغٍ وتنها به مقدار رفع اضطرار، مجاز است نه بیشتر. و لاعاد
پیام ها:
1- یگانه منبع علم پیامبر صلّى الله علیه وآله براى بیان احكام، وحى است. لا اجد فى ما اوحى الىّ
2- اصل و قانون اوّلیه، حلال بودن حیوانات است. لا اءجد
3- تنها محرّمات ابلاغ شده در آیات و روایات تكلیف آور است، پس اگر با جستجو و تتبّع، دلیلى بر حرمت چیزى نیافتیم، براى ما حلال است. لا اءجد
4- وقتى در مساءله ى خوردن و نخوردن شخص پیامبر هم باید از وحى دستور بگیرد، دیگران چگونه از پیش خود چیزى را حرام مىكنند؟ فى ما اوحى الىّ
5- دلیل تحریم گوشت خوك، آلودگى و پلیدى آن است. فانّه رِجس
6- احكام تغذیه، براى مرد و زن یكسان است. طاعم یطعمه در مقابل آن عقیده خرافى در آیه 139 كه براى مردان گوشت همه ى حیوانات را حلال و براى زنان برخى موارد را حرام مىدانستند. خالصة لذكورنا ومحرّم على اءزواجنا
7- در قانون، باید اهمّ و مهمّ رعایت شود. حفظ جان، مهم تر از حرام بودن مصرف مردار است. فمَن اضطرّ
8- در اسلام بن بست نیست، وقتى اضطرار پیش آید مصرف حرام ها مجاز مىشود. فمَن اضطرّ
9- سوء استفاده از قانون در موارد استثنا، ممنوع است و باید به همان مقدار اضطرار، بسنده شود. غیر باغ ولا عاد
10- خون باقیمانده در گوشت پس از ذبح شرعى حرام نیست. خون ریخته شده حرام است. دما مسفوحا
11- در جایى كه اضطرار به طور قهرى پیش آید، مىتوان از گوشت حرام استفاده كرد، ولى اگر با دست خودمان كارى كردیم كه مضطر شدیم استفاده مجاز نمى شود. اُضطر (به صورت مجهول آمده است)
12- وجود قوانین تخفیفى و اضطرارى، جلوه اى از مغفرت و رحمت الهى است.

146 رحیم وَعَلَى الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا كُلَّ ذِى ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا اءَوْ الْحَوَایَا اءَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَ لِكَ جَزَیْنَهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَإِنَّا لَصَدِقُونَ
ترجمه:
و بر یهودیان، هر (حیوان) ناخن دار را حرام كردیم و از گاو و گوسفند، پیه هر دو را بر آنان حرام ساختیم مگر آن مقدار كه بر پشت گاو و گوسفند یا همراه روده ومخلوط به استخوان است. این (تحریم)، كیفر ماست به خاطر ظلمى كه مرتكب شدند و قطعا ما راستگوییم.
نكته ها:
* در آیه ى قبل، محرّمات در اسلام و در این آیه، محرمات یهود بیان شده، تا معلوم گردد كه عقائد خرافى مشركین، با هیچ یك از ادیان آسمانى سازگار نیست.(270)
* ظُفُر به معناى ناخن است، امّا به سُمّ برخى حیوانات كه شكاف ندارد (مثل سمّ اسب یا نوك پاى شتر) نیز اطلاق شده است، از این رو شتر و حیواناتى كه سُم چاك نیستند، چه چهار پایان چه پرندگان، بر یهود حرام است.(271)
* حوایا جمع حاویه، به محتویات شكم گفته مىشود.(272)
* در آیه ى 160 سوره نساء هم مىخوانیم: فبظلم من الّذین هادوا حَرّمنا علیهم طیّبات اُحلّت لهم حرام شدن برخى طیّبات بر یهود، به خاطر ظلم هاى آنان بوده است، بگذریم كه یهود نیز مانند مشركین پاره اى از چیزها را بر خود حرام كرده بودند. قرآن مىفرماید: كلّ الطّعام كان حلاّ لبنى اسرائیل الاّ ما حَرّم اسرائیل على نفسه (273)
* تحریم بعضى خوردنى ها بر یهود، موقّت بود و توسّط حضرت عیسى علیه السلام بر طرف شد. چنانكه در جاى دیگر مىخوانیم: لاحلّ لكم بعض الّذى حرّم علیكم (274)
* احكام الهى سه نوع است: الف: داراى مصلحت یا مفسده ى واقعى است. مثل اكثر احكام. ب: داراى جنبه آزمایشى است مثل فرمان ذبح حضرت اسماعیل. ج: داراى جنبه ى كیفرى است، مثل همین آیه. آرى، یكى از عذاب هاى خدا، تنگناهاى معیشتى است.
پیام ها:
1- گاهى محدود ساختن غذاى متخلّفان و یاغیان، بلامانع است. حرّمنا... ببغیهم
2- كیفر الهى منحصر در آخرت نیست، در دنیا هم هست. جزیناهم ببغیهم

147- فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَ سِعَةٍ وَلاَ یُرَدُّ بَاءْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ
ترجمه:
(اى پیامبر!) اگر تو را تكذیب كردند پس بگو: پروردگارتان داراى رحمت گسترده است (امّا) عذاب او از قوم تبهكار، دفع نمى شود.
پیام ها:
1- رهبر باید آماده ى شنیدن تكذیب و تهمت از سوى برخى مردم باشد. فان كذّبوك فقل...
2- با تكذیب كنندگان، باید برخوردى خیرخواهانه كرد و اگر تاءثیر نداشت، از تهدید استفاده شود. ذو رحمة لا یردّ باءسه
3- مربّى باید دریاى رحمت باشد. ربّكم ذو رحمة
4- بیم و امید، در كنار هم كارساز است. ذورحمة، باءسه
5- درهاى رحمت الهى حتّى به روى مخالفان هم بسته نیست. فان كذّبوك ربّكم ذورحمة
6- رحمت خداوند، پیش از قهر اوست. ذو رحمة... باءسه
7- گستردگى رحمت الهى، مانع كیفر كردن او نیست. ربّكم ذو رحمة... و لایردّ باءسه هرچند كیفر او نیز در مسیر تربیت انسان و از رحمت و ربوبیّت او سرچشمه مىگیرد.

148 سیقول الذین اشركوا لوشا الله مَآ اءشْرَكْنَا وَلاََّ ءَابَآؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَىْءٍ كَذَ لِكَ كَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُواْ بَاءْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلا الظَّنَّ وَإِنْ اءَنْتُمْ إِلا تَخْرُصُونَ
ترجمه:
به زودى كسانى كه شرك ورزیده اند، خواهند گفت: اگر خدا مىخواست، نه ما و نه پدرانمان شرك نمى آوردیم و هیچ چیزى را (از سوى خود) حرام نمى كردیم. كسانى كه پیش از آنها بودند (نیز پیامبران قبلى را) اینگونه تكذیب كردند تا آنكه طعم قهر و عذاب مارا چشیدند. بگو: آیا براى شما دانشى هست؟ آن را براى ما آشكار كنید! شما جز از گمان و خیال پیروى نمى كنید و شما جز حدس زن و دروغگویانى بیش نیستید.
نكته ها:
* در این آیه یك خبر غیبى از آینده مطرح است كه مشركان چه خواهند گفت، سیقول الّذین اشركوا آن آینده به وقوع پیوست و آنچه پیشگویى شده بود آنان گفتند. و قال الّذین اشركوا(275)
* این بهانه كه اگر خدامى خواست، ما و پدرانمان مشرك نمى شدیم بارها توسّط مشركان مطرح شده است، چنانكه در آیه 35 سوره ى نحل و آیه 20 سوره زخرف نیز آمده است.
* سؤال: این آیه سخن مشركان را نقل مىكند كه اگر خدا از شرك ما راضى نیست، چرا ما را از آن باز نمى دارد؟ پس شرك ما مورد رضاى خداست!
پاسخ: انجام هر كار از هر كسى، از مَدار قدرت خداوند بیرون نیست، لكن اراده و مشیّت خداوند آن است كه انسان راه خود را آزادانه انتخاب كند. دولت كه آب و برق و گاز را به منزل ما مىآورد، این امكانات، دلیل راضى بودن دولت به سوءاستفاده ما نیست. خداوند به انسان عقل و وحى عطا كرده و راه حقّ و باطل را به او نشان داده و او را در انتخاب آزاد گذاشته، ولى اراده و اختیار، نشانه ى راضى بودن او به خلاف ما نیست.
* خداوند، خواهان ایمان اختیارى مردم است نه اجبار آنان به ایمان آوردن. در قرآن بارها آمده است كه: اگر خدا مىخواست، همه را هدایت مىكرد و پیامبر هم حقّ اكراه و اجبار مردم به ایمان را ندارد.
پیام ها:
1- رهبران و اندیشمندان دینى باید خود را براى پاسخگویى به شبهات و بهانه جویى هاى آینده آماده كنند. سیقول
2- فرستادن انبیا و كتب آسمانى براى آنست كه مردم با آزادى و اختیار، موحد شوند. پس منطق مشركین (كه اگر خدا مىخواست با قهر و قدرت مانع شرك ما مىشد) غلط است. لوشاءاللّه ما اشركنا
3- بدتر از گناه، توجیه آن است. مشركان، شرك خود را توجیه كرده و آن را مشیّت الهى مىدانستند. لوشاءاللّه ما اشركنا (جبرگرایى، بهانه اى است براى فرار از مسئولیّت)
4- مشركین، انحراف خود را با تاریخ نیاكان خود توجیه مىكردند. لو شاء اللّه ما اشركنا و لاآباؤنا
5- عقیده به جبر، از توجیهات بى اساس منحرفان است. لو شاء اللّه ما اشركنا شیطان هم كه رهبر منحرفان است، گمراهى خود را به خدا نسبت داد و چنین گفت: ربّ بما اءغویتَنى (276)
6- مخالفان، همواره با اهرم جبر، به تكذیب پیامبران پرداخته اند. كذلك كذّب الّذین من قبلهم
7- قرآن از مخالفان هم تقاضاى حجّت و دلیل مىكند. قل هل عندكم من علم
8- آنان كه به بهانه ى سرنوشت، از مسئولیّت مىگریزند، منتظر چشیدن قهر خدا باشند. ذاقوا باءسنا
9- طرفداران جبر، منطق ندارند و در پى خیالاتند. ان تتّبعون الاّ الظن
10- اگر به جاى علم و یقین، در پى ظن و گمان باشیم، گمراه خواهیم شد. ان انتم الاّ تخرصون

149- قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَلِغَةُ فَلَوْ شَآءَ لَهَدَیكُمْ اءَجْمَعِینَ
ترجمه:
بگو: دلیل روشن و رسا تنها براى خداوند است، پس اگر مىخواست همه ى شما را (به اجبار) هدایت مىكرد.
نكته ها:
* خداوند، با فطرت توحیدى كه در انسان قرار داده و با هدایت انبیا و عقل، حجّت را بر مردم تمام كرده و راه خیر و شرّ و پایان نیك یا بد هر كدام را هم بیان نموده است. براى خطاكاران هم راه توبه و جبران را باز گذاشته است. معجزه هاى روشن انبیا وشیوه ى نیكوى دعوت و استدلال هاى محكم آنان وسازگارى دین با فطرت وعقل، حجّت را برمردم تمام كرده است.
و با این همه، مشركان جز گمان بى اساس، دلیلى بر شرك خود ندارند و اگر راه غیر خدا را بپویند، از خطاها، ضعف ها، محدودیّت هاى علمى و فكرى و هوسها پیروى كرده اند.
* در روایات آمده كه خداوند در قیامت به انسان مىفرماید: راه حقّ را مىدانستى یا نمى دانستى؟ اگر بگوید: مىدانستم، مىپرسد: چرا عمل نكردى؟ و اگر بگوید: نمى دانستم، مىپرسد: چرا در پى یاد گرفتن نبودى، این است حجّت بالغه ى خدا بر مردم.(277)
پیام ها:
1- تنها خداست كه حجت بالغه دارد و همه ى ما در پاسخ او عاجز و تهیدست و مقصّریم. فللّه الحجّة
2- در راه خدا هیچ گونه ابهام و بهانه اى كه دستاویز مخالفان باشد نیست، نه در استدلال، نه در سابقه، نه در صفات پیامبر و نه در شیوه ى برخورد با آنان. فللّه الحجّة البالغة
3- مشیّت خداوند، بر هدایت آزادنه و ارادى انسان و آزادى و اختیار اوست. فلوشاء لهداكم
4- اراده ى خداوند، تخلّف ناپذیر است. فلو شاء لهداكم