تبیان، دستیار زندگی

آنچه مى خوانید بخشى از یادداشت هاى استاد شهید مرتضى مطهرى است كه تا كنون منتشر نشده بود و به تازگى پس از تنظیم موضوعى و با ترتیب الفبایى, از سوى شوراى نظارت بر نشر آثار استاد فقید منتشر شده است. جلد پنجم از این مجموعه ارزشمند شامل حرف هاى (ز) و (س) بوده كه بیشتر حجم آن به (زن) اختصاص یافته است. از این میان صفحاتى را كه در ارتباط با موضوع زن در قرآن بوده برگزیده ایم و به درج آن در این شماره اقدام كرده ایم; اما سه نكته در این میان یادكردنى است:
1. این مباحث به صورت یادداشت بوده كه پس از گردآورى و تنظیم بدین صورت درآمده است. بنابراین به طور طبیعى از نظر نگارش و تدوین, ساختار مقاله را نخواهد داشت. همچنین گاه موضوعات و مباحث پراكنده اى در كنار یكدیگر دیده مى شود. نیز در مواردى به طرح مسأله پرداخته و زمینه هاى بررسى آن را یادآور مى شود, اما به پاسخ و تحلیل آن نمى پردازد.
2. از آنجا كه استاد شهید, یادداشت هاى مزبور را به منظور استفاده در تألیفات و سخنرانى ها نوشته اند, چه بسا برخى از آنچه در یادداشت ها آمده نظر نهایى و قطعى آن بزرگوار نباشد یا داراى اجمال و ابهام باشد كه اگر به صورت كتاب یا گفتارى از سوى خود ایشان تنظیم مى شد همراه با توضیح و تكمیل بود, ولى بى تردید به صورت كنونى نیز بویژه براى اهل تحقیق نكته آموز و سودمند مى نماید.
3. آنچه مى خوانید عین دست نوشته هاى ایشان است كه بى هیچ گونه ویرایش آورده مى شود. تنها برخى كلمات یا عناوین یا ارجاعات یا شماره ها حذف گردیده كه به جاى آن سه نقطه گذارده شده است, چنان كه گاه توضیحاتى افزوده شده كه با علامت [ ] مشخص شده است. همچنین تیترها و ترجمه آیه ها نیز از نوشته هاى ایشان نیست. پژوهشهاى قرآنى

ـ از نظر قرآن, زن به خاطر مرد آفریده نشده است و سرشت زن و مرد یكى است.
ـ زن شایسته احراز عالى ترین مقام معنوى است و مى تواند از این جهت در ردیف مردان قرار بگیرد, جنسیت مانع نیست.
ـ قرآن در برخى مسائل كه مربوط به حیات اجتماع است زن و مرد را مشتركاً دخالت مى دهد. آن چنان كه در مورد امر به معروف و نهى از منكر فرموده است: (والمؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیاء بعض…) و یا آیه هاى دیگرى كه المسلمون و المسلمات والمؤمنون و المؤمنات دارد.
ـ قرآن در خطابات خود تنها مردان را مخاطب قرار نداده است.
ـ در داستان آدم و حوا, منطق قرآن با آنچه در تورات و انجیلِ محرّف آمده است متفاوت است.
ـ در قرآن نمى گوید كه حوا از دنده چپ آدم آفریده شده است.
ـ زنانى كه در قرآن به آنها اشاره شده است; در قبال هر قدّیسى یك قدیسه اى اسم برده شده.
ـ علاقه زن و مرد به یكدیگر از نظر قرآن یكى از آثار حكمت و رحمت خداست. علاقه جنسى از نظر قرآن ذاتاً پلید نیست و تجرّد, مقدس نیست.

ـ ترغیب به امر نكاح در قرآن [در موارد بسیارى دیده مى شود].
ـ زن و مرد هر دو پوشش یكدیگر [هستند] و زن مایه سكونت قلب مرد است.
ـ بهشت از مختصات مردان نیست, انسانیت و نفس ناطقه مختص مرد نیست.
ـ قرآن براى مرد درجه اى مافوق زن قائل است, به حكم (و للرجال علیهنّ درجة) و آیه (الرجال قوّامون على النّساء).
ـ قرآن اینكه مشركین براى حق[یعنى خدا], دختر قائل بودند قسمت ضیزى مى خواند و (أصطفى البنات على البنین) مى گوید.
ـ قرآن والدین را با هم براى انسان ذكر مى كند: (و قضى ربّك ألاّ تعبدوا إلاّ ایّاه و بالوالدین إحساناً), (و وصّینا الانسان بوالدیه حسناً) ولى حق مادر را بیشتر مى داند: (حملته اُمّه وهناً على وهن).
…
ـ یكى از سنن خرافى كه قرآن آن را منع كرد این بود:
(و قالوا ما فى بطون هذه الأنعام خالصة لذكورنا و محرّم على أزواجنا و إن یكن میتة فهم فیه شركاء سیجزیهم وصفهم إنّه حكیم علیم) انعام/139

ـ یكى دیگر قتل دختران است كه در یك آیه این عمل را سفاهت مى خواند:
(قد خسر الذین قتلوا أولادهم سفهاً بغیرعلم) انعام/140
ـ زن و بهشت; [در این زمینه چند آیه را به عنوان نمونه مى آوریم]:
(هم و أزواجهم فى ظلال على الأرائك متّكئون) یس/56
(ومن صلح من آبائهم و أزواجهم) رعد/23
(ومن صلح من آبائهم و أزواجهم و ذرّیاتهم) غافر/8
(أنّى لاأضیع عمل عامل منكم من ذكر أو أنثى بعضكم من بعض) آل عمران/195
(و من یعمل من الصالحات من ذكر أو أنثى) نساء/124
(و من عمل صالحاً من ذكر أو أنثى) غافر/40
…

ـ قرآن فرزند را مولود زن و مرد مشتركاً مى داند و نمى گوید: و انّما امّهات الناس اوعیة… (این شعر منسوب به مأمون است). اسلام نمى گوید: بنونا بنوابنائنا و بناتنا بنوهنّ…
اسلام [مى گوید:](إنّا خلقناكم من ذكر و أنثى و جعلناكم شعوباً و قبائل), (بعضكم من بعض).
ـ قرآن ـ آن چنان كه در ورقه هاى زن در اسلام از المیزان نقل كردیم ـ تفاوت زن و مرد را به رسمیت مى شناسد و مى گوید نباید آن را ندیده گرفت:
(و لاتتمنّوا ما فضّل الله به بعضكم على بعض… للرجال نصیب ممّا ترك الوالدان…)
…

ـ المیزان, جلد4, صفحه 94, ذیل آیه (فاستجاب لهم ربّهم أنّى لاأضیع عمل عامل منكم من ذكر أو أنثى بعضكم من بعض فالذین هاجروا و أخرجوا من دیارهم…) اولاً; بحث فلسفى دارد راجع به اینكه آثار نوعى انسان بر زن مترتب است, و ثانیاً; از تورات چیزى بر خلاف آن نقل مى كند, و ثالثاً; از طریق سنى نقل مى كند كه این آیه درباره مهاجرت زنان وارد شده است و از طریق شیعى هم نقل مى كند كه درباره على و فواطم وارد شده است.
…
ـ به این نكته باید توجه داشت كه هر چند ما قائل به تساوى مطلق میان حقوق و وظایف نیستیم, ولى قرآن كریم در بسیارى از امور میان زن و مرد تساوى قائل شده است, مثل اینكه در آیه 230 از سوره بقره مى فرماید: (أن یتراجعا). و در آیه 232: (إذا تراضوا بینهم بالمعروف), و بالاتر در آیه 228 سوره بقره: (و لهنّ مثل الذى علیهنّ بالمعروف), و در آیه 233: (فان أرادا فصالاً عن تراضٍ منهما و تشاور فلاجناح علیهما).و در آیه شقاق: (و إن خفتم شقاق بینهما فابعثوا حكماً من أهله و حكماً من أهلها إن یریدا إصلاحاً یوفّق الله بینهما).

1. آیا آیه قوامت دلالت دارد كه مرد, هم در اجتماع مدنى و هم در اجتماع منزلى بر زن قوامت دارد یا اختصاص دارد به اجتماع منزلى؟
این بستگى دارد كه جمله (بما فضّل الله بعضهم على بعض) را به معنى (بما فضّل الله الرجال على النساء) معنى كنیم یا (بما فضّل الله الرجال على النساء فى بعض الامور و فضّل الله النساء على الرجال فى البعض الآخر). اگر دومى را بگیریم, فقط به اجتماع منزلى تطبیق مى شود.
2. آیا جمله (بما أنفقوا من أموالهم) چه مى فهماند؟ آیا مدعاى مخالفین را مى فهماند كه چون مرد مالك زن است, انفاق مى كند؟!! البته واضح است كه خلاف آن را مى فهماند, بلكه نفقه را به منزله علت مى شمارد و علت نفقه را چیزهاى دیگر مى داند. لهذا در روایات, علل انفاق, قوامت ذكر نشده و یا لااقل تقسیمى است متناسب, و (باء) بما أنفقوا سببیت را نمى فهماند, مقابله است; یعنى این تقسیم باید بشود و البته متناسب با این, تقسیم كار و وظیفه, و حق همین است.

3. آیا طبیعت زن از اطاعت امر شوهر ابا دارد و خلاف خواسته اوست یا نه؟ بدون شك زن خواهان تسلط برمرد است, ولى آن تسلطى كه او خواهان است غیر از این تسلط است, تسلط معنوى و نامرئى و قلبى است.
4. آیا در اجتماع منزلى احتیاج به حكومت و قدرت مركزى دولتى خانوادگى هست, یا در اینجا فقط از آزادى افراد باید دم زد؟ چرا فلاسفه اروپا در اجتماع مدنى براى آزادى فرد, مرز قائلند, اما در اجتماع منزلى سكوت كرده اند؟
5. اسلام پایه اصلى خانواده را بر عواطف و وحدت ریخته است كه عملاً زن ومرد از مرزهاى خود به نفع دیگرى مى گذرند.
6. حقوق فرزندان در لزوم حكومت و انضباط, و اصلحیت پدر در مظهریت قدرت, و تأثیر خصومت و جدال آنها در روحیه فرزند.
7. زندگى خانوادگى از نظر اسلام بیشتر جنبه وظیفه اجتماعى دارد تا جنبه حقوقى, و جهاد است: الكادّ لعیاله كالمجاهد فى سبیل الله. جهاد المرأة حسن التّبعّل.

8. زیاده بسطه در جسم, خود یكى از لوازم حكومت است, نه تنها براى ایجاد رعب; بلكه ایجاد احترام. مردم طبعاً امثال نادر را دوست مى دارند و میل دارند احترام و اطاعت كنند, براى مثل او لیاقت فرماندهى قائلند.
9. گفتیم حكومت غیر از تحكّم است. حتى خدا به پیغمبر حقّ تحكّم نمى دهد.
10. نشوز, تمرّد از امر نیست و الاّ در مورد مرد نباید گفته شود, بلكه ـ همان طور كه مسالك (حاشیه شرایع) گفته است ـ ارتفاع است[و اگر هم مقصود سرپیچى است, سرپیچى از امر خداست نه امر مرد]. نشوز به اصطلاح عرف, كج تابى است.
11. مفاسد رجوع به محكمه در اختلافات جزئى زن و شوهرى.
12. میان دستور و اجازه دین با سایر دستورها تفاوت است.
13. آیه دارد: (و اللاتى تخافون نشوزهنّ… و إن امرأة خافت من بعلها نشوزاً…) آیا مقصود این است كه نگرانى كافى است و لزومى ندارد نشوز احراز شود؟ جواب این است كه همه مفسرین گفته اند منظور علم است; یعنى (ان عرفتم).
راغب مى گوید: الخوف توقع مكروه لأمارة مظنونة او معلومة [خوف یعنى انتظار رویداد ناپسندى داشتن, به جهت نشانه هاى احتمالى یا قطعى]. هم او مى گوید: مقصود این است كه إن حصل لكم خوف بما عرفتم منهنّ من النشوز [اگر به سبب نشوزى كه از ایشان دیدید براى شما ترس حاصل شد].

14. یك بحث این است كه آیا كتك زدن مرد به زن براى زن از لحاظ شخصیت قابل تحمل است یا نه؟ به عقیده ما علت اینكه در میان اروپائیان این قدر این عمل, زشت به شمار رفته این است كه در میانشان محبت و یگانگى نیست, نه چون محبت هست اجازه كتك نمى دهند. فرزند كتك پدر را و متربّى كتك مربى را تحمل مى كند; اگر بداند از روى محبت است نه از روى خودخواهى. فرق است میان كتكى كه شریكى به شریكى به واسطه خودخواهى و منافع شخصى مى زند, با كتكى كه دوستى به دوستى به خاطر دوستى و تحكیم اساس دوستى مى زند.
در عصر امروز كتك زدن به مرد قابل تحمل است. چرا؟ زن از آن نظر كه مرد را مظهر شوكت مى داند, بهتر از مرد تحمل مى كند. مرد در خود احساس حقارت مى كند از این نظر, به خلاف زنى كه از شوهر خود در مورد بجایى كتك بخورد.
15. … از لحاظ سیر طبیعى, زن در مرحله اول شكارچى و جلب كننده محبت مرد است, در مرحله دوم پس از آن كه مرد او را دوست داشت به محبت مرد پاسخ مى دهد, در این وقت است كه اطاعت مى كند.

16. اما اگر زن نشوز پیدا كرد, چه باید كرد؟ به محكمه باید رجوع كرد, یا طلاق, یا همین اقدامات.
17. مى گویند چگونه است كه اسلام مرد را كه مدعى است, قاضى و مجرى قانونى هم شناخته است.
عین اشكال, در تأدیب پدر فرزند را نیز هست. جواب این است كه این تأدیب, تأدیب دو فردى است كه با هم بیگانه اند, و فرق است میان دو فردى كه خودى هاى مستقل دارند و به واسطه منافعى با هم شركت تشكیل مى دهند و دو نفرى كه وحدت روحى دارند.
و ثانیاً در اینجا ایمان, خود بهترین ضامن است. فرق است میان اجازه اى كه دین مى دهد (آن هم با این مراحل كه اول نصح و موعظه است, و بعد هجر درمضاجع, و بعد كتك) و اجازه اى كه قانون مى دهد.
18. در اینجا این مطلب باید گفته شود: فلاسفه اروپا ـ چنان كه … از كتاب انسان موجود ناشناخته و از كتاب لذات فلسفه نقل كردیم ـ به تفاوت غریزى جنس مرد و جنس زن پى برده اند و در این قسمت نكات دقیقى را متعرض شده اند, مخصوصاً در جهاتى كه مربوط به پیوند و اتصال مرد و زن است; از قبیل اینكه دل نرم زن, مرد دلیر و توانا مى خواهد, و قلب نیرومند مرد, زن لطیف و نرم. اما به نظر ما به یك نكته اساسى حقوقى كه از همین گفته ها استنتاج مى شود توجه نكرده اند, و آن نكته همان است كه اجتماع منزلى بر خلاف اجتماع مدنى, طبیعى است و اجتماع طبیعى از لحاظ حق حكومت و وظیفه اجرایى با اجتماع مدنى متفاوت است و این دو با یكدیگر از این لحاظ قابل مقایسه نمى باشند.
این دانشمندان این تفاوتهاى طبیعى را ذكر كرده اند, اما در این باره بحث نكرده اند كه این تفاوتهاى طبیعى, اجتماع خانوادگى را داراى حقوقى مغایر با حقوق اجتماع مدنى مى كند.