تبیان، دستیار زندگی

زمانى به او حقى نمى دهند; چون كالایى به ارثش مى نهند, یا در كودكى زنده به گورش مى كنند. زمانى دیگر او را مانند مردان تلقى مى كنند, و حتى زمانى, تمام هستى را در چشم و ابروى او خلاصه مى بینند, و حاضرند با تیشه عشق او خود را قربانى كنند. زمانى او را لكه ننگ مى پندارند, و زمانى نیز براى پیشبرد اهداف سیاسى از او استفاده مى كنند, و با متهم كردن حریف به بى توجهى به او دشمن را آسیب پذیر مى سازند. زمانى نیز به او آزادى مى دهند تا راحت و بى پروا با او برقصند, و یا با تصویرى از او كالاى خویش را بفروشند, اما زن كیست و چیست؟ انسان; مانند مرد, كه مرد همدم او و او رئیس مرد باشد؟ یا موجودى در خدمت مردان; یا فراتر از مردان, كه به ستم در ضعف نگه داشته شده و جامعه باید با انگشت او بچرخد, و (مرد دشمن اصلى) اوست؟

زوایاى مختلف نگاه به زن, تفاوت دیدگاه ها را در پى خواهد داشت. در این نوشتار هدف نشان دادن تلاش برخى روشنفكران عرب است, كه با دید انتقادى به مسأله زن در قرآن نگاه كرده اند. تلاش مى كنیم به طور فشرده و از دو جنبه این دیدگاه ها را بررسى كنیم:
1. ادعاى اجتهاد در دین و ادعاى برداشت درست نظریه دین در باره زن.
2. نظریات انتقادى آنان درباره گزاره هاى دینى در این زمینه.
و پس از آن یكى از محورها و نمونه هاى عینى در این زمینه; یعنى تعدد زوجات را به بررسى مى نشینیم.
زیر عنوان نخست, اجتهادها و روش اجتهادى ارائه شده بررسى مى شود, و اینكه آیا چنان اجتهادى درست است؟ و بر فرض درستى آن روش, آیا دستاوردهاى حاصله نیز درست است.
زیر عنوان دوم, نقد این جریان از مجتهدان مسلمان, روشنفكران دینى و متون اسلامى عرضه و بررسى خواهد شد.
مسأله زن و حقوق او از جنجالى ترین مسائل مطرح در كشورهاى اسلامى است, اصل مسأله و مشكلات پدید آمده درباره آن برخاسته از جامعه و محیط فرهنگى غرب بویژه در قرن بیستم است.

دراین غائله سنگین, حقیقت جویى و كشف نظریه اسلام, از یك طرف در پرده جمود متحجران باقى مانده است, و از سوى دیگر در بوق و كرناى منتقدان قوانین اسلام قرار گرفته است. دراین میان اصل مسأله گاه به صورتى تحریف مى شود, كه نتیجه و پیامدهاى آن نه به نفع زن است, و نه به سود مرد; نه زمینه توسعه فرهنگى سیاسى مى شود و نه سبب خوشبختى و رفاه و آرامش روانى درخانواده و جامعه.
جمعى نیز با ادعاى قبول (جوهر عادلانه و توحیدى دین) تا نفى ضرورى ترین احكام آن پیش مى روند, و هیچ غبارى نیز بر چهره دیندارى آنان نمى نشیند.
در چنین آشفته بازارى نقد, بررسى, رد یا تأیید هر نظریه اى ممكن است به تندروى یا كندروى و… متهم شود, و یا با برچسبهاى كلیشه اى دسته بندى و كنارى گذاشته شود.
مسأله زن و حقوق آن در كشورهاى عربى اسلامى سابقه دیرینه دارد, یك قرن پیش از این قاسم امین (1908 ـ 1863م) كتاب (المرأة الجدیدة) را در مصر نوشت. محمد عبده نیز در درسهاى تفسیرى خویش درباره تعدد زوجات و حق طلاق مطالبى گفت. پس از آنان نیز افرادى دیگر با اهداف و استدلالهاى متفاوت در این زمینه نظریاتى ارائه كردند, شاید در آخرین حلقه این دیدگاه, ابوزید و نوال سعداوى قرار داشته باشند.

نصرحامد ابوزید1 خود را ادامه دهنده راهى مى داند كه از طه حسین شروع شد و به امین الخولى و پس از او به محمد احمد خلف الله رسید, در مسأله زن نیز از قاسم امین, طاهر حداد, و زكى نجیب محمود دفاع مى كند. او خودش را جزء علمانیون (سكولارها) مى داند كه نه فقط یك مسلمان است و نه فقط یك ماركسیست یا عضو هر مكتب دیگرى, اما از هر كدام چیزى گرفته است. او همچنین از وابستگى فرهنگى خود به یكى از احزاب چپ ماركسیستى پرده بر مى دارد.
اما ابوزید با این حال كار خود را (اجتهاد) مى خواند. او معتقد است كه فقها و همه دست اندكاران گفتمان دینى به انحراف كشیده شده, و از فهم درست اسلام عاجز مانده اند, و این اوست كه راه درست اجتهاد را شناخته است.

امام على(ع) مى فرماید:
آغاز فتنه ها از هوى و هوسهایى است كه به دنبال آن مى روند, و احكامى كه خود ساخته به دین نسبت مى دهند; بر خلاف كتاب خدا, و بر اساس آن بدعتها عده اى ولایت عده اى دیگر را مى پذیرند (در جبهه واحد قرار گرفته و از آنان پیروى كنند), بیرون از چهارچوب دین خدا. اگر باطل از آمیختگى به حق جدا مى شد, بر طالبان حق مخفى نمى ماند, و اگر حق از زیر پوشش باطل برهنه مى شد, زبان دشمنان قطع مى شد, (بدعت گذاران) قسمتى از حق را مى گیرند و قسمتى از باطل را, و آنها را در هم مى آمیزند, آن جاست كه شیطان بر پیروان خویش چیره مى شود, و آنانى كه (مشمول) رحمت پروردگار قرار گرفته اند (نجات مى یابند).2

آمیختن حرف حق با سخن باطل, حتى اگر براى نتیجه گیرى درستى باشد, صحیح نخواهد بود, چه رسد كه براى نتیجه گیرى از پیش تعیین شده و نادرستى باشد. اگر حق به گونه اى آشكار به نمایش گذاشته شود جاى شبهه اى نمى ماند, و اگر باطل خالص نشان داده شود توان فریفتن كسى را نخواهد داشت.
حال نگاهى مى اندازیم به ادعاى ابوزید كه تلاشهاى خودش را (اجتهاد) اسلامى مى خواند:
(به سبب اهمیت و اصالت نقش خرد در پایه گذارى ایمان و هدایت, اسلام بین عقل و اجتهاد, پیوندى محكم برقرار ساخته است. رسیدن به نتیجه درست (صواب) را شرط اجازه اجتهاد قرار نداده است, چه رسد كه كشف حقیقت را كه گمشده همیشگى مؤمن است شرط اجازه اجتهاد قرار بدهد. اسلام اجتهاد خطا را هم اجازه داده (من اجتهد فأخطأ فله اجر) ـ هر كسى اجتهاد كند و [اگرچه] در اجتهاد خویش اشتباه كند پاداش دارد ـ این براى آن است كه خطا كردن در میدان (تفكر آزاد) راه رسیدن به صواب و)درستى خواهد بود.)3

البته اسلام دین خرد و موافق (اجتهاد) است. اما اجتهاد اصطلاحى است كه مفهومى معین را در نظر دارد. بى تردید تلاش عالمانه براى كشف حقیقت از منابع دینى با داشتن تواناییهاى لازم و به قصد شناخت درست معارف دین و احكام آن, كارى خداپسند است, اما آنچه را كه اجتهاد مى خواند درست نیست; تعریف او از اجتهاد این است:
(تفكر بدون ترس, بى هیچ مانع و یا (منطقه هاى ممنوعه) چنان كه عده اى مى خواهند. دینى كه به (تفكر آزاد) تشویق مى كند و پاداش براى اجتهاد خطا در نظر مى گیرد, دینى كه به خود اعتماد دارد, دینى است كه به مؤمن جرأت و جسارت اجتهاد مى دهد و جرأت بحث و تفكر, از خشم ناراضیان و تعصب متعصبان نیز نخواهد هراسید.)4
اجتهاد را (تفكر آزاد) خواندن مشكلى را حل نمى كند, در تعریف باید واژه ها شفاف و هدف مشخص باشد. اگر بار عاطفى ـ شعارى آزادى را كنار بگذاریم, آن وقت (آزاد) در این تعریف مساوى خواهد بود با (جست وجوى بى برنامه, بى ضابطه و پراكنده.

اجتهاد در مسائل دینى, توانایى یا تواناییهاى علمى ویژه لازم دارد; آشنایى با ادبیات عرب از صرف و نحو و لغت تا علوم بلاغى, دانستن تفسیر و توضیح پیامبر(ص) درباره آیات, سند شناسى (شامل متن شناسى, رجال و درایة الحدیث) از این جمله هستند.
آیا بهتر نیست به جاى (تفكر آزاد) عناصر دیگرى را در اجتهاد دخالت بدهیم؟ مثلاً تفكرى (ضابطه مند) در (چارچوب متونى خاص), و پیروى از (منطقى خاص) در استدلال و براى (كشف نظر دین) و… تن دادن به سخنان صریح دین (نص)؟
اگر گفته شود منظور از (تفكر آزاد), یعنى محدود نماندن در خود دین, و قواعد مشخص اجتهاد و ضوابط آن در شرع است, ولى واقعیت این است كه منظور ابوزید از (تفكر آزاد) محدود نماندن در چهارچوب متون دینى است. او حركت در این چهارچوب مشخص را ناسازگار با تفكر آزاد تلقى مى كند, به این گفته او بنگرید:
(ان قضیة المرأة لاتناقش اطلاقاً إلا بوصفها قضیة اجتماعیة, و إدخالها فى دائرة القضایا الدینیة هو فى الحقیقة تزییف لها, و قتل لكل امكانیات الحوار الحرّ حولها)…(و هو اطار لایسمح بالتداول الحرّ للافكار.)5
بى تردید مسأله زن جز به عنوان مسأله اى اجتماعى قابل گفت وگو نیست, وارد كردن این مسأله در چهارچوب مسائل دینى لوث كردن مسأله است, و سبب از میان رفتن تمامى امكانات گفت وگوى آزاد در آن باره خواهد شد.)…(و این از تفكر آزاد جلوگیرى مى كند).

فكر آزاد و گفت وگوى آزاد با مرجع قراردادن متون دینى ناسازگار است. در نتیجه اجتهاد با مرجع قراردادن متون دینى ناسازگار است; این نتیجه مستقیم ادعاى اوست.
آیا واقعاً این كار اجتهاد است؟ گفت وگوى آزاد از محدودیت متون دینى, با مرجع قراردادن معیارهایى غیردینى و گریز از محدودیت متون دینى این همان چیزى است كه اسلام براى آن پاداش در نظر گرفته است؟
معلوم است كه آنچه با این دیدگاه گفته شود اجتهاد نیست, زیرا براى (فهم و استخراج احكام از منابع آن) نیست. او در جایى مى نویسد:
(در اثر دگرگونى در روابط اجتماعى و انسانى در ساختار جامعه, هم وطنى (شهروندى) اساس جامعه بشرى است, نه (دین) . مبناى (مساوات) بین شهروندان (قرارداد اجتماعى) است.)6
به درستى و نادرستى این سخن فعلاً كار نداریم, اما نمى تواند اجتهاد به مفهوم اسلامى آن باشد, یعنى آن چیزى كه در اسلام حتى در خطاى آن پاداش وجود دارد.

ابوزید در جایى دیگر از كتابش, در نقل و بررسى سخنان (طاهر الحداد) نویسنده تونسى مى نویسد:
(طاهر حداد این سخن فقها را مى پذیرد كه (نصوص) و (متون) دینى محدودند اما وقایع نامحدود, ولى براى حل این مشكل با فقیهان كه مى گویند باید از قیاس ـ به معناى فقهى آن ـ بهره جست, هم نظر نیست كه وقایع جدید را به علت شباهت یا همسانى یا رویارویى با احكام معلوم, یا استنباط علت… تابع احكام سابق قرار دهیم, چیزى كه در (دانش اصول فقه) مطرح است, بلكه به پدیده (نسخ) در نصوص دینى توجه دارد و مى گوید: … در طول زندگى 23 ساله پیامبر لازم آمد كه نصوصى با نصوص دیگر نسخ شود و احكامى جایگزین احكام دیگر شود, كه سنت ازلى است, پس ما چگونه از اسلام این دین جاودانه دفاع كنیم, بدون تبدیل و تغییر احكام).7
ابوزید و حداد به این نكته اشاره نمى كنند كه اسلام به تدریج دعوت خویش را آغاز كرد و جریان نسخ به فرض آن كه در قرآن رخ داده باشد پدیده اى لازم در شرایط تدریجى ظهور و حاكمیت اسلام و در انحصار خدا بود, حتى پیامبر نیز بدون وحى حق كم و زیاد كردن در احكام قرآن را نداشت. واقعیت این است كه (نسخ) كارى است در انحصار شارع; حكمى به حكمى, یا دین و كتابى با دین وكتاب دیگر. نسخ احكام توسط مجتهد زمانه ابوزید و مانند او معنایى جز ردّ احكام دین ندارد, و هرگز چنین عملى اجتهاد نامیده نمى شود.

ابوزید معتقد است كه دینى از دنیوى جداست, بنابر این دین به امور اجتماعى و سیاسى نباید بپردازد و نتیجه حاكمیت دینى زشت ترین شكل دیكتاتورى است:
(گفتمان دینى مسأله زن را تحریف مى كند, زیرا مى خواهد با مرجع قراردادن نصوص دینى مسأله را حل كند, و این نكته را نادیده مى گیرد كه مسأله زن در اساس موضوعى اجتماعى است.)8
بنابراین نباید مسأله زن را در قرآن و سایر متون دینى جست وجو كنیم, زیرا این یك مسأله اجتماعى است, و مسائل اجتماعى ربطى به دین ندارند.
آیا این سخن اجتهاد است, یا پاك كردن صورت مسأله از گفتمان دینى؟ در اینجا باید دید اجتهاد چیست, و چه كسى مجتهد است؟