تأثیر عبادات در پیشگیری و درمان اختلالات روانی
عباداتی مانند نماز، روزه، زكات و حج كه دین اسلام بر پیروان خود واجب كرده است موجب میشود كه فرد به سوی رفتار بهتر و برتر و رشد و ارتقای نفس و اجتناب از رفتار زشت و انحرافی و غیر انسانی گرایش پیدا كند. یكی از عباداتی كه در این زمینه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، نماز میباشد.
نماز یك رابطه خاضعانه و خاشعانه بین انسان و پروردگار است. برقراری چنین رابطهای در برابر آفریدگار تمام هستی، نیرویی معنوی به انسان میبخشد كه حسن صفای روحی و آرامش قلبی واهمیت روانی را در او برمیانگیزد. انسان وقتی در مقابل قادر متعال میایستد، از همه اشتغالات و مشكلات دنیا روی برمیگرداند و تمام حواس خود را متوجه خدا میكند، در نتیجه حالتی از آرام سازی كامل و آرامش روان در او ایجاد میشود كه از نظر درمانی تأثیر بسزایی در كاهش اضطراب و نگرانی او دارد.
دكتر توماس هایسلوپ (پزشك) میگوید: «مهمترین وسیله ایجاد آرامش در روان و اعصاب انسان- كه من تا كنون شناختهام- نماز است.»
پیامبر اكرم(ص) نیز به هنگام فرارسیدن اوقات نماز فرمودهاند: «ای بلال، ما را با نماز به آرامش وادار.» رابطه معنوی بین انسان و خداوند در موقع نماز، به او چنان نیرویی میبخشد كه موجب تجدید امید، تقویت اراده و آزاد شدن تواناییهای عظیم وی میشود به طوری كه او را بر تحمل سختیها و انجام كارهای بسیار بزرگ قادر میسازد.
سیرل برت، روانشناس انگلیسی نیز گلفته است: «ما به واسطه نماز میتوانیم وارد انبار بزرگی از نشاط عقلانی شویم كه شرایط عادی یارای وصول بدان را ندایم.»
الكسیس كارل، پزشك فرانسوی اعتقاد دارد كه نماز سبب ایجاد نشاط معنوی مشخصی در انسان میگردد و همین حالت است كه احتمالاً منجر به شفای سریع برخی از بیماران در زیارتگاهها و معابد میشود.» نماز اگر به جماعت باشد موجب ایجاد روابط اجتماعی دوستانه و مودت آمیز با دیگران میشود كه نه تنها به رشد شخصیت فرد كمك میكند بلكه نیاز تعلق او را به گروه كه به عقیده روان شناسان یكی از نیازهای اساسی انسان است، تأمین میكند. اصولاً احساس وابستگی فرد به گروه و توجه به نقش فعال خود در جامعه، اهمیت زیادی در سلامت روانی او دارد.
روزه یكی دیگر از عبادات واجب مسلمانان است كه در پرورش و تهذیب نفس تأثیر بسزایی دارد و سبب تقویت اراده انسان میشود و میتواند رفتارهای صحیح زندگی را بیاموزد و مسئولیتها و وظایف خود را به خوبی انجام دهد.
زكات نیز، نوعدوستی را به انسان میآموزد و او را از خود محوری و خودخواهی نجات میدهد. كمك به همنوعان موجب تقویت احساس تعلق به گروه و ایجاد احساس رضایت از خود میشود كه چنین احساسی برای سلامت روانی اهمیت فراوانی دارد.
حج دارای فواید مهمی برای رون انسان است زیرا انجام مناسك حج و زیات خانه خدا و قبر رسول خدا(ص) و ائمه، فرد را برای تحمل سختیها و گرفتاریها آماده میكند و چون از همه ملتها نژادها با لباسی یكسان و ساده دور هم جمع میشوند احساس نوعدوستی در آنها تقویت میشود.
دعا و نیایش: دعا و نیایش و مناجات در مذاهب گوناگون شكلهای متفاوتی دارد، اما محتوای آن در همه مذاهب حاكی از اعتراف به گناه و نقص و ضعف، درخواست سلامت و ستعادت و تمایل به قرب الهی است.
یكی از دانشمندان فرانسوی میگوید: «دعا عبارت است از رابطه یا معامله یك روح مضطرب در كمال شعور و اراده با قدرتی كه آن روح احساس میكند، به آن بستگی دارد و سرنوشتش به دست اوست.» منظور از دعا، حاتی است كه در آن انسان روح خود را با قدرتی كه در قلب خویش احساس میكند، مرتبط بسازد نه آنكه فرد از روی عادی، اعمال یا الفاظی را انجام دهد یا بگوید و به عمق معنای آن نپردازد.
پروفسور الترمان در كتاب نقدی بر مذهب و فسلفه مینویسد: در هنگام ستایش و نیایش در آدمی چنان صمیمیت و اخلاصی ایجاد میشود كه در صحبتهای معمولی با مردم ممكن نیست. سكوت تنهایی میشكند فضای پردامنهای در نیایش كننده باز میشود، احساسات و عطوفتی كه در گفتگوهای معمولی با مردم گرفتار شرمساری و خجالت میشود در اینجا به شكل سپاسگزاریهای صمیمانه، گلهمندیهای خودمانی و خواهشهای دوستان در میآید و روح آدمی شكفته و باز میشود.
انسان هنگام مناجات، از مشكلات زندگی به درگاه ایزد یكتا پناه میبرد با بازگو كردن مشكلات در حالت آرامش، منجر به رهایی از اضطراب میشود كه شباهت زیادی به تكنیك آرام سازی یا تمدد اعصاب دارد. در این حالت، مشكلات بتدریج قدرت اضطراب زایی خود را از دست میدهد. بنابراین، دعا و مناجات و بیان مشكلات موجب تخلیه هیجانات و اضطرابها میشود، همچنین انسان هنگام دعا و نیایش احساس میكند كه به یك قدرت مافوق نزدیك است و تحت حمایت و سرپرستی او قرار دارد و همین موجب برانگیخته شدن حس اعتماد به نفس، قدرت، اهمیت آرامش، امیدواری و خوشبختی در او میشود و نیروی روانی خود را كه برای حل تضادهای روانی مصرف كرده است دوباره به دست میآورد و با حالت شادابی و نشاط به كار و تولید میپردازد.
ویلیام جیمز میگوید: آدمی در تلاشهای خود، ذخیره و نیروی روانی خود را از دست میدهد و تنها منبعی كه میتواند آن نیرو را جبران كند، اتصال به قدرت لایزال الهی است و آن اتصال حاصل نمیگردد مگر به مناجات.
الكسیس كارل در كتاب نیایش مینویسد: دعا تنها جبران كننده ضعف انسان نیست، بلكه تقویت كننده قدرت انسانی و ادامه دهنده كار مثبت سازنده فرد در ساختن زندگی فردی و اجتماعیاش به حساب میآید و احساس عرفانی كه از اعماق فطرت ما سرچشمه میگیرد یك غریزه اصلی است، پس عدم ارضای این غریزه، میتواند در فرد تنش ایجاد كند.
بنابراین دعا و نیایش هم موجب آرامش روان میشود (الا بذكر ا... تطمئن القلوب) و فرد احساس خودشكوفایی پیدا میكند و هم از تألمات روحی وی كاسته میشود و نیز باعث تخلیه هیجانات فرد و دستیابی وی به منبع لایزال، توان و نیرو میشود؛ همچنین، گریه كه غالباً در جریان دعا رخ میدهد كمك زیادی به تخلیه هیجانات و استرسهای فرد میكند. البته به قول هایزلینگ، لازم نیست دعا درخواست چیزی از خدا باشد، بلكه هر توجه و ارتباطی با دستگاه الهی دعا میباشد.
خداوند متعال فرموده است: «وقال ربكم ادعونی استجب لكم- پروردگار شما فرمود مرا بخوانید تا استجابت كنم شما را» (سوره غافر، آیه 60) در سوره مباركه فرقان آیه 77 میفرماید: ای رسول به امت بگو كه اگر دعای شما نبود، پرودردگار شما چه توجهی داشت كه شما آیا حق را تكذیب كردید و به كیفر آن خواهید رسید.
توبه: توبه یكی از روشهای مفید و تقریباً بی نظیر، برای درمان احساس گناه است، زیرا توبه، سبب آمرزش گناهان و تقویت امید انسان به جلب رضایت الهی است و به همین دلیل، موجب كاهش اضطراب ناشی از اشتباهات گذشته فرد میشود؛ همچنین توبه انسان را به اصلاح و خودسازی وامیدارد و او را از مرتكب شدن به خطاها مصون میدارد.
صبر: صبر موجب تقویت شخصیت و افزایش توانایی انسان در برابر سختیها و بارهای سنگین زندگی و حوادث و مصایب روزگار میشود. خداوند بندگان خود را به صبر سفارش میكند. مثلا در سوره مباركه بقره آیه 152 میفرماید: ای افراد با ایمان از صبر و نماز (در برابر حوادث سخت زندگی) كمك بگیرید زیرا خداوند با صابران است. پس فرد متدین هرگز از مشكلات و سختیها، اظهار شكوه و ناتوانی نمیكند بلكه در مقابل حوادث روزگار مقاومت میكند. بنابراین صبر به انسان میآموزد كه برای دستیابی به اهداف بایستی تلاش مداوم كند و با پشتكار و اراده به تلاش مستمر خود ادامه دهد. در این صورت چنین فردی دارای شخصیتی رشد یافته و متعادل، كمال یافته و تولید كننده، فعال و از اضطراب به دور خواهد بود. علاوه بر دعا، توبه و صبر، انجام امور دیگری در سلامت روان انسان موثرند، مانند نیكوكاری، صدقه، پرهیز از اذیت و آزار دیگران.
در مورد نیكوكاری امام صادق(ع) میفرمایند: عدد كسانی كه به سبب نیكوكاری زندگی طولانی میكنند از كسانی كه با عمر طبیعی خود زندگی میكنند افزون است.