تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://www.daneshsara.net/adabi/haghighat.html
نویسنده: محمد علی اسلامی ندوشن

آیا حقیقت خانه به دوش است؟

مرغی است كه هر زمان بر شاخی می‌نشیند؟

و یا آنكه آنگونه كه نامش می‌نماید، پایدار است؟

هیچ كلمه‌ای به اندازة كلمة حقیقت در نزد بشر, مكانت و اعتبار نداشته, و هیچ كلمه‌ای هم به اندازة آن در ابهام نمانده است.

به ارسطو نسبت داده‌اند كه گفت:

«من افلاطون را دوست دارم, ولی حقیقت را بیشتر از او دوست دارم.»

از این حرف منظورش كدام حقیقت بوده؟ آنچه را كه خود او آن را حقیقت می‌پنداشته, یا حقیقت عام؟

از نظر كلّی, حقیقت دوگونه است:

یكی آنكه علم فیزیك آن را تأیید می‌كند, مانند آنكه بگوئیم آب سیّال است و زمین جامد, و یا حقیقتی كه تجربة ملموس آن را پذیرفته, چون این واقعیّت كه آتش سوزاننده است و انسان, میرنده.

امّا نوع دیگری از حقیقت هم هست كه از دنیای خارج به درون انسان راه می‌یابد.

در آنجا به قضاوت گذاره می‌شود و اگر سزاوار بود, نام حقیقت به خود می‌گیرد. این را حقیقت‌نظری بگیریم و آن این است كه محسوس نیست ولی در هیچ دور و هیچ مكانی خلاف آن متصوّر نشده,

مانند آنكه بگوئیم:

خوبی بهتر از بدی است. این, درست, ولی بی‌درنگ این حرف پیش می‌آید كه خوبی چیست؟ و باز موضوع به بگومگو می‌افتد.

حقیقت‌های نموداری یا شبه حقیقت آنهائی هستند كه هزاران بار در طیّ تاریخ به مردم باورانده شده‌اند, طلوع كرده و افول كرده‌اند. اینها ساخته و پرداختة قدرت هستند, و از این جا رابطة تنگاتنگ شبه حقیقت با قدرت نموده می‌شود.

مثال محمود غزنوی را ببینیم. گمان می‌كنم كه او معروف‌ترین سلطان دوران بعد از اسلام ایران باشد. او یك ترك غیرایرانی غلام‌زاده بود, كه در آن آشوب اجتماعی كه گریبانگیر كشور بود به سلطنت خراسان رسید. چون زمینة ملّی نداشت, خواست تا پایة حكومت خود را با تظاهر به دینداری تقویت كند؛ ولی در واقع امر, اشتهای بی‌چون و چرای او به مال‌اندوزی بود كه او را رهبری می‌كرد. از این رو با لشكركشی به هندوستان و غارت بتخانه‌های آن كشور – كه پر از جواهر بودند – به خود, هم مشروعیّت و هم اقتدار بخشید. آنگاه ریزه‌های آن غنیمت را در دامان شاعران مدّاح ریخت كه او را «غازی» خواندند و بالاترین غلوّها را در حقّش به كار بردند.

نتیجة كار او این شد كه با پرداختن صله‌های گزاف به شاعران, مكتب دروغ و گزافه در زبان فارسی پایه‌گذاری گردد و انحطاطی به تفكّر ایرانی راه یابد كه دنباله‌اش تا همین امروز كشیده شده. شهرتی كه به عنوان ادب‌پرور و اسلام پناه به او داده شده, در واقع نوعی حقیقت خریده شده با تاراج ثروت‌های هند است.

در زمان ما حقیقت بیشتر از همیشه تأثیرپذیر از سیاست شده است, و ماشین‌های عظیم تبلیغاتی می‌توانند كاهی را كوهی كنند. اینكه گفته‌اند آفتاب همیشه زیر ابر نمی‌ماند,‌ می‌تواند درست باشد, امّا گاهی هم درست نباشد. زیرا ارزیابی حقیقت با درون ماست. وقتی می‌بینیم كه صدها و هزاران سال باورهائی بر بشر حكومت كرده‌اند كه بنیادی نداشته‌اند, و او آنها را حقیقت پنداشته, به این نتیجه می‌رسیم كه آدمی به همان اندازه كه روشن‌بینی را دوست داشته, فریب را هم می‌پسندیده, زیرا به او آرامش خاطر می‌بخشیده. برای پوشیدن حقیقت یا وارونه جلوه‌دادن آن, دو عامل مؤثّر بوده است. یكی غرض و دیگری عوامیّت. غرض برای آنكه كسانی آنچه را كه دوست ندارند, ولو حقیقی باشد, نفی می‌كنند. مولوی فرمود:

چون غرض آمد هنر پوشیده شد              صدحجاب از دل به سوی دیده شد

عوامیّت, یعنی چیزی را كه در زمانی مورد دلخواه است, ولو دروغ, به عنوان حقیقت پذیرفته شود.
انسان موجودی است بافته از تناقض, مهر در كنار كین, حرص در كنار جوانمردی, انسانیّت در كنار توحّش, و شوریدگی در كنار عقل.

شكست ماركسیسم در روسیّه و اروپای شرقی و نیز تعدیل «انقلاب فرهنگی چین» نشان داد كه آدمیزاد تابع انضباط ریاضی‌وار نیست. او دارای ابعاد گوناگونی است كه باید به هر یك در جای خود جواب داده شود. دنیای امروز به گونه‌ای است كه رشد آگاهی بشر افزونتر از رشد پاسخ‌هائی است كه تمدّن كنونی به این آگاهی می‌دهد. هرگاه این فاصله در میان دو رًشد, از حدّ قابل تحمّل بگذرد, می‌تواند دنیای آینده را به راهی برد كه دیگر زیستن در آن دشوار باشد.

با وصف آنچه گفته شد, آیا حقیقت معنوی خالص وجود ندارد؟ چرا. در انسان جوهره‌ای است بی‌نام كه به سوی گشایش و روشنائی رهنمون می‌گردد,‌و به رغم وارونه‌گریهائی كه طیّ تاریخ از جانب قدرت‌ها اِعمال گردیده, و از خلال ابرهای حوادث, گاه در قالب اسطوره و تمثیل و رمز, و گاه به صراحت, روی نموده, حقیقتی برجای می‌ماند كه از شكفتن روح به دست آمده و گاه در هنر تجلّی می‌كند, و گاه خیلی ساده, در یك نگاه, یك دیدار, یك انتظار, یك كشف, یك خدمت به خلق, ‌و یك ایستادگی بر سر آنچه حق پنداشته می‌شود... این حقیقت دریافتنی است, وصف كردنی نیست.

ودیعه‌ای است نهفته در درون انسان كه می‌تواند در لحظه‌های خاصّی ابراز شود. چیزی است كه به عبارت دیگر «امانت» خوانده شده, و رمز انسانیّت انسان در آن است.

چنین حقیقتی ارزش دارد كه بشود به خاطر او محرومیّت كشید,‌ و آن را پاسداری كرد, و حافظ هم گفت:

اگر از پرده برون شد دل من عیب مكن         شكر ایزد كه نه در پردة پندار بماند