تبیان، دستیار زندگی

نویسنده: امیر ناجی برگرفته از http://najishah.persianblog.ir/post/109/

 مقدمه

    بیابان یکی از اکوسیتم های اصلی خشکی می باشد که از زمین های بوته زاری تشکیل شده است که در آنها گیاهان بسیار پراکنده اند و به وسیله خاک لخت و شنی از هم جدا مانده اند. بسیاری از بیابانها درمجاورت رشته کوهها واقع هستند. بیابانهای واقعی یکی از مهمترین زیست بوم های طبیعی زیست کره 7/5 از سطح خشکی های کره زمین را اشغال    نموده اند. امروزه حدود 20 تا 25 درصد اراضی جهان بیابانی و نیمه بیابانی بوده و سالانه حدود60 هزار کیلومتر مربع به بیابانهای جهان افزوده می شود. بیابانها مناطقی کم آب با نزولات آسمانی اندک تابش زیاد نور خورشید و باد فراوان بوده و به همین جهت ساکنان چندانی در آنها زندگی نمی کنند . بیابانهای جهان از نظر نوع مواد تشکیل دهنده، درجه حرارت، بارندکی، نوع و مقدار رویش نباتی بسیار متنوع هستند. آنها از نظر نوع مواد تشکیل دهنده به بیابان های سنگی، ریگی، ماسه ای و رسی تقیسم می شود. بیابانهای ماسه ای 20 درصد بیابانهای جهان را تشکیل می دهند. این بیابانها بر اثر فرسایش بادی سنگها، طی میلیون ها سال فرسایش به وجود آمده اند. آنها نیز پس از پیمودن سیر تکاملی خود، بیابانها ی رسی را بو جود آورده اند. منشاء اغلب بیابانها از بقایای آتشفشانی بوده و مواد سنگی و سنگ ریزه ای بیشتری نسبت به ماسه دارند. همه بیابانها به هر حال دارای فصل مشترک کم آبی می باشند.

اقلیم های بیابانی

اقلیم های بیابانی که دارای بارندگی نامنظم و احتمالاً گاهی بدون باران سالیانه هستند شامل تقسیمات زیر است:

اقلیم بیابانی استوایی: به طور کلی گرم و فاقد اصول حرارتی متمایز که در آن روزها و شبها در تمام ایام منظم و به توالی یکدیگر هستند.

اقلیم بیابانی حاره ای: عموماً گرم و دارای فصول حرارتی مشخص دارای فتوپریودیسم  نامنظم تر از اقلیم بیابانی استوایی می باشد.

اقلیم بیابانی معتدل: دارای فصول حرارتی متمایز و فتوپریودیسم  روزانه نامساوی و کاملاً متمایز است.

تغییر پذیری اقلیمی و نوسانات بارندگی

در بیابان ها اگرچه بارندگی کافی وجود ندارد ولی رویدادهای اتفاقی بارش در   دوره های کوتاه، منابع رطوبتی خوبی را جهت فرایندهای بیولوژیکی برای زمانی کوتاه تامین می کند. از این رو هرچند بیابانها بوسیله میانگینی از شرایط اقلیمی (مثلاً شاخص خشکی) توصیف می شوند ولی واقعاً می توانند بوسیله همین ریزش های کوتاه و متوالی منابع آب فروانی را در دوره های خشک دراز مدت فراهم کنند. بیابانها به دلیل وجود رگبارهای کوتاه و محلی اغلب بصورت قطعاتی مجزا در زمان و مکان در روی خشکی های زمین یافت می شوند و این پالس های بارندگی بعنوان یک نیروی ساختاری اکوسیستم بیابان، گیاهان و حیوانات بشمار می روند.

در بیابان رویدادهای بارش ممکن است بطور مشخصی از یک واقعه تا واقعه بعدی تغییر کند بطوری که بعضی از آنها در زمستان و برخی در تابستان اتفاق افتند یا تعدادی بارش کم و برخی رگبارهای شدیدی تولید کنند و گاهی ممکن است فاصله زمانی بین دو رویداد به بیش از یکسال هم برسد.

و اما چه شرایطی بر این رگبارهای اتفاقی حاکم است: چرا فصلی و حتی گاهی دهه ای هستند و چرا اغلب غیر قابل پیش بینی اند؟ اگر این موضوع در یک مقیاس وسیع مورد بررسی قرار گیرد می توان گفت این رویدادها در محیط های بیابانی به اتمسفر جهانی و پدپده های اقیانوسی بستگی دارد و چرخه های بزرگ مقیاس از قبیل جت استریم ها(رودباد ها)، جبهه های قطبی، شدت مونسون های تابستانی، نوسانات ال نینوی جنوبی و حتی چرخه های گرمایی اقیانوسی مانند نوسانات دهه ای اقیانوس آرام در این الگوی بارش تاثیر دارند.

سیستم های بارش زا در بیابان

بارندگی در بیابانهای دنیا تحت تاثیر دو سیستم مهم هوایی اتفاق می افتد:

انتقال افقی هوای مرطوب دریا به داخل خشکی بوسیله باد و تولید بارش های زمستانی که تحت عنوان «انتقال فرارفتی»  از آن یاد می شود. ریزش این بارش های زمستانی به دلیل سردتر بودن زمین از دریا و تراکم آتمسفر روی قاره های سرد است. از آنجا که ابن الگوی خاص یعنی تابستان خشک و باران زمستانی در سواحل اطراف دریای مدیترانه اتفاق می افتد لذا مناطقی از دنیا که این نوع نوسانات فصلی را نشان می دهند مناطق «مدیترانه ای» نامیده می شوند. متقابلاً در تابستان یک سیستم هوایی متفاوت دیگری وجود دارد که پالس های بارندگی را به مناطق خشک وارد می کند در این زمان چون قاره ها گرم هستند در نتیجه مناطق کم فشاری ایجاد می کنند و توده هوای گرم بالارونده ضمن صعود عمودی «انتقال همرفتی» بسرعت سرد و متراکم شده و ریزش های رگباری تابستانی را بوجود می آورد. در بسیاری از مناطق دنیا این الگوی بارندگی مونسون نامیده می شود. اکثر بیابانهای بزرگ دنیا بین این دو الگوی هوایی قرار دارند. بیابانهای وسیع عرض های میانی کره زمین، مرزهایشان با اکوسیستم های زمستان بارش در سرحدات بالایی و مناطق مونسونی جنب حاره ای در سرحدات پایینی این نوار قرار گرفته اند. گیاهان در بیابانهای زمستان بارش موقعیت خاصی برای رشد دارند به این معنی که در طول زمستان که رطوبت در خاک موجود است، هوا غالبا سرد است و مناسب برای رشد گیاهان نمی باشد و برعکس در تابستان که دمای هوا مناسب است، خاک رطوبت کافی ندارد. به این ترتیب فقط در طول بهار یعنی موقعی که دمای هوا کم کم رو به گرم شدن می رود و رطوبت هنوز در زمین باقی است گیاهان قادر به نشو و نما هستند.

انسان چگونه موجب گسترش بیابانها می شود ؟

 هر سرزمین توازن و ظرفیت معینی دارد حال اگر میزان بهره وری بیشتر از توازن آن سرزمین باشد تعادل طبیعی بر هم می خورد و زندگی گیاهی، جانوری وانسانی در معرض خطر قرار می گیرد.

نواحی خشک و نیمه خشک از نظر توان طبیعی بسیار ضعیف و حساس هستند فعالیتهای انسانی نابخردانه توان این نواحی را به سرعت کاهش می دهد و موجب گسترش بیابانها می شود. بنابراین بیابان زائی فرایند تخریب زمین با تغییر منابع گیاهی، خاک و غیره ... است که فعالیت های انسان عامل مهم این تخریب محسوب می شود.

امروزه اعتقاد بر این است که بیابانهای جهان حدود 10 هزار سال پیش به وجود آمده اند . عربستان و آفریقای شمالی زمانی سرسبز بوده اند تغییرات اقلیمی، پیشرفت تمدن و فرسایش خاک به وسیله باد، باران، و افزایش شوری خاک و همچنین انسان. از مهمترین علل بیابانی شدن اراضی بوده اند.

پتانسیل ها و قابلیت های بیابان

بیابان با همه خشونت ظاهری و برخلاف تصور عامه،  اگر چه تولیدات گیاهی اندکی دارد ولی پتانسیل های تولیدی دیگری در خود نهفته دارد که اگر به درستی شناخته شده و مورد بهره برداری قرار گیرد در جهت مهار بیابان زایی نیز گامهای مفیدی برداشته خواهد شد.

زمینه مناسب اقلیمی و تابش آفتاب در بیشتر مناطق در اکثر فصول سال همین مناطق واجد پتانسیل بالای باد و قابلیت های تولید انرژی زمین گرمایی درایران زمینه لازم و مناسبی برای استفاده و گسترش انرژی های نو و پاک راحتی در مناطق بیابانی فراهم آورده است.

به طور مثال: نور فراوان خورشید شرایط را برای انجام کشاورزی مدرن در بیابان مناسب می سازد به طوری که درجه حرارت بالای ماسه بادی ها، حالت مناسبی برای کشت گیاهان سریع رشد و کند رشد ( گلخانه ای ) می باشد. کشت دیر و زودتر از موعد نیز در ماسه بادی ها امکان پذیر است .