تبیان، دستیار زندگی

زمانى به او حقى نمى دهند; چون كالایى به ارثش مى نهند, یا در كودكى زنده به گورش مى كنند. زمانى دیگر او را مانند مردان تلقى مى كنند, و حتى زمانى, تمام هستى را در چشم و ابروى او خلاصه مى بینند, و حاضرند با تیشه عشق او خود را قربانى كنند. زمانى او را لكه ننگ مى پندارند, و زمانى نیز براى پیشبرد اهداف سیاسى از او استفاده مى كنند, و با متهم كردن حریف به بى توجهى به او دشمن را آسیب پذیر مى سازند. زمانى نیز به او آزادى مى دهند تا راحت و بى پروا با او برقصند, و یا با تصویرى از او كالاى خویش را بفروشند, اما زن كیست و چیست؟ انسان; مانند مرد, كه مرد همدم او و او رئیس مرد باشد؟ یا موجودى در خدمت مردان; یا فراتر از مردان, كه به ستم در ضعف نگه داشته شده و جامعه باید با انگشت او بچرخد, و (مرد دشمن اصلى) اوست؟

اگر چه او, چنان كه پیش از این از او نقل كردیم, قاعده عدم تخصیص حكم به مورد را در باره اسباب نزول مى پذیرد, اما در اینجا بر عكس آن نظر مى دهد:
(… و دراین افق, موضوع تعدّد زوجات وارد شد:
(و آتوا الیتامى أموالهم و لاتتبدّلوا الخبیث بالطیّب و لاتأكلوا أموالهم إلى أموالكم إنّه كان حوباً كبیراً. و إن خفتم ألاّتقسطوا فى الیتامى فانكحوا ما طاب لكم من النساء مثنى و ثلاث و رباع فإن خفتم ألاّتعدلوا فواحدة أو ما ملكت أیمانكم ذلك أدنى ألاّتعولوا)
نساء/2ـ3
و اموال یتیمان را (هنگامى كه به حد رشد رسیدند) به آنها بدهید, و اموال بد خود را با اموال خوب (آنها) عوض نكنید, و اموال آنان را همراه اموال خودتان (با مخلوط كردن یا تبدیل كردن) نخورید, زیرا این گناه بزرگى است. و اگر مى ترسید كه (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نكنید, از ازدواج با آنان چشم پوشى كنید و) با زنان پاك دیگر ازدواج نمایید, دو یا سه یا چهار همسر; و اگر مى ترسید عدالت را رعایت نكنید تنها یك همسر بگیرید, و یا از زنانى كه مالك آنها هستید استفاده كنید, این كار از ظلم و ستم, بهتر جلوگیرى مى كند.

سیاق نزول, به اضافه سیاق تركیب زبانى ـ صیغه شرط, كه بین اباحه و بین ترس از عدالت نكردن با یتیمان ربط برقرار مى كند ـ هر دو بر این تأكید دارند كه این حكم, تشریع دائمى نیست, بلكه فقط حكمى است كه به طور موقت تشریع شده و براى حل مشكلات وضعیت اضطرارى به وجود آمده است.57
اگر این حكم, موقت و مربوط به وضعیت اضطرارى به وجود آمده پس از جنگ باشد زمینه كنار گذاشتن آن در زمانهاى دیگر و در وضعیت صلح آماده است, مانند سایر احكام, حدود و دیات كه باید در زمان ما كنار گذاشته شوند, چون مناسب این زمان نیستند.58 دراین مورد او از نظر محمد عبده نیز بهره مى برد. عبده بر این باور است كه تعدّد زوجات, رسمى پیشین و موجود در جامعه جاهلى بود كه حد و مرزى نداشت, اما اسلام آمد و براى آن حدّ و مرزى تعیین كرد, به این نیز قناعت نكرد, بلكه براى همین تعداد محدود نیز شرایطى دشوار گذاشت.59 پس مى توان امروزه به حرمت تعدّد زوجات نظر داد, به این دلایل:

. به دلیل شرط عدالت, كه یك در هزاران هزار نیز تحقق نمى یابد, زیرا عموم مردم فاسد شده اند; مردان درمورد زنان عدالت را رعایت نمى كنند.
2. بدرفتارى مردان داراى چند همسر با آنها زیاد شده است.
3. تعدّد زوجات سبب دشمنى فرزندان آنها مى شود.
عبده مى افزاید; اما درمورد كسى كه فرزند ندارد, این ستم خواهد بود كه از ازدواج مجدد او جلوگیرى شود, زیرا حكمت اصلى ازدواج ادامه نسل است. بنابراین قاضى یا شارع مى تواند به صورت فراگیر از چند همسرى جلوگیرى كند, جز در مواردى كه ضرورت آن براى قاضى ثابت شود, دراین صورت مانعى از سوى دین وجود ندارد.
این همه سخن محمد عبده است, طهطاوى در این زمینه اصلاً وارد نشده و تعدّد زوجات را نفى نكرده است. اما قاسم امین, حداد و ابوزید به دنبال تحریم تعدّد زوجات هستند. دلایل ابوزید را به طور كلى مى توان در این خلاصه كرد كه اولاً آیه را در مقام محدود كردن تعدّد زوجات مى داند, و نه بیان تجویز و اباحه, ثانیاً آیه در وضعیتى اضطرارى نازل شده, یعنى پس از جنگ اُحد كه عده اى حدود 72 نفر شهید شدند, و در نتیجه خانواده هایى سرپرستان خویش را از دست دادند. پس این حكم دائمى نیست. اگر اسلام در مقام تجویز نیست, در مقام محدود كردن است, و از سویى این حكم ویژه وضعیت اضطرارى است و موقت وتاریخمند است, پس لزومى ندارد آن را امروزه حفظ كنیم.

در بررسى این نكات, دو نكته داراى اهمیت است: یكى (تاریخمندى) احكام قرآن و دیگرى نظریات خاص ابوزید در این مسأله. مسأله (تاریخمندى) قرآن و ا حكام آن كه اساس نظریه ابوزید است, با عنوان نسبیت مفهومى ـ فرهنگى, یا نسبیت زبان بحث شده, زیرا تكیه گاه آن نظریه ادوارد ساپیر و بنجامین ورف است, با یك واسطه كه ایزوتسو باشد. این مبنا را به اختصار در این مقاله نقد كرده ایم و تفصیل بیشتر در مقاله اى دیگر آمده است.
اما بررسى دلایل ابوزید در خصوص مسأله تعدد زوجات را در اینجا نقد و بررسى مى كنیم.
برخى از دلایل ابوزید براى تحریم تعدّد زوجات تكیه بر گفتار محمدعبده است كه مى گوید باید مجوز ازدواج بیشتر از یك زن از سوى قاضى صادر شود; زیرا:
ییك. شرطى كه قرآن براى جواز تعدّد زوجات گذاشته امروز وجود ندارد, یك در میلیون هم آن را در نظر نمى گیرند, زیرا فساد در بین مردم گسترش یافته است.
دو. چون بدرفتارى بیشتر شده, واجب است قاضى جلو این كار را بگیرد.
سه. معلوم شده كه منشأ دشمنى فرزندان, اختلاف مادران است كه به خصومت شدید و بى خانمانى مى انجامد.
بنابر این منع كلى ازدواج دوم فقط جلوگیرى از یك عادت است; منع دینى ندارد. فقط در صورت ضرورت, قاضى باید اجازه صادر كند.

گرچه ممكن است گذاشتن شروطى در قانون براى گرفتن همسر دوم صحیح و لازم باشد, اما واقعیت این است كه دلایل نقل شده از محمد عبده ضعیف است:
ییك: نبودن عدالت جز به نسبت یك در میلیون; این ادعا بسیار گزافه است, مگر این كه بگوییم چنین وضعى در مصر زمان عبده وجود داشته. بر اساس چه آمارى مى توان گفت عدالتى كه امروز رعایت نمى شود در زمان صدر اسلام از سوى همه مسلمانها اجرا مى شده, و درصد عدالت مثلاً 100% یا 99% بوده یا 60% مثلاً… ولى امروز (یك در میلیون) رعایت نمى شود, این آمار به طور وضوح غیر واقع بینانه است, زیرا خانواده هاى بسیارى وجود دارند كه در صلح و صفا و عدالت با این وضع زندگى كرده یا مى كنند.
اما بر فرض آن كه عدالت نباشد, باید آن كه مظلوم است براى حق خود از قانون استمداد كند, و قانون گذار دولت اسلامى بر این اساس جرایم و كیفرهایى براى بى عدالتى بگذارد, نه آن كه صورت مسأله را پاك كند.
2. چون بدرفتارى غلبه كرده پس باید… به جاى این مطلب مى توان گفت: پس باید نظارت قانونى جدى تر, و رسیدگى به شكایات زنان ستم دیده بویژه در میان كسانى كه چند همسر دارند, بیشتر و سریع تر شود؟ پس باید قوانین نظارتى جدى تر عمل شود.

3. اما منشأ اختلاف میان فرزندان, این مسأله اگر بوده چنان كه در صدر اسلام و نیز در زمان یوسف و برادران او نیز بوده, اسلام راه حل آن را انسان سازى مى داند و برخورد یوسف گونه و از بین بردن خصومتها.
به هر حال این مسأله با روش بحث عبده قابل مناقشه است, اما نتیجه اى كه ابوزید مى گیرد هرگز پذیرفتنى نیست, و آن تحریم كلى حكم و (زمان مصرف گذشته) بودن مسأله است.
ابوزید مى گوید:
1) آیات در سوره نساء است كه در آغاز آن تساوى زن و مرد آمده, اما افق تاریخى نزول این آیات پس از جنگ احد است, این افق و سیاق تاریخى به اضافه سیاق تركیبى زبانى ـ مشروط بودن جواز تعدد ـ معناى خاصى دارد.60
2) تعدّد زوجات مرسوم بوده, اسلام آن را تشریع نكرده, محدود كرده, از بى عنانى به عدد چهارتا محدود كرده است.61
بنابر این, اولاً این حكم اضطرارى و موقتى است نه دائمى; ثانیاً, به دلیل محدود كردن حكم معلوم مى شود مطلوب اسلام نبوده است.
اما سخن نخست ابوزید اگر درست باشد, باید گفت اختصاصى بودن سبب نزول موجب مخصوص بودن حكم نمى شود. ثانیاً, این سبب مگر فقط در یك زمان به وجود آمده و تكرار نخواهد شد. پس از احد, جنگهاى دیگر با تلفات بیشتر پیش آمده, در صدر اسلام و زمان خلفا و پس از ایشان جنگهاى بسیارى به راه افتاده و همواره شمار زیادى از مسلمانان و گاه چندین برابر كشتگان جنگ احد به شهادت رسیده اند. بنابراین فلسفه تشریع حكم تعدد زوجات همچنان پابرجاست. هم اینك در برخى از كشورهاى اسلامى تعداد شهدا به دهها هزار, در برخى به صدها هزار و در الجزایر و افغانستان بالاى یك تا یك میلیون و نیم مى رسد….

2. اما این نكته كه هدف اسلام محدود ساختن پدیده چهارهمسرى بوده اگر منظور جلوگیرى از بى عدالتى و كنترل افسارگسیختگى موجود در این زمینه و مبارزه با حرمسراهاى شاهانه بوده درست است. ولى این كه بیش از یك همسر از دیدگاه اسلام ناپسند و نامطلوب باشد دلیلى نخواهد داشت, چنان كه مى بینیم اسلام براى آزادى بردگان و منسوخ شدن برده دارى تمهیداتى اندیشیده و قوانینى وضع كرده است و آزاد كردن برده را مطلوب و گاه در شرایطى لازم شمرده است. اما رها كردن همسران متعدد و طلاق همسر دوم و سوم را در هیچ حكمى توصیه نكرده و براى آن پاداشى وعده نداده است. همچنین شرط عدالت كه محدود كننده و قید جواز تعدّد همسران است نیز هیچ گاه بیش از ازدواج به اثبات نخواهد رسید.
بنابراین آنچه ابوزید مى گوید نظریه دین و متن دینى نیست, بلكه گریز از متن است.
هدف دراین پژوهش نشان دادن ناسازگارى بین اهداف اعلام شده و استدلالهاى ابوزید است, كه گاهى از اجتهاد دم مى زند, و گاه انتقاد از قوانین مدنى كشورهایى مانند تونس, و مقصود, نشان دادن ضعف استدلالهاى ابوزید بر تحریم تعدّد زوجات بوده است و نه كاویدن بحث و استدلال بر جواز آن. به عبارت دیگر, هدف ما این بوده كه اولاً: زیربناى نظریه تاریخمندى احكام قرآن را كه نسبیت فرهنگى و زبانى از نظر ابوزید است بررسى كنیم و نشان دهیم كه طرفداران این نظریه در میان زبان شناسان بسیار اندكند. (نسبیت مفهومى و زبانى ساپیر و ورف).

ثانیاً: بر فرض تاریخمندى, آنچه را كه ابوزید سبب تجویز تعدد مى داند امروزه هم موجود است, و شاید به گونه اى شدیدتر…, پس نمى تواند سبب دست برداشتن از این حكم قرآنى باشد. البته باید توجه داشت كه نظریه ابوزید با نظریه عبده و طهطاوى بسیار متفاوت است, تفاوت میان جواز مشروط تا تحریم بسیار است, ضمن آن كه در دلایل عبده نیز جاى تأمل و اشكال بسیار است.

---

1. براى اطلاع بیشتر از دیدگاه هاى ابوزید و زندگى او نگاه كنید به مقاله: (فهم متن در افق فرهنگى آن), پژوهشهاى قرآنى, شماره 21 ـ 22, بهار و تابستان 1379, اثر نگارنده این سطور, و مصاحبه ابوزید با ماهنامه كیان, شماره 54.
2. سیدرضى, نهج البلاغه, 5.
3. ابوزید, نصرحامد, دوائر الخوف; قرائة فى خطاب المرأة, لبنان, المركز للنشرالثقافى العربى, الطبعة الاولى, 1999م, 6.
4. همان, 7ـ6.
5. همان, 86.
6. همان, 10 و 72.
7. همان, 68; حداد, طاهر, امرأتنا فى الشریعة و المجتمع, الدار التونسیة للنشر, 1992, 31.
8. همان, 123.
9. در این زمینه رجوع كنید به صفحه 183 مقاله نویسنده كه در پاورقى شماره یك یاد شد. نیز: مجموعه مقالات (اصل اجتهاد در اسلام) و دروس فى علم الاصول, اثر سید محمد بافر صدر. همچنین باید دانست, قیاس فقه غیر از قیاس در منطق است, بلكه معادل تمثیل در منطق است وگر نه قیاس منطقى در استدلال, درست و پذیرفته است..
10. ابوزید, نصرحامد, مفهوم النص (دراسة فى علوم القرآن), بیروت, المركز للنشر الثقافى العربى, الطبعة الرابعة, 1998, 23 ـ 22.
11. همان, 59.
12. همان.
13. همان, 60.
14. همان.
15. همان, 60.
16. همان, 63.
17. همان, 63.
18. همان, 64.
19. همان, 65.
20. همان, 24.
21. همان, 25.
22. همان, 27.

23. همان, 57.
24. تفصیل نقد این دیدگاه در مقاله اى از نگارنده با عنوان (معنى شناسى و فهم متن) درشماره هاى آینده همین نشریه به چاپ خواهد رسید.
25. ابوزید, نصرحامد, مفهوم النص, 24.
26. همان, 18.
27. همان, 67.
28. الحداد, طاهر, امرأتنا فى الشریعة و المجتمع, 12.
29. ابوزید, نصرحامد, دوائر الخوف, 68.
30. همان, 180.
31. او در سال 1801 میلادى در طهطا متولد شد. در الازهر تحصیل كرد و پس از آن به عنوان واعظ و امام جماعت در ارتش منصوب شد, سپس همراه هیأتى به فرانسه اعزام شد, به عنوان روحانى و براى فراگیرى دانش. وقتى كه به مصر برگشت به تدریس, اشتغالات ادارى و ترجمه پرداخت, تا آن كه به سودان منتقل شد. در سال 1856 به عنوان (رئیس المدرسة الحربیة) تعیین شد و سپس ناظر امور ترجمه شد. سفر او به فرانسه در سال 1826 بود, كه او علاوه بر ارشاد و وعظ به تحصیل زبان فرانسه و دانش هاى جدید نیز پرداخت و پایان نامه هاى مهمى در چندین رشته به نگارش درآورد. مدتى ترجمه دروس اساتید فرانسوى زبان را براى شاگردان انجام مى داد.
(الجامع فى تاریخ الأدب العربى (الأدب الحدیث), 69)
32. عراقى, عاطف, العقل و التنویر فى الفكر العربى المعاصر, (قضایا و مذاهب و شخصیات), قاهره, دارالقباء للطباعة و النشر و التوزیع, 1998م, 148.
33. الفاخورى, حنّا, الجامع فى تاریخ الأدب العربى (الأدب الحدیث), بیروت, دارالجیل, 1986, 72.
34. عراقى, عاطف, العقل و التنویر فى الفكر العربى المعاصر, 147.
35. الجامع فى تاریخ الأدب العربى (الأدب الحدیث), 76.
36. همان, 77.
37. همان, 76.
38. شعبان, زكى الدین, الأحكام الشرعیة للأحوال الشخصیة, لیبى, بنغازى, منشورات جامعة قاریونس, 1993م, 192 ـ 196.
39. فاخورى, حنّا, الجامع فى تاریخ الأدب العربى, 66; روّاد النهضة الحدیثة, 156 و 157.

40. فاخورى, حنّا, الجامع فى تاریخ الأدب العربى, 95.
41. عراقى, عاطف, العقل و التنویر, 213.
42. فاخورى, حنا, الجامع فى تاریخ الأدب العربى, 104 و 105.
43. امین, قاسم, المرأة الجدیدة, 56. به نقل از العقل و التنویر, 216.
44. عراقى, عاطف, العقل و التنویر, 217.
45. امین, قاسم, تحریر المرأة, 135; عراقى, عاطف, العقل و التنویر, 220.
46. زركلى صاحب (الأعلام) درباره طاهر حداد مى نویسد:
(او از پیشگامان نهضت جدید در تونس بود. در تونس متولد شد و تحصیلات خویش را در زیتونه به انجام رسانید, در بدو تأسیس (الحزب الحر الدستورى) 1930 به عضویت آن درآمد, و با هیأتهایى براى درخواست آزادى تونس به پاریس سفر كرد. دو كتاب از او به چاپ رسیده است, (العمّال التونسیون و ظهور الحركة النقابیة) و (امرأتنا فى الشریعة و المجتمع) مجموعه شعرى هم داشته كه مفقود شده است. (الأعلام, 3/220)
47. الحداد, طاهر, امرأتنا فى الشریعة و المجتمع, الدار التونسیة للنشر, 1992, 31.
48. همان, 12 ـ 13.
49. همان.
50. ابوزید, نصرحامد, دوائر الخوف, 67.
51. الحدّاد, طاهر, امرأتنا فى الشریعة و المجتمع, 12.
52. ابوزید, نصرحامد, دوائر الخوف, 285.
53. همان, 286.
54. همان, 203 ـ 205.
55. در جایى دیگر آخرین دیدگاه او را درباره این روش نقل كرده ایم, اما در اینجا مطلب از كتابى است كه محور بحث است.
درباره تعدد زوجات و درستى و ضرورت آن استدلالهاى زیادى شده, در ایران, پیش از انقلاب اسلامى نیز مسأله كثرت دختران ازدواج نكرده گاه مسأله ساز بوده و در مطبوعات منعكس شده, آثار ارزشمندى نیز نوشته شده, از جمله (نظام حقوق زن در اسلام) از شهید مطهرى. نویسندگان عرب نیز دراین زمینه مطالب خوب زیاد گفته اند, از شاگردان خود عبده گرفته تا امروز, از جمله رشیدرضا در جلد چهارم المنار, و یا از باب نمونه (تعدد الزوجات, بین العلم و الدین) از عبدالمحسن على ابوعبدالهل, چاپ لبنان (دارالصحوة) یا الأحكام الشرعیة (چاپ لیبى) از زكى الدین شعبان و….
56. ابوزید, نصرحامد, دوائر الخوف, 217.
57. همان.
58. ر. ك: مقاله (فهم متن در افق تاریخى آن) از نگارنده, پژوهشهاى قرآنى, شماره 22 ـ 21, بهار و تابستان 1379.
59. محمد عبده, الأعمال الكاملة, صفحه 84 به بعد; محمدرشید رضا, تفسیر المنار, 4/348.
60. ابوزید, نصرحامد, دوائر الخوف, 216.
61. همان, 288.
منبع : سایت معارف قرآن