تنها یادگار به‌جامانده از آن دوره، خانه شهید رئیسعلی دلواری است كه در سال 1378 تبدیل به موزه شد تا تداعی‌كننده یاد و خاطره او باشد. گردشگران و بازدیدكنندگان برای دیدن این موزه می‌توانند به استان بوشهر سفر كنند و به تنگستان بخش دلوار كه در 45 كیلومتری بوشهر واقع شده، برسند.

دلوار مركز بخش ساحلی تنگستان و زادگاه رئیسعلی دلواری است. به خاطر جانفشانی و از خودگذشتگی‌های رئیسعلی دلواری، منزل وی در روستای بندری دلوار برای تاسیس موزه‌ای به نام وی اختصاص یافت و با مطالعاتی كه انجام شد، بافت ساختمانی این خانه مسكونی مرمت و آثار و ادوات جنگی آن دوره در معرض دید عموم قرار گرفت.

خانه رئیسعلی دلواری دارای حیاطی وسیع با اتاق‌ها و حجره‌های متعدد است كه دور تا دور حیاط را در برگرفته است و اشیاء و آثاری كه در آنجا حفظ و نگهداری می‌شود شامل سلاح‌های نظامی ازجمله تفنگ و گلوله‌های توپ آن دوره همچنین ماكتی از شخصیت‌ها و عكس‌هایی از همرزمان رئیسعلی دلواری است.

راهنمایی بازدیدكنندگان را یكی از اهالی محل به عهده دارد و برای تداعی حال و هوای آن دوره نیز یكی از همین اهالی با خواندن سرودها و اشعار رزمی محلی خاطره فداكاری‌ها و جانبازی‌های آنها را زنده نگه می‌دارد.

رئیسعلی دلواری فرزند رئیس محمد، كدخدای ده دلوار بود كه در سال 1260 شمسی متولد شد و دوران كودكی را در زادگاهش با فراگرفتن فنون رزمی، اسب‌سواری، تیراندازی و آموختن قرآن و ادبیات فارسی سپری و در تیراندازی مهارت خاصی كسب كرد.

با آغاز انقلاب مشروطه ـ 1285 ـ رئیسعلی در حالی كه بیش از 25 سال نداشت، ازجمله پیشگامان مشروطه در جنوب ایران بود و به همین دلیل در دوران دیكتاتوری محمدعلی شاه قاجار علیه حكومت وی در جنوب دست به اسلحه برد و در 1288 توانست به كمك تفنگچی‌های خود، بوشهر را از سلطه عمال محمدعلی شاه آزاد سازد. با تصرف گمرك بوشهر كه در اجاره انگلیسی‌ها بود، نیروهای این كشور به دخالت نظامی در منطقه پرداختند و جنگ و گریزی آغاز شد كه تا سال‌های جنگ جهانی اول ادامه یافت.

در كشاكش جنگ، با وقوع انقلاب بلشویكی و خروج نظامیان روسی از ایران، انگلیسی‌ها تعرضات خود را به سمت شمال گسترش دادند. در همین حال تنگستانی‌ها نیز به حملات خود علیه انگلیسی‌ها شدت بخشیدند. در یكی از شبیخون‌ها ـ 21 تیر 1294 ـ دو ژنرال بلندپایه انگلیسی همراه با ده‌ها سرباز انگلیسی و هندی جان خود را از دست دادند.

با وقوع این حادثه نیروهای انگلیسی در 17 مرداد 1294 شبانه بوشهر را اشغال كردند و در 22 همین ماه به روستای دلوار مركز تنگستان ساحلی یورش بردند. آنان در این حمله با مقاومت زیادی روبه‌رو نشدند، زیرا روستا خالی از سكنه شده بود. انگلیسی‌ها نیز به ویران ساختن خانه‌های مردم و قطع نخل‌ها پرداختند. تنگستانی‌ها پس از این رویداد، غالبا روزها آرامش خود را حفظ می‌كردند و شب‌ها به نیروهای انگلیسی شبیخون می‌زدند و با هر شبیخون تلفات سنگین انسانی به این نیروها وارد می‌آوردند. در جریان یكی از این حملات رئیسعلی دلواری در 12 شهریور 1294 از پشت‌سر هدف گلوله یكی از همراهان خائنش قرار گرفت و به شهادت رسید، اما نهضتی كه او در جنوب ایران به راه انداخت تا سال‌ها مایه وحشت انگلیسی‌ها بود.

قیام مردم تنگستان حدود هفت سال طول كشید و در این مدت دلیران تنگستانی دو هدف عمده پاسداری از بوشهر و دشتستان و تنگستان به عنوان منطقه سكونت خود و جلوگیری از حركت قوای بیگانه به درون مرزهای ایران و دفاع از استقلال وطن را دنبال می‌كردند.

محمد جواد فخرایی، نویسنده كتاب دشتستان در گذر تاریخ درباره وقایع آن دوره به «جام‌جم» می‌گوید: كشور ایران در دوره معاصر از تاریخ خودش شاهد حوادث و وقایع متعددی بوده كه هر یك از این حوادث و وقایع جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است.

در دوره قاجار كه كشورمان در نهایت ضعف به سر می‌برد، دولت‌های قدرتمند و استعمار گر اروپایی بر اساس منافع سیاسی و اقتصادی و نظامی خود در منطقه خاورمیانه جولان می‌دادند. در این دوره استان امروزی بوشهر كه در قدیم جزئی از استان فارس محسوب می‌شد سه بار مورد تجاوز انگلیسی‌ها قرار گرفت، یك بار در سال 1837 میلادی برابر با1216 شمسی، بار دوم در سال 1856 میلادی برابر با 1235 شمسی و بار سوم در سال 1915 میلادی مطابق با سال 1294 شمسی بود.

در تمام این موارد مردم غیور استان بوشهر با وجود مشكلات و موانع بسیاری كه بر سر راهشان وجود داشت به مقابله با اشغالگران برخواستند و از میدان نبرد با دشمن سرافراز بیرون آمدند و برگ زرینی در تاریخ معاصر ایران از خود به یادگار گذاشتند و به همین مناسبت در تقویم جمهوری اسلامی ایران، 12 شهریور هر سال ـ كه مقارن با سالروز شهادت رئیسعلی دلواری از مبارزان راه آزادی به استقلال ایران است ـ به نام روز مبارزه با استعمار انگلیس نامگذاری شده است.

این كارشناس تاریخ می‌افزاید: ازجمله وقایع و حوادث تاریخی این دوره یكی هم مبارزات ضداستعماری و ضدانگلیسی مردم تنگستان و دشتستان در سال‌های جنگ جهانی اول است. قیام مسلحانه مردم تنگستان و دشتستان چیزی جز عكس‌العمل در برابر سیاست استعماری و تجاوزكارانه دولت انگلیس نبود. این قیام به وسیله مردمی صورت گرفت كه از روی خلوص نیت و قلبی آكنده از عشق به وطن و بدون هیچ چشمداشتی و تنها برای پاسداری از میهن اسلامی و نوامیس خود و هموطنان قدم به میدان مبارزه گذاشتند و آنچنان در برابر متجاوزان تا دندان مسلح از خود ایستادگی نشان دادند كه باعث تعجب دولت و دشمن شد.

شرح حال رهبران این قیام بخوبی روشن می‌سازد كه آنان هیچ گاه فریفته مقام و منصب و وعده و وعیدها نشدند تا آنجا كه دولت انگلیس، این استعمارگر پیر و كهنه‌كار، با همه ترفند‌هایی كه به كار برد نتوانست اراده پولادین دلاوران تنگستان و دشتستان را متزلزل كند.

استان امروزی بوشهر تنها در جریان جنگ جهانی اول نبوده كه شاهد هجوم بیگانگان قرار گرفته بلكه در دوره محمد شاه قاجار و همین طور در دوره ناصرالدین شاه یعنی در سال 1273 قمری كه قشون نظامی ایران شهر هرات را به محاصره گرفته بود، بار دیگر بوشهر مورد هجوم انگلیس‌ها قرار گرفت برای آن كه انگلیس، شبه‌قاره هند را به عنوان بزرگ‌ترین مستعمره خود در دست داشت و محاصره شهر هرات توسط قشون نظامی ایران می‌توانست منافع انگلیس را در هند به خطر بیندازد. در نتیجه این استعمار پیر برای حفظ منافع خود در امور ایران مداخله و به اشغال نظامی بندر بوشهر پرداخت.

در جریان جنگ جهانی اول نیز با نقض سیاست بی‌طرفی دولت مركزی ایران كشور ما در معرض هجوم بیگانگان از شمال و جنوب قرار گرفت و كشتی‌های جنگی انگلستان در مقابل بوشهر لنگر انداختند و اشغال مجدد بندر بوشهر آغاز شد.

مردم استان امروزی بوشهر و فارس قدیم به كرات در برابر متجاوزان خارجی بخصوص دولت‌های استعمارگر آن زمان یعنی هلندی‌ها و انگلیسی‌ها و قبل از آن در دوره صفویه كه مورد هجوم پرتغالی‌ها قرار گرفتند، ایستادگی كردند.

خاطره بسیار بدی كه از حضور استعمارگران در اذهان مردم استان امروزی بوشهر و فارس قدیم در دوره‌های مختلف شكل گرفته بود نوعی فرهنگ مقاومت را در برابر بیگانگان از نسل‌های گذشته در بین آنها باقی گذاشت، بنابراین مردم این استان به دفعات در برابر متجاوزان خارجی بخصوص دولت‌های استعمارگر به پاخواستند و رهبرانی همچون رئیسعلی دلواری و افرادی كه با وی متحد بودند پس از شهادت وی نیز نقش مهمی برای مبارزه با تجاوزگران انگلیسی ایفا كردند. شخصیت‌هایی همچون شیخ حسین‌خان چاه كوتاهی، میرزا محمد برازجانی، زائر خضرخان اهرمی، حضرت آیت‌الله شیخ محمدحسین برازجانی ـ كه فتوای جهاد علیه انگلیسی‌ها را صادر كرد ـ ازجمله مبارزان آن دوره بودند.

جنگ میان دلیران تنگستان به رهبری رئیسعلی از یك سو و نیروهای بریتانیا و خوانین متحد آنان از سوی دیگر به طور پیاپی و پراكنده تا شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی ادامه یافت و انگلیسی‌ها نتوانستند بر رئیسعلی و یارانش برتری یابند تا این كه در گیرودار حمله انگلیسی‌ها به بوشهر در شب ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ رئیسعلی در محلی به نام «تنگك صفر» هنگام شبیخون به قوای بریتانیا توسط فردی نفوذی و اجیر شده، از پشت‌سر هدف گلوله قرار گرفت و در دم جان باخت. رئیسعلی دلواری در شب ۲۳ شوال ۱۳۳۳ قمری برابر با ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی / ۳ سپتامبر ۱۹۱۵ میلادی، در سن ۳۴ سالگی به شهادت رسید.

به گفته فخرایی از رئیسعلی دلواری هیچ عكسی موجود نیست و عكس‌هایی كه به او نسبت داده می‌شود عكس واقعی او نیست.

چرا یادشان می‌افتی؟ شاید به خاطر پوسترهاست؛ پوسترهایی بزرگ از جاذبه‌های گردشگری كشورمان با رنگ‌هایی شاد و زنده كه بسرعت از پشت شیشه می‌گذرد و هر كدام به بیننده نهیب می‌زند «چرا هنوز مرا ندیده‌ای؟»

پوسترها را به مناسبت اجلاس نم در حاشیه بزرگراه‌ها و خیابان‌ها نصب كرده‌اند كه یاد تهرانی‌ها بیندازند نباید تعطیلات‌شان را در خانه بگذرانند یا شاید هم برای سران اجلاس است كه حتی در گذر سریع‌شان از خیابان‌های پایتخت، از پشت شیشه دودی خودروهای تشریفاتی، گوشه ناچیزی از جاذبه‌های گردشگری ایران را در حافظه تصویری‌شان بگنجانند.

مسئولان گردشگری موفق شده‌اند، تبلیغات گردشگری كار خودش را كرده است؛ تهرانی‌ها تعطیلات را در چاردیواری خانه‌هایشان نگذرانده‌اند و خلوتی خیابان‌های تهران و شلوغی جاده‌ها در چند روز گذشته گواه این ادعاست.

وسوسه سفر فقط مخصوص تهرانی‌ها نبوده است و تبلیغات گسترده گردشگری، نمایشگاه برج میلاد و حتی همین پوسترها، انگیزه‌ای برای وزرا و هیات‌های كارشناسی مهمان اجلاس غیرمتعهدها شده تا چهاردهم شهریور برای بازدید از جاذبه‌های گردشگری در ایران بمانند.

حالا دیگر به همه مسوولان گردشگری ثابت شده است كه تبلیغات گردشگری چه داخلی و چه خارجی اگر در سطح وسیعی صورت گیرد، حتما بر مخاطبان تاثیر می‌گذارد و حتی در صورتی كه بلافاصله به سفر ترغیب‌شان نكند، به هر حال وسوسه دل سپردن به جاده را در آنها بیدار می‌كند و همین تجربه موفق می‌تواند الگویی باشد برای متولیان صنعت گردشگری كه در همه فصل‌های سال، جاذبه‌های گردشگری مناسب بازدید را در قالب همین پوسترها و نمایشگاه‌های فصلی به مخاطبان معرفی كنند و به این ترتیب رویای «همه زمانی كردن» و «همه مكانی كردن» سفر را در كشور محقق كنند.

روز گذشته نیز حمید شانس هنرمند مجسمه‌ساز و كارشناس آثار برنزی از احتمال آسیب دیدن مجسمه اسب و سوار اثر «مارینو مارینی» در باغ موزه هنرهای معاصر تهران خبر‌ داد.

به گفته او این اثر ارزشمند از همان ابتدا در زمینه ریخته‌گری دچار مشكلاتی بوده است و در برخی نقاط آن از جمله روی پای سوار، سوراخ‌هایی دیده می‌شود كه به نظر می‌رسد خریداران در آ‌ن زمان متوجه این مشكل نشده‌اند.

این مجسمه‌ساز احتمال می‌دهد مجسمه اسب و سوار با آب كلردار شسته شده باشد. او آبیاری اتوماتیك پارك‌ها را علت تهدید مجسمه‌های برنزی می‌داند كه سبب تولید شوره سفیدرنگی می‌شود كه مثل خوره برنز را می‌خورد.

در همه جای دنیا آثار هنری و میراث فرهنگی افزون بر این‌كه ذخیره‌ای مادی و معنوی محسوب می‌شود، عامل جذب گردشگر هم است كه همین گردشگر نیز می‌تواند باعث رونق اقتصادی و ارتقای سطح فرهنگی كشورها شود.

بدیهی است كشوری كه بتواند با آثار هنری و میراث معنوی و فرهنگی‌اش، مردم كشورهای دیگر را به سوی خود جلب كند، از بسیاری اتهام‌های سیاسی در دنیای سیاست‌زده امروز رهایی می‌یابد.

با توجه به این نكته، رویكرد ما به آثار هنری و میراث فرهنگی كشورمان چیست؟ آیا آثار هنری گران‌سنگی كه در ایران نگهداری می‌شود یا میراث فرهنگی كهنی كه در جای‌جای كشورمان وجود دارد، توانسته چنین كاركردی را داشته باشد یا این‌كه این آثار و میراث تنها برای ما تهدید است و هر از گاهی سبب نگرانی مردم و هنرمندان می‌شود؟! انگار وجود چنین میراث ارزشمندی در كشورمان فقط این كاركرد را دارد كه چند وقت یكبار رسانه‌ها از احتمال نابودی یا تخریب آن آثار بنویسند. به راستی چه زمانی می‌توان به این گنجینه عظیم به چشم فرصت نگریست و نه تهدید؟

بناهای ‌تاریخی‌ و‌ معماری استان بوشهر شامل مسجدها و مراكز عبادی اسلامی، باغ‌ها و عمارت‌های دیدنی و برج‌ها و قلعه‌های قدیمی می‌شود.

آثار و بناهای تاریخی منطقه، ردپای تاریخی از دوره‌های باستانی ایران و دوره‌های اسلامی و معاصر هستند كه هر یك به نوبه خود برای گردشگران جذاب و دیدنی است.

تپه‌های تاریخی زیادی از جمله تل خندق با معماری مربوط به دوره ساسانی و تل مرو واقع در نزدیكی كاخ هخامنشی در منطقه بوشهر وجود دارند كه برای باستان شناسان و دانشجویان باستان‌شناسی قابل توجه است.

از میان بناهای قدیمی منطقه، كاخ كورش مربوط به دوره هخامنشی و كاخ سنگ‌سیاه كه آن هم از بناهای همان دوره است، اهمیت بیشتری دارد.

گوردختر ـ كه گفته می‌شود آرامگاه دختر یا خواهر كوروش است ـ نیز از آرامگاه‌های مهم منطقه است. یك گورستان باستانی هم در تنگستان قرار دارد و به زرتشتیان منسوب است. پل مشیر كه روی رودخانه دالكی بنا شده هم مربوط به عهد قاجاریه است.

مسجد توحید (مسجد برازجانی‌ها)، از قدیمی‌ترین مساجد بوشهر است كه بنای درخور توجهی دارد. امامزاده عبدالمهیمن نیز در شهر بوشهر واقع شده و گنبد آن، گچبری‌های زیبایی دارد.

تزئینات در و پنجره و شیشه‌های رنگی هشتی آن بر تلطیف نور و زیبایی بنا افزوده است. از میان اماكن متبركه شهرستان دشتستان می‌توان به بقعه شیخ منصور خزایی اشاره كرد كه مربوط به دوره تیموریان است.

كلیسای بوشهر هم از اماكن زیبای استان است كه متعلق به ارامنه گریگوری است.

از سوی دیگر خانه‌ها و عمارت‌های قدیمی بسیاری در استان بوشهر وجود دارند كه برخی از آنها عبارتند از: عمارت ملك كه به صورت یك مجموعه ساختمانی و متعلق به یك قرن پیش است.

عمارت گلشن كه قدمت آن 170 سال بوده و مجموعه حاج رییس كه از پنج ساختمان تو در تو تشكیل شده و در اواسط دوره قاجاریه ساخته شده است.

ازمیان جاذبه‌های تاریخی تنگستان، خانه رئیسعلی دلواری در شهرستان تنگستان یادآور خاطرات فراموش‌نشدنی مبارزات آزادیخواهی 80 سال پیش است