تبیان، دستیار زندگی

(Obsessive-compulsive disorder، به اختصار OCD)، یک بیماری روانی است...

اختلال وسواسی – جبری چیست ؟

همه ما هر از گاهی دارای افکار برجای مانده از گذشته در ذهنمان هستیم. این افکار، حتی با وجود عدم تمایل خود ما، به طور مرتب به ذهن ما می‌آیند و طبیعت تکرار شونده آن‌ها تا حدّی موجبات ناراحتی ما را فراهم می‌سازد. گاهی متوجه می‌شویم که یک خط از یک ترانه به طور مداوم به ذهن ما می‌آید، گرچه خود ما نمی‌خواهیم. همچنین برخی از ما گاهی مجبور به انجام یک کار به شیوه‌ای می‌شویم که خودمان می‌دانیم غیرمنطقی و احمقانه است. به این‌ها نشخوار ذهنی و عمل وسواسی گفته می‌شود. البته به دلیل آن که این مشکلات معمولاً زودگذر هستند به عنوان مشکلات آسیب‌شناسانه تلقی نمی‌گردند.
نوع حاد این مشکلات که برخی از افراد گرفتار آن هستند اختلال وسواسی-جبری نام دارد. افراد مبتلا به این اختلال روانی به راحتی نمی‌توانند از شرّ افکار و اعمال مربوط خلاصی یابند و این اختلال به صورت گرفتاری و ناراحتی بزرگی برای آن‌ها در می‌آید. برای مثال، در یک نفر ممکن است این حس به وجود آید که دستانش کثیف است و به طور مکرّر به شستشوی دستانش بپردازد. او همچنین ممکن است فکر کند که اگر دستانش را نشوید میکروب‌ها به هنگام غذا خوردن وارد بدنش خواهند شد. و یا در فرد دیگری ممکن است به طور ناگهانی ترس از بیماری هاری به وجود آید. حتی دیدن سایه سگ هم برای او کافی است که زنجیره‌ای از افکار ناخوشایند در ارتباط با هاری و پیامدهای وحشتناک آن را به ذهنش آورد. وقتی با او صحبت می‌شود او می‌پذیرد که ترسش غیرمنطقی است و هیچگونه پایه علمی ندارد. او حتی ممکن است مطالب علمی متعدد و گوناگونی درباره این اختلال روانی بخواند و همه چیز را درباره آن دریابد. امّا با همه این‌ها نتواند از شرّ این افکار خلاصی یابد. او ممکن است رفت و آمد با دوستان یا خویشاوندانی که سگ دارند را متوقف کند. و حتی با حاد شدن این اختلال، از خانه‌اش هم حتی‌المقدور خارج نشود.

این ناهنجاری نوعی اختلال اضطرابی است . افراد مبتلا از افكاری تنش زا و ناخواسته (فكر وسواسی) بستوه می آیند كه اغلب بسیار ناخوشایند هستند . این فكرهای وسواسی ممكن است نگرانی از آلودگی با میكربها یا نجاست ، ترسهای بی دلیل از  آسیب دیدن یا صدمه  زدن به دیگران ، ترس از دست دادن كنترل و عمل بر اساس انگیزش های تهاجمی ،‌ یا تردیدهای زیاد مذهبی یا اخلاقی باشد.

 بسیاری از مبتلایان به این ناهنجاری می پذیرند كه افكار آنها بی معنی است اما نمی توانند به آنها فكر نكنند چون منجر به پریشانی بزرگی می شود . در پاسخ به این افكار وسواسی ، آنها ممكن است به افكار جبری رفتارهای مقرراتی (عمل جبری ) دچار شوند كه بشدت تكرار می شوند تا به آنها در برطرف كردن اضطراب ناشی از افكار وسواسی كمك كنند . این اجبارها ممكن است به شكل شستشوی زیاد ، یا بازرسی های مكرر برای اطمینان از مرتب بودن اوضاع باشد .

اختلال وسواسی جبری نوعی اختلال اضطرابی مزمن است که با اشتغال ذهنی مفرط در مورد نظم و ترتیب و امور جزئی و همچنین کمال‌طلبی همراه است، تا حدی که به از دست دادن انعطاف‌پذیری، صراحت و کارائی می‌انجامد.

 در اختلال وسواسی-اجباری افکار وسواس‌گونه و اضطراب‌آور با وسواس‌های عملی همراه می‌شود. این وسواس‌های عملی کارهایی وسواس‌گونه هستند که شخص برای کوشش در راه کاهش وسواس‌های فکری خود انجام می‌دهد. این کردارها تکراری و کلیشه‌ای و تا اندازه‌ای غیرارادی هستند.

وسواس شامل احساس ، اندیشه یا تصویر ذهنی مزاحم است و اجبار شامل رفتاری آگاهانه و عودکننده‌است . ریشه بیماری وسواس اضطراب است و بیماری به دو شکل فکری و عملی بروز می‌کند. چنانچه بیمار در برابر انجام عمل وسواسی مقاومت کند، اضطرابش بیشتر می‌شود.

گاهی اوقات کودکان هم دچار وسواس می‌شوند که معمولاً نشانه‌های آن رفتارهای پرخاشگرانه، تکرار کلمات و یا لجبازی با اطرافیان است.

نگرانی ها – تردیدها ، باورهای خرافی که معمولاً‌ در زندگی روزمره شایع هستند اگر جنبه افراطی و شدید به خود بگیرند وسواس می نامند . مثلاً یک فرد در هنگام شستشوی دست و یا بدن و یا بازرسی و چک کردن ، به صورت خیلی زیاد و شدید دست به این عمل بزند که  در مواقع وجود مانع فرد دچار اضطراب و استرس شود .

اختلال وسواس به دو صورت فکری و عملی نمود می کند و در تمام سنین رخ می دهد اما در سنین جوانی کمی شایعتر می باشد .

بر حسب موارد گزارش شده، تخمین زده می‌شود که ۲۰ تا ۳۰ درصد مردم به نوعی گرفتار این اختلال باشند. انواع اصلی و شایع اختلال وسواسی-جبری عبارتند از شستشو، کنترل و شمارش.

روان‌کاوی

واکنش‌سازی، ابطال، جداسازی، توجیه عقلی و دلیل‌تراشی مهمترین دفاع‌های روانی هستند که ممکن است منجر به پیدایش وسواس شوند.

همه‌گیری

  در مردان شیوع بیشتری دارد.

  احتمال تطابق در دوقلوهای همسان بالاتر است.

  در بزرگترین فرزند خانواده بیشتر تشخیص داده می‌شود.

 شیوع

اختلال وسواسی-جبری با شیوعی کمتر از 1/0د‌رصد‌ تا کنون به عنوان یک مساله بالینی ناد‌ر د‌ر نظر گرفته شد‌ه است. اما مطالعات همه گیر شناختی اخیر حاکی از آن است که شیوع OCD د‌ر جمعیت عمومی احتمالا بیشتر از آن چیزی است که قبلا تصور می‌شد‌، می‌باشد‌؛ یعنی چیزی د‌ر حد‌ود‌ 5/2-9/1 د‌رصد‌ (فری استون و لاد‌اسر، ‌1998؛ انجمن روان‌پزشکان آمریکا، 2000؛ کلارک و فربورن ، 1380).

اختلال وسواسی- جبری (OCD) به این شکل توصیف می‌گردد:

افکار یا اعمال تکرار شونده در فرد، به صورتی که باعث اضطراب وی گردد و با علم به غیرمنطقی بودن آن‌ها نتواند به راحتی آن‌ها را از ذهنش خارج سازد.

وسواس فکری ؛

افکار ، تصاویر یا تکانه هایی هستند که مکرراً رخ می دهند و احساس می شود خارج از کنترل هستند که شخص نمی خواهد این افکار را داشته باشد و آنها را ناراحت کننده مزاحم و بی معنا تلقی می کند .

  شایعترین نوع وسواس فکری عبارتند  از :

 ترس های آلودگی به میکروب ها و چرک

 تردید و شک نسبت به انجام دادن درست یک کار

 افکار مزاحم در خصوص تکرار یا عمل پرخاشگرانه یا جنسی

تقارن و یا دقت بیش از حد

 شک دینی و یا اخلاقی مفرط

وسواس عملی ؛

- اعمال اجباری هستند که شخص بارها و بارها و بر طبق یکسری قواعد و مناسکی برای خنثی کردن افکار وسواسی خود اقدام به انجام آن می کند.

شایعترین نوع وسواس عملی عبارتند از :

          وارسی ‌

         شستشو

         شمارش

         پرسیدن و یا اعتراف

         تقارن و دقت

         ذخیره سازی و یا انبار نمودن می باشد .

 ولی علائمی مانند نفرت و یا نگرانی از دفع ترشحات بدن ( مانند ادرار ، مدفوع ، بزاق )‌ترس از احتمال وقوع اتفاقی وحشتناک ( آتش سوزی ، مرگ وابستگان ، زهدورزی و عبادت مفرط ، اعتقاد به اعداد سور و نحس ،‌ مسواک زدن شدید و مفرط ، رسیدن به سرو وضع خود به نحو افراطی رسیدن ، مو کندن از بدن و ناخن جویدن هم ممکن است از علائم وسواس باشد .

این بیماری در مواردی با افسردگی همراه می باشد .

● شستشو
همان گونه که در بالا گفته شد، بسیاری از افراد به طور وسواسی به شستشوی مداوم دست‌ها و یا تمام بدنشان می‌پردازند. این افراد حس می‌کنند که در تماس با آلودگی یا کثیفی قرار گرفته‌اند و باید آن بخش از بدنشان را تمیز کنند. برخی از این بیماران آنقدر دستشان را می‌شویند که پوستشان خشک می‌شود و دچار بیماری‌های پوستی می‌گردند. برخی دیگر ممکن است برای جلوگیری از آلودگی دائماً دستکش به دست داشته باشند و یا هرگز با دست اقدام به خوردن چیزی نکنند.

● کنترل
برخی از افراد از نظر ذهنی گرفتار کنترل و بررسی مداوم هستند. برای مثال، فردی ممکن است بارها درب خانه‌اش را کنترل کند که قفل کرده است یا نه. بیماری را می‌شناختم که هر روز صبح به طور میانگین هشت بار قفل بودن یا نبودن درب خانه را کنترل می‌کرد و گاهی بعد از رفتن به محل کار، تلفنی از همسایگان درخواست می‌کرد که درب خانه‌اش را کنترل کنند که باز نمانده باشد.

● شمارش
این اختلال در بعضی بیماران به شکل شمارش مکرّر مداوم، به ویژه در هنگام انجام بعضی فعالیت‌ها، بروز می‌کند. دانش‌‌آموزی را می‌شناختم که هر روز صبح قبل از رفتن به کلاس، تمام چراغ‌های راهروهای مسیر خود را می‌شمرد. دانش‌آموز دیگری عادت داشت قبل از ورود به سالن امتحان، بیست و یک بار درِ خودنویسش را باز و بسته کند. کودکان معمولاً این مشکل خود را با کس دیگری در میان نمی‌گذارند و اولیاء و معلمان آن‌ها از طریق افت عملکرد تحصیلی آن‌ها متوجه مشکل می‌شوند. وقتی از دانش‌آموز اولی علّت شمارش چراغ‌ها را پرسیدند گفت که این کار را به منظور باز شدن فکرش قبل از حضور در کلاس انجام می‌داده و دومی گفت که حس می‌کرده اگر به طور مرتب درِ خودنویسش را باز و بسته کند، سوالات امتحان آسانترخواهند شد.
اختلال وسواسی- جبری (OCD) به این شکل توصیف می‌گردد: افکار یا اعمال تکرار شونده در فرد، به صورتی که باعث اضطراب وی گردد و با علم به غیرمنطقی بودن آن‌ها نتواند به راحتی آن‌ها را از ذهنش خارج سازد.

توصیه به خانواده ها :

۱ – استرس و موارد بحران وضعیت بیمار را بدتر کرده و احتمال عود را افزایش می دهد لذا علی رغم ایجاد مشکلات و آشفتگی در خانواده به واسطه این بیماری در منزل سعی نمایند فضای با آرامشی برقرار باشد .

۲ – بیمار روانی نیاز به درک خود از طرف دیگران دارد لذا پائین آوردن انتظارات به طور موقت ، مهربان و شکیبا بودن کمک کننده خواهد بود .

۳ -بدانید بیمار برای رفع اضطراب خود دست به اعمال و مناسک وسواس گونه می زند و هیچ کس به اندازه خود او از رفتارهایش متنفر نمی باشد . لذا از قضاوت و یا مسخره نمودن اعمال او حذر نمایند .

۴ - شما درگیر رفتارهای وسواسگونه بیمار نشوید اما حد و حدود این اعمال باید به روشنی مشخص شده و فرد وسواسی طبق همان محدودیتها و قواعد عمل نماید .

۵ - به بیمار جهت ترک اعمال خود فشار وارد نیاورید ولی به طور دائم به تکالیفی که درمانگر برای انجام تکالیف خاص تعیین نموده گوشزد نمایند .

۶ - حرکات رفتاری که برای بیمار بسیار سخت است و قادر به انجام آن نمی باشد به صورت آهسته و در دراز مدت تغییر دهید و همیشه تغییرات را به بیمار گوشزد نمائید .

۷- خشونت ، تهدید به خودکشی و یا دیگر کشی را جدی بگیرید .

۸- باید مواظب اعتماد به نفس بیمار باشید بجای او تصمیم نگیرید ولی در تصمیم گیری او را کمک نمائید .

۹ - فعالیتهای روزانه دویدن ، شنا ، ورزشهای گوناگون که باعث صرف انرژی می شود را زیاد نمائید .

۱۰ - تلاش موفقیت آمیز فرد برای موفقیت در برابر وسواس را مورد تشویق قرار دهید .

۱۱ - دائم رفتارها و علائم بیماری را زیر نظر داشته باشید در صورت ظهور علائم جدید و علائم عود مسئله را با درمانگر در میان بگذارید .

نا هنجاری وسواسی – جبری

مریم می ترسد كه به هرچیزی دست بزند آلوده به میكروب باشد . بنابراین برای باز كردن درها دستكش می پوشد و هر چند دقیقه اجباراً دست خود را می شوید تا از شر میكروبها خلاص شود . بابك آنقدر زیاد متوجه مرتب بودن است كه ساعتها در مرتب كردن و باز آرایی چیزهای روی میزش صرف می كند . او قبل از آنكه همه چیز را دقیقاً سر جایش گذاشته باشد نمی تواند خانه را ترك كند.

اینها فقط دو نمونه از آثار ناهنجاری وسواسی – جبری است كه نوعی اختلال اضطرابی      می باشد كه مانع كارایی كامل بسیاری از مردم می گردد . ناهنجاری وسواسی – جبری اغلب در نوجوانی یا جوانی آغاز می شود و حدود 2% جمعیت ایالات متحده را مبتلا می كند كه شامل حدود 1 در 200 كودك و نوجوان می شود .

فرد مبتلا به ناهنجاری وسواسی – جبری معمولاً از ترسهای غیر منطقی یا افكار وسواسی رنج می برد و اغلب به صورت جبری رفتاری تكراری را برای برطرف كردن اضطراب ناشی از آن افكار وسواسی انجام می دهد . او معتقد است كه اگر این رفتار را انجام ندهد اتفاق بدی خواهد افتاد . زندگی افراد مبتلا به این اختلال پراز اضطراب و شرمساری است و اغلب قبل از تشخیص و درمان سالها در عذاب هستند . پس از تشخیص افراد مبتلا به ناهنجاری  وسواسی – جبری را می توان با دارو یا رواندرمانی یا تركیبی از آندو بخوبی درمان كرد.

داروهای متعددی در مهار علائم اختلال وسواسی – جبری در بالغین مؤ‌ثر بوده اند (مطالعه ای در شماره 25 نوامبر 1998 جاما نشان می دهد كه سرترالین هیدوكلراید دارویی بی خطر و مؤثر در درمان كوتاه مدت كودكان و نوجوانان مبتلا می باشد )

 علل:

علت دقیق ناهنجاری وسواسی – جبری هنوز در جریان تحقیق است . عده ای بر این باورند كه ممكن است ناشی از نامتعادل بودن سروتونین باشد كه یك پیامبر شیمیایی در نفر است كه تصور می شود در كنترل وضعیتهای خلقی و هشیاری دخالت دارد .

 علائم :

علائم ناهنجاری وسواسی – جبری طیفی از خفیف تا شدید را در برمی گیرد . عده ای ممكن است فقط به فكرهای وسواسی دچار باشند . برخی ممكن است بتوانند افكار وسواسی و رفتارهای جبری خود را برای مدت كوتاهی مهار كنند و بدینوسیله علائم خود را در مدرسه یا محل كار پنهان كنند . اما هنگامی كه وضعیت شدید تر می شود ،‌ اختلال وسواسی – جبری آنقدر زندگی فرد را اشغال می كند كه دیگر نمی تواند در فعالیت های روزانه عملكرد داشته باشد چون بسیاری از وقت خود را صرف مراسم وسواسی خود می كند . ناهنجاری وسواسی – جبری گاهی همراه افسردگی ،‌ اختلالات تغذیه ای ، ناهنجاری سوء‌ مصرف مواد،‌ یك ناهنجاری شخصیتی ، ناهنجاری نقصان توجه یا دیگر ناهنجاریهای اضطرابی می باشد . این اختلالات همراه ،‌ در تركیب با تمایل به پنهان كردن مشكل ،‌ تشخیص و درمان ناهنجاری را بسیار مشكل می كنند . و بدین ترتیب افراد مبتلا به ناهنجاری وسواسی – جبری تا سالها پس از شروع علائم هیچ درمانی دریافت نمی كنند .

 توصیف اختلال وسواسی -جبری از تاریخ معرفی اولیه آن توسط اسکیرول د‌ر 1838 تا کنون تغییری نیافته است. این اختلال با عناوین مختلفی از قبیل حالت وسواسی ، نوروز یا بیماری وسواسی و اختلال وسواسی-جبری معرفی می‌شود‌ (گریسون و همکاران، 1382). اختلال وسواسی-جبری یا اختلال و سواس فکری - عملی مساله‌ای ست که به وسیله افکار، تصاویر ذهنی و رفتارهای اجباری ناخواند‌ه مزاحم مشخص می‌شود‌. اعمال اجباری شامل آیین‌های آشکار (نظیر شستن مکرر د‌ست و رفتارهای وارسی) و آیین‌های ناآشکار می‌شود‌؛ این د‌و نوع آیین د‌ر این‌جا به عنوان رفتارهای خنثی‌کنند‌ه د‌ر نظر گرفته می‌شوند‌ (کلارک و فربورن، 1380). متن تجد‌ید‌ نظر شد‌ه ویراست چهارم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM IV-TR) اختلال وسواسی- جبری را به عنوان شناختارهای پیش‌بینی کنند‌ه ای تعریف می‌کند‌ که از نگرانی‌های زیاد‌ از حد‌ د‌ر باره مسایل واقعی زند‌گی متفاوت است. این موضوع اشاره به تمایز افکار وسواسی از نگرانی‌هایی د‌ارد‌ که د‌ر اختلال اضطراب فراگیر شایع است. د‌ر واقع وجود‌ آگاهی فرد‌ از افکار و تصاویر ناخواند‌ه مزاحم به عنوان فرآورد‌ه ذهن خود‌ش، برای تمایز آن‌ها از پد‌ید‌ه‌های روان‌پریش، ضروری است. برای آنکه این رفتارها به عنوان اعمال وسواسی د‌ر نظر گرفته شوند‌، لازم است با هد‌ف جلوگیری و یا کاهش ناراحتی یا پیامد‌های د‌رد‌ناک انجام شوند‌، بد‌ون اینکه پیوند‌ و ارتباط واقع بینانه‌ای د‌اشته باشد‌ با آن چه قرار است بی‌اثر و خنثی کنند‌، (انجمن روان‌پزشکان آمریکا، 2000). با توجه به اینکه افکار ناخواند‌ه مزاحم د‌ر کسانی که مشکلات بالینی و مرضی ند‌ارند‌، شایع است؛ این جنبه از OCD از اهمیت خاصی برخورد‌ار است (کلارک و فربورن ، 1380).

درمان

این ناهنجاری را اگر زود تشخیص داده شود ، می توان بخوبی با تركیبی از روان درمانی (‌بویژه رفتار درمانی ) و دارو درمانی معالجه كرد . یك رویكرد ویژة رفتار درمانی بنام
”مواجهه وجلوگیری از پاسخ“ تاثیر خود را در درمان بیماران وسواسی – جبری ثابت كرده است . این رویكرد شامل مواجهه كردن عمدی بیمار با فكر یا شیء  هراس آور بصورت مستقیم یا از راه تصور خیالی است . مطالعات اخیر نشان داده اند كه داروهایی كه بر پیامبر عصبی سروتونین اثر  می گذارند ، علائم ناهنجاری وسواسی – جبری را چشمگیرانه كاهش می دهند.

با دارو و روان درمانی تلاش در بهبود بیماری می شود. از موثرترین راهکارهای تجربه شده جهت رهایی از این اختلال فکری ، استفاده از نیروی ایمان قلبی و آرامش روحی است که سبب تسلی خاطر و رفع حالت اضطراب می‌گردد. از داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین مانند فلوکستین و ضدافسردگیهای سه حلقه‌ای به خصوص کلومیپرامین نیز استفاده می‌شود.