تبیان، دستیار زندگی

آنچه مى خوانید بخشى از یادداشت هاى استاد شهید مرتضى مطهرى است كه تا كنون منتشر نشده بود و به تازگى پس از تنظیم موضوعى و با ترتیب الفبایى, از سوى شوراى نظارت بر نشر آثار استاد فقید منتشر شده است. جلد پنجم از این مجموعه ارزشمند شامل حرف هاى (ز) و (س) بوده كه بیشتر حجم آن به (زن) اختصاص یافته است. از این میان صفحاتى را كه در ارتباط با موضوع زن در قرآن بوده برگزیده ایم و به درج آن در این شماره اقدام كرده ایم; اما سه نكته در این میان یادكردنى است:
1. این مباحث به صورت یادداشت بوده كه پس از گردآورى و تنظیم بدین صورت درآمده است. بنابراین به طور طبیعى از نظر نگارش و تدوین, ساختار مقاله را نخواهد داشت. همچنین گاه موضوعات و مباحث پراكنده اى در كنار یكدیگر دیده مى شود. نیز در مواردى به طرح مسأله پرداخته و زمینه هاى بررسى آن را یادآور مى شود, اما به پاسخ و تحلیل آن نمى پردازد.
2. از آنجا كه استاد شهید, یادداشت هاى مزبور را به منظور استفاده در تألیفات و سخنرانى ها نوشته اند, چه بسا برخى از آنچه در یادداشت ها آمده نظر نهایى و قطعى آن بزرگوار نباشد یا داراى اجمال و ابهام باشد كه اگر به صورت كتاب یا گفتارى از سوى خود ایشان تنظیم مى شد همراه با توضیح و تكمیل بود, ولى بى تردید به صورت كنونى نیز بویژه براى اهل تحقیق نكته آموز و سودمند مى نماید.
3. آنچه مى خوانید عین دست نوشته هاى ایشان است كه بى هیچ گونه ویرایش آورده مى شود. تنها برخى كلمات یا عناوین یا ارجاعات یا شماره ها حذف گردیده كه به جاى آن سه نقطه گذارده شده است, چنان كه گاه توضیحاتى افزوده شده كه با علامت [ ] مشخص شده است. همچنین تیترها و ترجمه آیه ها نیز از نوشته هاى ایشان نیست. پژوهشهاى قرآنى

اولین مسأله اى كه در اینجا هست این است كه … قرآن از جنبه جهان بینى با چه نظرى به زن نگاه كرده است. به عبارت دیگر, قرآن در حقوق و تكالیف, تفاوتهایى میان زن ومرد قرارداده (عدم تشابه). ریشه این تفاوت چیست؟
قبل از آن كه احكام و مقررات اسلام را درباره زن از نظر ازدواج و ضرورت آن, انفاق بر زن, حكومت بر زن, مهر, طلاق, عده, ارث, حجاب, شهادت,… مورد بررسى قرار دهیم باید ببینیم در آنچه مربوط به خلقت و تكوین زن است, چه نحو قضاوت كرده است.
آیات مربوط به این قسمت:
الف. (یا أیّها الناس اتّقوا ربّكم الذى خلقكم من نفس واحدة و خلق منها زوجها)نساء/1
ب. (هو الذى خلقكم من نفس واحدة و جعل منها زوجها لیسكن الیها فلمّا تغشّیها حملت حملاً خفیفاً فمرّت به فلمّا أثقلت دعوا الله ربّهما لئن آتیتنا صالحاً لنكوننّ من الشّاكرین. فلمّا آتیهما صالحاً جعلا له شركاء…) اعراف/190 ـ 189

2. مسئله دوم این است كه آیا [قرآن] خلقت زن را مایه شرّ و فساد, و زن را چیزى نظیر شیطان دانسته است كه از او فقط شرّ و گناه بر مى خیزد یا نه؟
قرآن در داستان آدم و همسرش هر دو را مستقیماً مسؤول دانسته و گفته است:
(فوسوس لهما الشیطان… و قاسمهما إنّى لكما لمن الناصحین. فدلّیهما بغرور فلمّا ذاقا الشجرة…)
قرآن نمى گوید شیطان حوا را و حوا آدم را فریفت. قرآن رابطه جنسى را ذاتاً پلید نمى داند, عزوبت و تجرّد را مقدس نمى شمارد, بلكه علاقه زناشویى را یكى از نشانه هاى حكمت و رحمت الهى مى داند:
(و من آیاته أن خلق لكم من أنفسكم أزواجاً لتسكنوا إلیها و جعل بینكم مودّة و رحمة)
قرآن نمى گوید زن مایه بدبختى مرد است, بلكه مى گوید مایه خوشبختى اوست. مى گوید: (و… لتسكنوا إلیها), (هنّ لباس لكم و انتم لباس لهنّ).

3. قرآن درباره استعداد معنوى زن چه مى گوید؟ قرآن از طرفى براى زنان, وحى و مكالمه با فرشتگان قائل است و از طرف دیگر صریحاً مى گوید زنان ومردان متساویاً استحقاق بهشت دارند و خداوند عمل هیچ عمل كننده اى را خواه مرد و خواه زن ضایع نمى كند.
اسلام در قوانین خود مقررات خاصى درباره زنان وضع كرده است كه با مقررات دیگرى كه در میان اقوام و ملل چهارده قرن پیش وجود داشته است مغایرت دارد و با آنچه كه امروز نیز به عناوین مختلف, مخصوصاً تحت عنوان تساوى حقوق گفته مى شود مطابقت ندارد.
محققین اروپا اعتراف دارند كه اسلام به زن خدمت كرده است, اسلام را یكى از مراحل پیشروى و احیاى حقوق زن دانسته اند. ولى سخن در این است كه آیا اسلام مانند هر حلقه دیگر از حلقه هاى تمدن فقط توانسته است درمرحله تاریخى خود وظیفه تاریخى كه به عهده دارد ایفا كند و به قول حضرات, امكان تعدّى و تجاوز از آن محال بوده است و مراحل دیگر تاریخ باید وظایف خود را درجاى خود ایفا نمایند و آنچه اسلام آورد كه روزى نو بود امروز دیگر كهنه است و تز جدیدى باید جاى آن را بگیرد, یا چنین نیست؟ اگر چنین نیست, پس چگونه است؟

مقدمة باید بگوییم كه مسئله اسلام و مقتضیات زمان, یا به عبارت دیگر اصل تطور و تكامل قوانین كه به شكلهاى مختلف از طرف دسته هاى مختلف عنوان مى شود, این سؤال را به دنبال خود مى آورد كه آیا این تحول در قوانین تا بى نهایت باید پیش برود, یا مرحله توقف و استقرار هم دارد؟ سوسیالیست ها و طرفداران فلسفه مادیت تاریخى اقتصادى كه این مطلب را عنوان مى كنند ـ همچنان كه در ورقه هاى اسلام و سوسیالیسم گفته ایم ـ بالأخره به نقطه اى مى رسند كه ناچار مى گویند حركت تاریخ متوقف مى شود و آن مرحله سوسیالیسم و محو طبقات است.
طرفداران حركت زمان و تمدن نیز درباره حقوق زن بالأخره خواهند رسید به… تساوى مطلق زن و مرد. این پرسش پیش مى آید: بعد از این مرحله دیگر چه؟ آیا مرحله توقف است یا مرحله دیگر پشت سر دارد؟ آیا بعد از مساوات, مرحله دیگر كه خروج از مساوات به نفع زن و حكومت مادرشاهى و پدررعیتى [است] خواهد آمد یا نه؟

بالأخره یك مرحله را باید مرحله توقف و ایده آل فرض كرد. نمى توان ایده آل را فقط حركت و تغییر دانست. اگر مرحله اى مرحله توقف هست همان است كه باید نام آن را مرحله عدالت و فطرت دانست. ما اثبات مى كنیم آن مرحله همان است كه اسلام بیان كرده است.
پس سخن در این است كه آیا اسلام فقط یك حلقه از حلقات تاریخ را به عهده گرفته است یا آخرین مرحله را بیان كرده و توضیح داده است؟ خاتمیت, بیان آخرین مرحله تطور است.
بدون شك اسلام اصل تساوى حقوق زن و مرد را به مفهومى كه امروز عنوان مى كنند هرگز نمى پذیرد, (یعنى اولاً; امروز تساوى را با تشابه یكى فرض مى كنند و اسلام حقوق متشابه قائل نیست, و ثانیاً; اسلام اجمالاً به امتیاز مرد در قوت و حتى در استعدادهاى دماغى و ابتكار كه طبیعت به مرد داده اعتراف دارد: و للرجال علیهنّ درجة.) تفاوتهایى در حقوق و در تكالیف و در مجازاتها میان زن ومرد قائل شده است و لو آن كه آن تفاوتها كیفى باشد نه كمّى.

اكنون باید ببینیم مبناى قوانین و مقررات اسلام چیست. آیا مبناى این مقررات و قوانین در حدودى كه تفاوت قائل شده است اوضاع خاص و شرایط خاص محیط آن روز بوده است, همچنان كه مبناى جلو آوردن زن, سازمان صحیح اسلام و نبوغ آورنده آن بوده است, یا اینكه این تفاوتها از عدالت و فطرت سرچشمه مى گیرد؟ به عبارت دیگر, آیا علت این تفاوتها نظرات تحقیرآمیزى است كه اسلام مانند بسیارى از آیین ها یا سیستم هاى فلسفى و حقوقى قدیم درباره زن داشته است, یا علتهاى دیگرى در كار است كه با طبیعت و خلقت زن و مرد و هدف طبیعت از اختلاف دو جنس بستگى دارد و با عقاید و نظرات تحقیرآمیزى كه احیاناً در قدیم وجود داشته است مربوط نیست؟

قرآن تنها یك مجموعه قوانین نیست. در قرآن همان طور كه قانون و موعظه هست, تفسیر خلقت و توجیه عقلانى و فلسفى مخلوقات نیز هست. قرآن همان طور كه دستور و فرمان مى دهد جهان بینى خاص نیز مى دهد, وجود و هستى را تفسیر مى كند; زمین و آسمان و جماد و نبات و حیوان, خورشید و ماه و ستاره, موت و حیات و ذلت و عزت, ترقى ها و انحطاط ها, ثروتها و فقرها, اختلاف جنسیت و ذكوریت و انوثیت, مبدأ پیدایش و تكوّن را نیز تفسیر مى كند و به كسى كه با او سر وكار دارد طرز تفكر مخصوص مى دهد.
زیربناى احكام قرآن درباره مالكیت, حكومت, جهاد, امر به معروف, حدود و قصاص ها, مقررات زن و مرد و سایر موضوعات, همانا تفسیرى است كه از جهان و اشیاء مى كند. اگر فرضاً مى گوید افراد بشر در این دنیا ذى حق و مالك مى شوند, از آن جهت است كه به اصلى به نام غایت بودن انسان و اصلى به نام اصالت عمل قائل است.
اكنون باید ببینیم مقام تكوینى زن از نظر اسلام چیست. آن گاه ببینیم مقام تشریعى زن چیست. فهم مقام تشریعى زن بدون درك مقام تكوینى وى امكان پذیر نیست.

خلاصه مطلب تا اینجا اینكه:
اولاً; اسلام تنها مجموعه اى قوانین نیست, نظرات كلى و فلسفى نیز درباره جهان دارد, هر چند فلسفه مصطلح نیست.
ثانیاً; نظرات تشریعى هر قانونگذار وابستگى دارد به نظرات تكوینى وى و طرز تفكر او درباره جهان و انسان و اجتماع, و قهراً نظرات تشریعى اسلام وابسته است به نظرات تكوینى او در هر زمینه و از آن جمله درباره زن.
ثالثاً; بدون شك اسلام میان مرد و زن تفاوتهایى در حقوق و تكالیف و مجازاتها قائل شده است. آیا این تفاوتها از نظر تكوینى مبتنى است بر نظر تحقیرآمیز اسلام راجع به زن و تحت تأثیر عقاید سخیف تحقیرآمیز جهان در آن زمان بوده است یا ریشه دیگرى دارد كه با طبیعت واقعى وفق مى دهد؟

قسمتهایى كه این جهت را روشن مى كند با توجه به آنچه در دنیاى قدیم و جدید در این زمینه گفته شده و مى شود, در قسمتهاى ذیل خلاصه مى شود:
1. سرشت و طینت زن. آیا سرشت اصلى زن با مرد متفاوت است و زن از اصلى پست تر از مرد آفریده شده است و یا لااقل زن در آغاز خلقت فرع بر مرد بوده و از عضوى از اعضاى مرد آفریده شده است و آیا این فكر كه زن جنبه چپى دارد و از ضلع [دنده] چپ مرد آفریده شده است اصل دارد یـا نه؟ نظر اسـلام در این بـاره چیست؟
2. آیا زن طبیعتاً منشأ ضلالت و گمراهى و وسوسه وگناه است؟ مرد از اینكه مستقیماً تحت تأثیر وسوسه قرار بگیرد مبرّا و منزّه است و این زن است كه مرد را به گناه مى كشاند؟ زن شیطان كوچك و مظهر گناه و سقوط و دورى از حق است؟ داستان آدم و حوا كه داستانى اسرارآمیز و بیش از آن كه به جنبه تاریخى آن توجه باشد به رمزها و درسهایش توجه است, از نظر قرآن چگونه تعبیر شده و مقایسه آن با تورات. (المیزان, جلد 4, صفحه 94).

3. آیا رابطه جنسى ذاتاً پلید است؟ [ر.ك:] (مقاله هاى (مكتب اسلام) و ورقه هاى اخلاق جنسى)
4. استعداد زن از نظر سیر در مقامات معنوى, زن و ورود در بهشت, قدیسه هایى كه اسلام یاد مى كند, زن و وحى, زن و مكالمه با فرشتگان, زن و سیر الى الحق, چرا زن سیر الى الخلق ندارد؟
5. آیا زن از نظر علیت غائیه مقدمه وجود مرد است؟ آیاتى كه در این زمینه هست; خصوصاً آنجا كه زن مایه سكونت قلب مرد قرار گرفته است.
6. آیا قرآن زن را فقط ظرف و حرث مى داند و مبدأ توالد را فقط مرد مى داند, سهم زن را در تكوین و تولید ناچیز مى شمارد و اساس را بذر مرد مى داند, یا علاوه بر اینكه زن را حرث و زمین كشت مى داند و این سهم را قائل است در بذر و تخم نیز او را شریك مى داند, پس سهم زن را بیشتر مى داند؟ و بالأخره آیا اسلام اصل (و إنّما امّهات الناس أوعیة) و اصل (بنونا بنوأبنائنا) را درست مى داند یا باطل؟ [مقابله] ائمه شیعه با این فكر عربى جاهلى [چگونه بوده است].
7. مطلب هفتمى كه هست این است كه آیا زن از نظر زندگى مرد, مایه خیر و سعادت مرد است یا شرّ است, و زن بلاست و هیچ خانه اى هم بى بلا نمى شود!! قرآن در این باب مى فرماید: (لتسكنوا إلیها… هنّ لباس لكم و أنتم لباس لهنّ).
8. مطلب هشتم راجع به تفسیر عادت ماهانه است كه آن را مایه پلیدى زن مى دانستند و قرآن فرمود: (یسئلونك عن المحیض قل هو أذی…)