تبیان، دستیار زندگی

17 - افشاریه 

انحطاط سلسله صفوی و تزلزلی که در ارکان قدرت دوست و پنجاه ساله آن پدید آمد موجب بروز فتنه های بسیار در ایران گردید . هجوم افغانان و حاکمیت هفت ساله آنان بر ایران آشوبها و نابسامانیهای ناشی از آن ، قیام و طغیانهای محلی ، عدم کفایت و لیاقت بازماندگان صفوی هجوم و تجاوز دشمنان مرزی ، دوران انفجار آمیزی را در جامعه پدید آورد . در چنین شرایطی ظهور سردار نیرومند افشاریه تحولی را در جامعه پدید آورد . و باعث شد بار دیگر کشور ایران به مدت قلیل عظمت از دست رفته خورد زا باز یابد . روی کار آمدن سلسله افشاریه به رهبری نادر دگرگونی در ایران پدید آورد که این دگرگونیها عبادت بودند از :
1- شکست دادن افغانان واخراج آنها از ایران
2- پایان بخشیدن به هرج ومرجهای داخلی
3- سرکوب قیامها و شورشها
4- دفع تاخت وتاز دشمنان در مرزها
5- توسعه قلمرو و ایجاد یک امپراطوری وسیع
6- به دست آوردن ثروت و خزاین وسیع از طریق غنائم جنگها لشکرکشیها .

اما این امپراطوری وسیع عمر چندانی نداشت و رونق و شکوه آن خیلی موقتی بود . اقدامات ناسنجیده اواخر عمر نادر ، فعالیتهای نادرست و سوء رفتار اطرافیان نادر و قیامها ی و شورشهای آنان سبب شد که قدرت وسیعی که نادر بدست آورده بود از هم بپاشد .جانشینان نیز به دلیل ناتوان بودن در امر کشورداری و رقابت شدید میان آنهای مدت خیلی کوتاهی حکومت کردند . اگر چه ظهور سلسله افشاریه سبب شد که بار دیگر عظمت ایران تجدید شود . اما کشتارها و قتل و غارتهای به وجود ‌آمده در اواخر این سلسله و ناامنیها و آشوبها عواقب سنگینی را برای جامعه ایران بار آورد که با ظهور اسلام سلسله زندیه منجر شد .

اگر چه سلسله افشار عمربسیار کوتاهی داشت اما از چند نظر حائز اهمیت بود .
1- با سقوط امپراطوری بزرگ صفویه سلسله افشار توانست بار دیگر قدرت از دست رفته ایران را احیا کند .
2- دوران زمامداری نادر گر چه سرشار از آشوب قیام بود ، اما دلیریها و رشادتهای نادر باعث شد که نظم امنیت موقتی خیلی کوتاه بر کشور حاکم شود .
3- در این دوران بر اثر رشادتهای و جسارتهای نادر کشور ایران از نظر وسعت به مرزهای طبیعی و باستانی خود رسید .
4- دوران حکومت سلسله افشار عموما و زمامداری نادر خصوصا ، همواره دوره درگیری و نبرد با عثمانیها بود که عموما با پیروزی نادر تمام شد . ,br>5- در این دوره نظم اداری و حکومتی ادامه سیستم دیوانسالاری صفویان است.
6- این دوره از جهت مذهبی ، و خصوصا تسامح و تساهل مذهبی نادر حائز اهمیت است .
7- از آنجائیکه حکومت نادر به شمشیر شکل گرفت ، ارتش در این دوره جایگاه مهمی داشت .
8- در این دوره نظام اقتصادی و کشاورزی ایران به شکل خاصی رشد می کند.

دوران حکومت افشاریه بعدها زندیه از جهت مناسبات خارجی ، ادوار مهمی در ایران به حساب می آیند.

از میان رفتن قدرت مرکزی ایران ، کشور را درحالتی از نابسامانی و هرج و مرج کامل فرو برده بود مدعیان مختلف حکومت ، در نواحی مختلف ، سعی داشتند به گرد آوردن طرفدارانی حکومتی ممحلی تشکیل دهند ، یعنی از مدعیان ، از اواخر دوره صفویه شروع به تشکیل حکومت محلی ، برای خود کرده بودند.
فشارها و قتل غارتهای افغان در نواحی مرکزی سبب بالا گرفتن نارضیاتی در میان مردم شد ، همچنین عدم توانایی و کار آمدی حاکمان یاغی افغان در امر حکومت و دولت ناملایمات بسیاری را از سوی مردم به وجود می آورد این نکته یعنی شورشها و قیامهای داخلی هجوم و تجاوز دشمنان خارجی را به مرزهای کشور فراهم می کرد از طریق لطمات جبران ناپذیر به هیثیت سیاسسی دولت و ملت ایران وارد می شد .
در این زمان تنها یک سردار نیرومند و دلیر بود که می توانست با رشادتهای ئ جسارتهای خود به این اوضاع آشفته پایان بخشد و بار دیگر امپراطوری از دست رفته ایران را تجدید کند . اگر چه این سردار قوی خیلی زود خانه خود ساخته را خراب کرد . اما ورود او به صحنه تاریخ نه تنها کشور ایران را از دست یاغیان افغان نجات داد بلکه با ظهور حکومتهای بعد از وی دوران سلطه اجنبی بر ایران خاتمه یافت .

18 - زندیه

سلسله زندیه که جانشین سلسله افشاریه شد . از بسیاری جهات شبیه آن سلسله بود . کریم خان که ابتدا رئیس طایفه زند بود توانست بر اثر دلیریها و رشادتها نفوذ خود را توسعه دهد پس از مرگ نادر ناامنیها و آشوبهایی که میان جانشینان نادر و دیگر مدعیان قدرت صورت گرفت ، سبب شد که کریم خان از این نابسامانیها استفاده کند و با سرکوب کردن تمام مدعیان خود ، قدرت را بدست گیرد .
کریم خان هیچ وقت خود را به عنوان پادشاه ایران قلمداد نکرده دوران فرمانروایی او را از لحاظ تنظیمات اداری و نظامی و اجتماعی ، ادامه سیستمهای عهد نادر بود . اگر چه کریم خان نسبت به مردم ، با عاطفه و مهربانی برخورد کرد برای رفاه و امنیت توده مردم تلاشهایی کرد اما هیچ کدام از جانشینان وی نتوانستند راه وی را ادامه دهند . درگیری و رقابت بین آنها سرانجام عرصه را برای ظهور اسلام آماده کرد.

در این دوره هیچ درگیری بین ایران و کشورهای همسایه روی نداد ( به جز جنگ بصره در اواخر حکومت کریم خان ) و همچنین به دلیل اقدامات امنیتی که کریم خان انجام داد فعالیتهای بازرگانی و تجاری در ایران توسعه یافت .
از این دوره انگلیسیها کم کم به فکر توسعه طلبی سیاسی در قسمتهای جنوب ایران افتادند .
در این دوره بود که بر اساس ناآرامیهایی که در بنادر خلیج فارس روی داد ، شرکتهای تجاری هلندی برای همیشه از ایران خارج شدند .

19- قاجاریه

قاجارها قبیله‌ای از ترکمان‌های منطقه استرآباد (گرگان) بودند. قدرت یافتن قاجارها به عهد صفوی و شاه عباس کبیر برمی‌گردد؛ ابتدا در شمال رود ارس ساکن بودند و در آن زمان بدلیل کمک‌های بزرگی که به دربار صفوی می‌نمودند، قدرت بیشتری یافتند و سپس دسته‌ای از آنان در غرب استرآباد و در دشت گرگان سکنی گزیدند.
ایشان تبار خود را به کسی به نام قاجار نویان می‌رساندند که از سرداران چنگیز بود. نام این قبیله ریشه در عبارت آقاجر به معنای جنگجوی جنگل دارد. پس از حمله مغول به ایران و میان‌رودان، قاجارها نیز به همراه چند طایفه ترکمان و تاتار دیگر به شام کوچیدند. هنگامی که تیمور گورکانی به این نقطه تاخت قاجارها و دیگر کوچندگان را به بند کشید و سرانجام آنها را به خانقاه صفوی در آذرآبادگان بخشید. پس از آن قاجارها یکی از سازندگان سپاه قزلباش شدند.
بنا بر بعضی منابع تاریخی مادربزرگ آقا محمد خان بیوه شاه سلطان حسین صفوی بود که در هنگام حمله محمود افغان به اصفهان از شاه سلطان حسین باردار بود و بدلیل علاقه زیاد شاه به وی، برای جلوگیری از اسارت او بدست افغانها، توسط سران قزلباش فراری داده شد و بعد از قتل شاه سلطان حسین به زوجیت پدر بزرگ آقا محمد خان درآمد. بنا به این روایت پدر آقا محمد خان، محمد حسن خان قاجار، در اصل فرزند شاه سلطان حسین صفوی بوده‌است و به همین دلیل ارتباط نزدیک و پایداری بین بازماندگان دودمان صفوی و شاهان دوره قاجاری وجود داشته‌است.
نادر شاه افشار در زمان حکومتش برای جلوگیری از به قدرت رسیدن محمد حسن خان که در هنگام قتل پدر ۱۲ سال بیش نداشت یوخاری‌باش‌ها که ساکنین بالادست رود گرگان بودند را به حکمرانی منسوب کرد تا بدین ترتیب با ایجاد شکاف و چند گانگی میان طوایف قاجار نگران ناآرامی‌های داخلی نگردد و اشاقه‌باش‌ها زیر نظر حکومت ایشان گردند. در زمان آقا محمد خان قاجار این طایفه به دو قبیله اشاقه‌باش و یوخاری‌باش (به معنای ساکن ناحیه بالا - رودخانه- و ساکن ناحیه پایین - رودخانه) تقسیم شده بود و آقا محمد خان موفق گردید این دو قبیله را با هم متحد کرده و نیروی نظامی خود را استحکام بخشد.
در زمان این دودمان حکومتهای استانی در مناطق گوناگون سرزمین ایران با جنگ یا مصالحه از میان رفتند و جای خود را به سامانه‌ای فدرالی با تبعیت از دولت مرکزی دادند و «کشور» ایران دوباره زیر یک پرچم شکل گرفت. رنگها و ترتیب آنها در پرچم کنونی ایران از زمان این سلسله بیادگار مانده‌است.
جنگ‌های ایران و روس در زمان فتحعلی شاه قاجار به جدا شدن بخش‌هایی از قفقاز ار ایران شد.
ایران در زمان این دودمان با دنیای غرب آَشنا گردید. اولین کارخانه‌های تولید انبوه، تولید الکتریسیته، چاپخانه، تلگراف، تلفن، چراغ برق، شهرسازی مدرن، راهسازی مدرن، خط آهن، سالن اپرا (که بعداً به سالن تعذیه تغییر کاربری داد)، مدارس فنی به روش مدرن (از جمله دارلفنون که به همت امیر کبیر بنیاد گردید)، و اعزام اولین گروه‌ها از دانشجویان ایرانی به اروپا جهت تحصیل در شاخه‌های طب و مهندسی در زمان این سلسله صورت پذیرفت.
بازسازی ارتش ایران با روش مشق و تجهیز آنها به جنگ‌افزار نوین اروپایی نیز از زمان فتحعلی‌شاه قاجار - در قرارداد نظامی اش با ناپلیون امپراتور فرانسه - آغاز شد.
در زمان این سلسه و بعد از کشمکش بسیار بین شاهان قاجار و آزادی خواهان، جنبش مشروطه در ایران برپا شد و سرانجام ایران دارای مجلس (پارلمان) شد و بخشی از قدرت شاه به مجلس واگذار گردید.
سلسه قاجار با کودتای ۱۲۹۹ رضاخان قدرت را از دست داد. با انحلال سلسه قاجار رضا شاه به سلطنت رسید. رضا شاه پس از به سلطنت رسیدن بسیاری از وزرا و سفرای دولت قاجاریه را که غالبا از وابستگان خاندان قاجار بودند به استخدام درآورد که این ارتباط حرفه‌ای تا پایان سلطنت محمد رضا شاه نیز ادامه یافت.

این دوران طولانی صدو چند ساله تحولات و رویدادهای بسیاری در ایران رخ داد که آثار آن هنوز هم در جامعه دیده می شود .
رهبران قاجار ابتدا قدرت خود را از نظام قبیله ای آغاز کردند ، سرانجام به عنوان پادشاهان ایرانی در سطح جهان شناخته شدند .
این دوره طولانی و مهم از چند جهت حائز اهمیت است:
1- در این دوره است که سیاستهای استعماری اروپائیان در ایران نفوذ می کند.
2- در این دوره ایران وارد جنگهای طولانی با روسیه می شود و در نتیجه بسیاری از مناطق قلمرو حکومتی را از دست می دهد.
3- در این دوره مرزهای طبیعی ایران تغییر می کند و مناطق زیادی از ایران جدا می شود .
4- این دوره از لحاظ تحولات فکری و اندیشه‌ای و ساختار حکومتی قابل توجه است .
5- انقلابات و جشنهایی که در این دوره رخ می دهد ، زمینه ساز تحول اجتماعی – سیاسی عظیمی در ایران می شود .
6- وجود شخصیتها و روشنفکران و اصلاحگران ، مسائل مهمی را در این دوره ایجاد کرده اند.

اگر بخواهیم با یک نگاه کلی به سلسله قاجاریه بنگریم ، چه می توانیم بگوئیم ؟

تقریبا میان همه اتفاق نظر وجود دارد که در این دوران قاجاریه ، بلاهای فراوانی بر سر مردم ایران آمد و بسیاری سرزمین ها از دامان آن جدا شد . قرارداد های نابرابر ، امتیازات فراوان اقتصادی و سیاسی برای بیگانگان ، همه و همه ، چشم انداز ما را نسبت به دوره قاجاریه تشکلیل می دهند .

در حیطه هنر ، ما با مقایسه آثار هنری در این دوره با بناها و زیبایی های بجا مانده از دوره صفویه ، نشان از افولی همه جانبه و چشم گیر را در می یابیم .

اما براستی دوران قاجارها ، اوضاع به چه نحوی بوده است ؟

شواهدی وجود دارد که اوضاع را چندان هم بد نمی داند . درست است که مقایسه یک أثر معماری در دوره قاجارها ،‌ همانند صحن بزرگ حضرت معصومه س در قم با بنایی شبیه به مسجد امام اصفهان در دوره شاه عباس اول ، تفاوت های شگرفی را نمایان می سازد ، اما به یاد داشته باشیم که آنچه بعنوان زیبا ترین خانه های قدیمی در شهرهایی همانند کاشان و اصفهان و حتی تهران و تبریز ، به همه مسافران و جهانگردان خارجی نشان می دهیم ، همه و همه ، خانه ها و بنا ها و عمارت هایی هستند که به دوران قاجار بر می گردند .

قاجارها در یکی از سخت ترین شرایط تاریخی و مناسبات جهانی قرار داشتند . از زمان فتحعلیشاه و آغاز قرن نوزدهم ، اروپا وارد دوران صنعتی شدن و درگیری های بسیار فزاینده استعماری شدند و خصوصا استعمار انگلستان با بسط قدرت خود در شبه قاره هندوستان ، به قدرتی جهانی و با ویژگی های استعماری و فرا منطقه ای بدل شده است .

خصوصا نیمه دوم قرن نوزدهم که تقریبا با سلطنت ناصرالدین شاه مصادف است ، اوج حضور جهانی استعمار انگلستان و نهایت درجه قدرت گرفتن روسیه تزاری است .
طبیعی است که حفظ و بقای حداقل های موجود در عرصه های گوناگون حیات یک کشور کوچک ، و هرچند با سابقه ای درخشان ، کاری بزرگ و عظیم خواهد بود .

اما به هرحال جای بحث و نظر پیرامون جنبه های گوناگون حیات جامعه ایرانی در دوران حدودا دویست ساله قاجارها ، بسیار وجود دارد و نظرات بسیار متفاوتی نیز در این جنبه ها ابراز گشته است .

20- پهلوی

دودمان پهلوی (۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷) سلسله‌ای است که پس از انحلال سلسله قاجار، بر ایران حکومت کردند.

رضاخان میرپنج با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به قدرت رسید و وزیر جنگ شد و سید ضیا نخست‌وزیر، سه ماه بعد، سیدضیا برکنار شد و قوام نخست‌وزیر شد و رضاخان وزیر جنگ باقی ماند. بعدها وی به مقام ریاست الوزرایی رسید. رضاشاه پهلوی، شاه ایران  از (۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰) و بنیانگذار سلسله پهلوی بود.

محمدرضا شاه پهلوی از ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شاه ایران بود. محمدرضاشاه با کودتای ۲۸ مرداد، قدرت مطلقه سلطنت را تحکیم کرد، با وقوع انقلاب اسلامی ایران برکنار شد، و آخرین رهبر نظام سلطنتی در ایران به حساب می‌آید.

محمد رضا پهلوی پسر ارشد و ولیعهد رضا شاه پهلوی که با خواهر همزاد خود اشرف پهلوی در سال ۱۲۹۸ ه.ش از بطن تاج‌الملوک آیرملو به دنیا آمد، دو بار در کودکی با دیفتری و حصبه تا سرحد مرگ پیش رفت در نوجوانی با گروهی از همسانان خود به سوئیس رفت تا تحصیلاتش را ادامه دهد .
ازدواج اول او با فوزیه خواهر ملک فارق مصر، فوزیه در زمان ولیعهدی اش در ۲۴ اسفند ۱۳۱۷ صورت گرفت که ثمره آن دختری به نام شهناز پهلوی بود.
محمدرضا شاه در سال ۱۳۲۰ و پس از استعفای برکناری پدرش (رضاخان)  وبا سیاست بیگانگان روی کار آمد . او در همین ایام از همسرش ملکه فوزیه جدا شد و چندی بعد در ۲۴ بهمن ۱۳۲۹ با ثریا اسفندیاری که پدرش ایرانی و از ایل بختیاری، مادرش آلمانی و زاده مسکو بود، ازدواج کرد. این ازدواج هم علی رغم علاقه شاه به ثریا به علت نازا بودن ثریا به طلاق منتهی شد.
در آذر ۱۳۳۸ محمدرضا پهلوی با فرح دیبا ازدواج کرد که ثمره آن رضا پهلوی، فرحناز پهلوی، علیرضا پهلوی و لیلا پهلوی بود.
بعد از کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ه.ش، محمدرضا شاه پهلوی یکه تاز سیاست ایران شد و در سال ۱۳۴۶ تاجگذاری نمود و همسرش شهبانو فرح را نائب السلطنه نامید.
محمدرضا شاه پس از سالها نوکری بیگانگان خصوصا انگلیس و آمریکا در 26 دی 1357 از کشور فرار کرد و بعد از سقوط سلطنت پهلوی وپیروزی  انقلاب شکوهمند  اسلامی بهمن ۱۳۵۷ ،مدتی در مصر، مراکش، باهاما، مکزیک و مصر به سر برد و عاقبت در سال ۱۳۵۹ درگذشت .

21 - جمهوری اسلامی ایران

نظام جمهوری اسلامی ایران حکومت کنونی ایران است که پس از پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ و در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۵۸، طی یک همه‌پرسی با رای آری ۹۸٫۲٪ درصد از شرکت‎کنندگان تشکیل شد.

جمهوری اسلامی با رهبری حضرت آیت ا... خمینی (ره) و پس از سالها مبارزه با رژیم طاغوتی پهلوی در 22 بهمن 1357 و با پیروزی مردم ایران در انقلاب اسلامی، جایگزین سیستم سلطنتی 2500 ساله شاهان ایرانی شد.
این نوع حکومت در ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ مورد همه پرسی قرار گرفت که ۹۸٫۲ درصد شرکت‌کنندگان به آن رای آری دادند و مدتی بعد قانون اساسی‌اش را تایید کردند. قانون اساسی یک بار هم در ۱۳۶۸ بازنگری شد. در این نوع حکومت رهبر (ولی فقیه) بالاترین رکن نظام است که طبق قانون اساسی فرمانده کل قوا و ناظر سه قوه مجریه، مقننه و قضاییه‌است. رئیس قوه مجریه رئیس جمهور است که با رای مستقیم مردم به فرد تایید صلاجیت شده شورای نگهبان قانون اساسی انتخاب می‌شود و مدت ریاست جمهوری او که باید از رجال سیاسی باشد ۴ سال است. یک فرد تنها می‌تواند برای ۲ دوره متوالی یعنی ۸ سال رئیس جمهور باشد. رئیس جمهور وظیفه عزل و نصب وزرا را دارد. برای نصب هر وزیر رئیس جمهور می‌بایست نام او را جهت اخذ رای صلاحیت نمایندگان مجلس به مجلس شورای اسلامی بفرستد. همچنین انتخاب معاون محیط زیست و ریاست بانک مرکزی از وظایف رئیس جمهور است. رئیس قوه مقننه یا قانون گذاری همان رئیس مجلس شورای اسلامی است که از میان نمایندگان مجلس با رای اعضا به صورت سالانه انتخاب می‌شود. مجلس شورای اسلامی دارای ۲۹۰ عضو است که اعضای آن از میان کسانی که شورای نگهبان آنها را تائید صلاحیت کرده، به وسیله مردم از راه انتخابات انتخاب می‌شوند و مدت نمایندگی آنها ۴ سال است. رئیس قوه قضاییه با حکم رهبر به مدت ۵ سال قابل تمدید عزل و نصب می‌شود و مسئولیت اداره قوه قضاییه و عزل و نصب روسای دادگستری استان‌ها و ادارات ذیربط آن همچون دیوان عالی کشور و دادستانی کل کشور را به عهده دارد.