11-قُلْ سِیرُواْ فِى الاَْرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَیْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُكَذِّبِینَ
ترجمه:
(اى پیامبر! به آنان) بگو: در زمین بگردید، سپس بنگرید كه سرنوشت تكذیب كنندگان چگونه شد؟
نكته ها:
* فرمان سیروا فى الارض شش بار در قرآن آمده است. متاءسّفانه كافران بیش از ما به این دستور عمل كردند و وجب به وجب كشورهاى اسلامى را كاوش كردند و از منابع، ذخایر، نقاط قوّت و ضعف، آثار فرهنگى، كتب خطى و هنرهاى مسلمانان آگاه شده و آنها را غارت كردند و مسلمانان در خواب غفلت ماندند.
پیام ها:
1 سفرهاى علمى وآموزنده وعبرت آور، ستوده و نیكوست. سیروا... ثمّ انظروا
2 شكست و سقوط مخالفان حقّ حتمى است، اگر شك دارید، تاریخشان را بخوانید و با سفر، آثارشان را ببینید و عبرت بگیرید. سیروا... ثم انظروا
3 عوامل عزّت یا سقوط جوامع، قانونمند است. اگر عواملى مثل انكار و تكذیب حقّ در زمانى سبب هلاكت شد، در زمان دیگر هم سبب مىشود. سیروا... انظروا
4 یكى از عوامل سقوط تمدّن ها، تكذیب انبیا است. عاقبة المكذّبین
5 جلوه هاى گذرا مهم نیست، پایان كار مهم است. عاقبة المكذّبین

12-قُل لِّمَن مَّا فِى السَّمَوَتِ وَ الاَْرْضِ قُل لِّلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَمَةِ لاَ رَیْبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُوَّاْ اءَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ
ترجمه:
بگو: آنچه در آسمان ها و زمین است براى كیست؟ بگو: براى خداوند است كه بر خود، رحمت را مقرّر كرده است. او قطعاً شما را در روز قیامت كه شكّى در آن نیست جمع خواهد كرد. كسانى كه خود را باختند (و با هدر دادن استعدادها، به جاى رشد، سقوط كردند) همانان ایمان نمى آورند.
نكته ها:
* موضوع وجوب رحمت بر خدا، در قرآن دوبار آنهم در این سوره (آیات 12 و54) آمده است.
* جمله ى لاریب فیه، هم درباره ى قرآن آمده است، هم درباره ى قیامت.
* خداوند همان گونه كه بر ما تكالیفى واجب كرده است، وظایفى را هم بر خود مقرّر فرموده؛ از جمله: هدایت كردن: اِنّ علینا للهدى (22)، رزق دادن: على اللّه رزقها(23)، لطف كردن: كتب على نفسه الرّحمة (24) و پیروزى وغلبه ى دین خدا: كتب اللّه لاغلبنّ انا و رسلى (25) ولى شرط بهره مند شدن از رحمت الهى، رحم به بندگان است. چنانكه در حدیث آمده است: مَن لایَرْحَم لا یُرحَم (26)
* سلمان از پیامبر صلّى الله علیه وآله نقل كرده كه فرمود: رحمت خداوند، صد درجه است، یك درجه ى آن، منشاء همه ى الطاف الهى در دنیا شده است، خداوند در قیامت، با همه ى صد درجه رحمت خود با مردم معامله خواهد كرد.(27)
* قرآن، رحمت الهى را بر همه چیز شامل مىداند: رَحمَتى وَسعت كلّ شى ء(28) و این رحمت، مصداق هاى فراوان دارد، از جمله:
باران: ینزّل الغیث من بعد ما قنطوا وینشر رحمته (29)
باد: یُرسل الرّیاح بُشرىً بین یدى رحمته (30)
شب و روز: و مِن رَحمته جَعَل لكم اللیل و النّهار(31)
پیامبر: و ما اءرسلناك الاّ رحمة للعالمین (32)
قرآن: هذا بصائر للنّاس و هُدىً و رحمة (33)
تورات: كتاب موسى اماما و رحمة (34)
آزادى: فاءنجیناه و الّذین معه برحمة منّا(35)
علاقه به همسر: و جعل بینكم مودّة و رحمة (36)
گیاهان و میوه ها: فانظُر الى آثار رحمة اللّه كیف یُحیى الارض بعد موتها(37)
پذیرش توبه: لاتَقنطوا من رحمة اللّه (38)
پیام ها:
1 یكى از شیوه هاى تبلیغى كه پیامبر ماءمور به آن است، طرح سؤال و جواب است. قل لمن... قل للّه
2 هستى بر اساس رحمت است و رحمت الهى بر همه چیز و همه جا گسترده است. كتب على نفسه الرّحمة
3 همان گونه كه آفریده هاى خدا در دنیا (مثل باد، باران، روز و شب، گیاهان...) رحمت است، معاد هم رحمت است. لیجمعنّكم
4 دلیل بر پا شدن قیامت، برخوردارى مردم از رحمت است. كتب على نفسه الرّحمة لیجمعنّكم
5 گرچه رحمت الهى گسترده و لازم است، لكن گروهى خود را محروم مىكنند. خسروا انفسهم
6 به جاى استدلال، در پى هوا و هوس بودن و به جاى اولیاى خدا، سراغ طاغوت رفتن و به جاى ایمان و اعتقاد به آخرت، كفر ورزیدن و به جاى تسلیمِ نور، تسلیمِ نار شدن، خسارت عظیم كفّار است. (تمام آیه)

13-وَلَهُ مَا سَكَنَ فِى الَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
ترجمه:
و تنها براى اوست آنچه در شب و روز قرار گرفته و او شنواى داناست.
نكته ها:
* شب و روز، مانند گهواره، انسان و موجودات را در دامن خود آرامش مىبخشد. برخى موجودات در شب، و بعضى در روز استراحت مىكنند.
پیام ها:
1 هم كلّ نظام از خداوند است؛ وله ما سكن، هم نظارت و كنترل از آنِ اوست. هو السمیع العلیم

14-قُلْ اءَغَیْرَ اللّهِ اءَتَّخِذُ وَلِیّاً فَاطِرِ السَّمَوَتِ وَالاَْرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَ لاَ یُطْعَمُ قُلْ إِنِّىَّ اءُمِرْتُ اءَنْ اءَكُونَ اءَوَّلَ مَنْ اءَسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِینَ
ترجمه:
بگو: آیا غیر از خدا را سرپرست خود بگیرم در حالى كه او آفریدگار آسمان ها و زمین است او همه را طعام مىدهد، ولى كسى به او طعام نمى دهد. بگو: همانا من ماءمورم كه اوّلین كسى باشم كه تسلیم فرمان اوست. و (به من گفته شده كه) هرگز از مشركان مباش.
نكته ها:
* در شاءن نزول آیه آمده است كه جمعى از اهل مكّه به پیامبر صلّى الله علیه وآله گفتند: تو به خاطر فقر، از بت ها دست كشیده اى، ما حاضریم تو را بى نیاز كنیم تا با ما مخالفت نكنى. این آیه نازل شد و به آنان پاسخ داده شد.
پیام ها:
1 یكى از شیوه هاى تبلیغ و هدایت كه پیامبر براى برانگیختن عقل مردم مورد استفاده قرار مىدهد، بیان دلیل در قالب سؤال است. قل اءغیر اللّه
2 انسان به دلیل نیازها ومحدودیّت ها به طور فطرى به سراغ سرپرست وپناهگاه مىرود، لكن بحث اصلى بر سر آن است كه به سراغ چه كسى برویم. قل اءغیر اللّه اتّخذ...
3 خداوند آسمان و زمین را بدون الگوى قبلى آفرید. فاطر السموات فاطر، یعنى آفریننده مبتكر.
4 تاءمین نیازها از شئون ولایت الهى است. ولیّا... یطعم
5 جز خداوند، همه ى معبودها و مخلوقات نیازمندند. لایطعم
6 چون خداوند هم خالق بشر و هم رازق اوست و نیازهایش را برطرف مىكند، به این دلیل انسان باید نسبت به خدا تعبّد و ولایت پذیرى داشته باشد. فاطر... و هو یطعم... انّى اُمرتُ اءن اكون اوّل مَن اسلم
7 پیامبراكرم صلّى الله علیه وآله ماءمور به اظهار موضع عقیدتى خود مىباشد. قل انّى اُمرت اءن...
8 رهبر باید پیشگام در آیین باشد و بالاترین درجه ى اخلاص و تسلیم را داشته باشد. اوّل مَن اءسلم
9 پذیرش ولایت غیر خدا، شرك است. اءغیراللّه اتّخذ ولیّا... لاتكوننّ من المشركین

15-قُلْ إِنِّىَّ اءَخَافُ إ نْ عَصَیْتُ رَبِّى عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ
ترجمه:
بگو: همانا اگر پروردگارم را نافرمانى كنم، از عذاب روزى بزرگ بیمناكم.
نكته ها:
* خوف و ترس دو گونه است:
الف: ناپسند، مثل ترس از جهاد.
ب: پسندیده، مانند خوف از عذاب الهى.
پیام ها:
1 قانون الهى براى همه یكسان است، پیامبر خدا هم اگر معصیت كند، باید از گرفتارى آن بترسد. اءخاف اِن عَصیتُ ربّى
2 ترس اولیاى خدا، از قهر الهى است، نه از طاغوت ها و مردم. اءخاف... ربّى
3 توجّه به ربوبیّت خداوند، مقتضى پرهیز از معصیت اوست. ان عصیت ربّى
4 ترس از كیفر، از عوامل بازدارنده از انحراف و خطاست. اءخاف ان عصیت ربّى عذاب یوم عظیم
5 اظهار ترس رسول خدا از قیامت، نقش سازنده براى دیگران دارد. قل انّى اءخاف... عذاب یوم عظیم
6 در برابر تطمیع و وعده هاى دیگران، از اهرم حساب قیامت استفاده كنید. (با توجّه به شاءن نزول آیه ى قبل كه پیشنهاد كردند ما تو را بى نیاز مىكنیم، تو از تبلیغ دست بردار، پیامبر مىفرماید: من از قیامت مىترسم.) انّى اخاف... عذاب یوم عظیم

16-مَن یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ
ترجمه:
در آن روز، از هر كس عذاب الهى برداشته شود، قطعاً مشمول رحمت الهى شده و این است رستگارى آشكار.
نكته ها:
* رسول خدا صلّى الله علیه وآله فرمود: سوگند به خدایى كه جانم در دست اوست، هیچ كس در قیامت با عمل خود به بهشت نمى رود. پرسیدند: حتّى شما یا رسول اللّه؟ فرمود: حتّى من، مگر آنكه فضل و رحمت خدا مرا دریابد. سپس دستان مبارك خود را روى سر نهاد واین آیه را تلاوت كرد.(39) البتّه بدیهى است كه رحمت الهى تنها به اعمال صالح و افراد نیكوكار تعلّق مىگیرد.
پیام ها:
1 خطر، متوجّه همه است و نجات از عذاب الهى، لطف ویژه مىطلبد. من یُصرف... فقد رَحِمَه
2 تسلیم خدا شدن، زمینه ى دریافت رحمت الهى است. انّى اُمرت ان اكون اوّل مَن اسلم من یُصرف عنه... فقد رَحِمَه
3 تنها رحم الهى قهر او را برمى گرداند، قبول اعمال ما و شفاعت اولیاى خدا هم پرتوى از رحمت اوست. مَن یُصرف... فقد رَحِمَه

17-وَإِن یَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِن یَمْسَسْكَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شىْءٍ قَدِیرٌ
ترجمه:
و اگر خداوند (براى آزمایش و رشد، یا كیفر اعمال) تو را با (اسباب) زیان و آسیب درگیر كند، جز خودش هیچ كس برطرف كننده آن نیست و اگر خیرى به تو برساند، پس او بر هر چیز تواناست.
پیام ها:
1 سرچشمه ى همه ى امور یكى است، نه آنكه خیرات از منبعى و شرور از منبع دیگر سرچشمه گیرد. و اِن یَمْسَسْك اللّه بضرّ... و اِن یَمْسَسْك بخیر
2 باید همه ى امیدها به خدا و همه ى خوف ها از او باشد. فلا كاشف له الاّ هو
3 قوانین الهى استثنا بردار نیست، پیامبر اكرم صلّى الله علیه وآله نیز در مواجهه با حوادث تلخ و شیرین، باید متوجّه خدا باشد. و اِن یَمْسَسْك اللّه بضرّ... واِن یَمْسَسْك بخیر فهو على كلّ شى ء قدیر

18-وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِیمُ الْخَبِیرُ
ترجمه:
اوست كه بر بندگان خود قاهر و مسلط است و اوست حكیم آگاه.
نكته ها:
* كلمه ى قهر، به آن نوع غلبه اى گفته مىشود كه مقهور، ذلیلِ در برابر قاهر باشد.
* در آیه ى 14، ولایت و رزّاقیّت خدا مطرح بود: ولیّاً...و هو یطعم در آیه ى 15، قهر و قیامت الهى: انّى اخاف...عذاب در آیه ى 16، نجات و رحمت خدایى:...فقد رَحِمَه در آیه ى 17، حلّ مشكلات و رسیدن به خیرات: فلا كاشف له الاّ هو و در این آیه، قدرت مطلقه ى خدا مطرح است: و هو القاهر فوق عباده
پیام ها:
1 از دیگران هراسى نداشته باشیم كه قدرت خدا فوق همه ى قدرت هاست. و هو القاهر فوق عباده
2 قدرت و قهاریّت خدا، همراه با حكمت و علم اوست. الحكیم الخبیر
3 نفع و ضرر رساندن خداوند، بر اساس حكمت و آگاهى اوست.

19- یَمْسسك اللّه بضرّ... یَمْسسك بخیر... و هو الحكیم الخبیر ٌبَیْنِى وَ بَیْنَكُمْ وَ اءُوحِىَ إِلَىَّ هَذَا الْقُرْءَانُ لاُِنذِرَكُم بِهِ وَ مَن بَلَغَ اءَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ اءَنَّ مَعَ اللّهِ ءَالِهَةً اءُخْرَى قُل لاَّ اءَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَحِدٌ وَإِنَّنِى بَرِىَّءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ
ترجمه:
بگو: چه موجودى در گواهى برتر و بزرگتر است؟ بگو: خداوند میان من و شما گواه است. و این قرآن به من وحى شده تا با آن شما را و هر كه را كه این پیام به او برسد هشدار دهم. آیا شما گواهى مىدهید كه با خداوند، خدایان دیگرى هست؟ بگو: من گواهى نمى دهم. بگو: همانا او خداى یكتاست و بى تردید من از آنچه شما شرك مىورزید، بیزارم.
نكته ها:
* مشركان مكّه، از پیامبر اسلام براى رسالتش شاهد مىطلبیدند و نبوّت آن حضرت را نمى پذیرفتند و مىگفتند: حتّى یهود و نصارا تو را پیامبر نمى دانند. این آیه در زمان غربت اسلام، خبر از آینده اى روشن و رسالت جهانى اسلام مىدهد.
* حضرت على علیه السلام در تفسیر عبارت انّما هو اله واحد فرمودند: اگر خدایان دیگرى بودند، آنها هم پیامبرانى مىفرستادند.(40)
* عدّه اى را به عنوان اسیر نزد پیامبراكرم صلّى الله علیه وآله آوردند، حضرت از آنان پرسید: آیا تاكنون دعوت به اسلام شده اید؟ گفتند: نه، حضرت فرمود: همه را به محل اَمن برسانند و آزادشان كنند، زیرا كسى كه هنوز نداى اسلام را نشنیده است نباید اسیر نمود، سپس این آیه را تلاوت فرمود: لانذركم به و من بلغ (41)
* امام صادق علیه السلام فرمودند: انذار همیشگى باید همراه با منذر همیشگى باشد. پس امامت و رهبرى الهى نیز تا ابد باید همراه قرآن باشد.(42)
* معمولاً در انسان ها انگیزه ى دفع ضرر، قوى تر از جلب منفعت است. لذا قرآن، به مساءله ى انذار تاءكید كرده است. لانذركم در آیات دیگر نیز مىخوانیم: ان اءنت الاّ نذیر(43)، انّما اءنا نذیر مبین (44)
* در احادیث متعدّدى مَن بَلَغ به ائمّه معصومین علیهم السلام تفسیر شده است.(45)
امام صادق علیه السلام نیز درباره مَن بَلغ فرمودند: مقصود كسى است كه وظیفه امامت به او رسیده است و او همانند پیامبر، مردم را با قرآن انذار مىكند.(46)
پیام ها:
1 براى حقّانیت پیامبر اسلام، گواه بودن خداوند كافى است. قل اللّه شهید
2 طرح و بیان حقایق به شكل سؤال و جواب از شیوه هاى تبلیغى قرآن است. قل اىّ شى ء...قل اللّه
3 غفلت و سهو و فراموشى و محدودیّت، هم قدرت خبرگیرى انسان را كم مىكند، هم قدرت گواه بودن او را، و چون خدا از این عوارض دور است، پس بزرگ ترین شاهدها خداوند است. اءكبر شهادة قل اللّه
4 قرآن، بزرگ ترین گواه بر رسالت پیامبر است. اللّه شهید بینى و... هذا القرآن
5 براى مردم غافل، سخن گفتن از زاویه ى انذار مؤثّرتر است. لانذركم
6 رسالت حضرت محمد صلّى الله علیه وآله جهانى و جاودانى و براى همه ى مردم در همه ى عصرها و نسل هاست. لانذركم به و مَن بلغ
7 تا قانون به مردم ابلاغ نشود، توبیخ و مسئولیّتى در كار نیست. و من بلغ و به اصطلاح علم اصول، عِقاب بدون بیان، قبیح است.
8 از جمله شرایط لازم براى رهبر آسمانى: ایمان به مكتب: اوحى الى هذا القرآن، امید به آینده و مَن بَلَغ، صلابت قل لا اءشهد و برائت از شرك است. انّنى برى ء ممّا تشركون

20-اءَلَّذِینَ ءَاتَیْنَهُمُ الْكِتَبَ یَعْرِفُونَهُ كَمَایَعْرِفُونَ اءَبْنَآءَهُمُ الَّذِینَ خَسِرُوَّاْ اءَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ
ترجمه:
كسانى كه به آنان، كتاب (آسمانى) دادیم (یهود و نصارى)، محمّد را همانند فرزندان خود مىشناسند (و بشارت هاى انبیا و كتب آسمانى پیشین را منطبق بر آن حضرت مىبینند، ولى حاضر به پذیرفتن آن نیستند) پس كسانى كه به (فطرت و رشد و سعادت آینده) خودشان زیان زدند، ایمان نمى آورند.
نكته ها:
* این آیه، مشابه آیه ى 146 سوره ى بقره است.
* هم نام و نشان پیامبر اسلام صلّى الله علیه وآله در تورات وانجیل بوده وعلماى اهل كتاب، او را به عنوان پیامبر موعود به مردم بشارت مىدادند، و هم اخلاقیّات حضرت و یارانش در كتب آنان بوده است: محمّد رسول اللّه والّذین معه اءشدّاء علَى الكفّار رحماء بینهم... ذلك مثلهم فى التوراة و مثلهم فى الانجیل كزرع...(47)
* شناخت فرزند، اصیل ترین و قدیمى ترین شناخت هاست. چون او را از هنگام تولّد مىشناسند، ولى شناخت برادر و پدر و مادر براى انسان، ماه ها پس از تولّد است چنانكه شناخت همسر نیز پس از ازدواج مىباشد. از این رو آیه مىفرماید: آنان پیامبر را مانند فرزندان خود مىشناسند.
پیام ها:
1 خداوند بر اهل كتاب حجّت را تمام كرده و آنان پیامبر اسلام را به خوبى مىشناختند. الّذین آتیناهم الكتاب یعرفونه
2 پیامبر باید به گونه اى شناخته شود كه هیچ شكّى در او نباشد. یعرفونه كما یعرفون اءبناءهم
3 تنها شناخت و علم، مایه ى نجات انسان نیست، چه بسیار خداشناسان و پیامبرشناسان و دین شناسان كه به خاطر عناد و لجاجت از زیان كارانند. یعرفونه كما یعرفون ابناءهم الّذین خسروا اءنفسهم
4 كتمان حقّ، سبب سوء عاقبت وخسارت است. خسروا اءنفسهم فهم لایؤمنون