تبیان، دستیار زندگی

بعضی از علوم هستند كه برای بعضی دیگر از علوم جنبه مقدمه‌ای دارند به این معنی كه برای فهم آن یا علم دیگر باید این مقدمه را طی كرد تا بتوان آن علم را طی كرد، از جمله علوم مقدمی علوم قرآن است كه برای درك و فهم قرآن مجید آموختن آن ضروری و لازم است.

پس بنابراین علوم قرآن عبارت است از مجموعه علومی كه برای فهمیدن و شناخت هرچه بیشتر و دقیق تر قرآن ،آموختن آن لازم است. لذا برای هر مفسر و محقق قرآنی شناخت این علوم لازم است، ما دربحث‌های آینده به بعضی از علوم قرآن اشاره می‌كنیم.

برخی از این علوم قرآن عبارتند از:تاریخ قرآن، وحی و نزول قرآن، اعجاز قرآن، محکم و متشابه،عدم تحریف قرآن، تدوین قرآن، نص قرآن، ، اسامی و اوصاف قرآن، آیات و سوره‌ها، فهم و تفسیر قرآن،‌ قرائات، ترجمه قرآن، تلاوت قرآن و ... .

در اینكه منظور از" قول" در جمله" یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ" (سخنان را مى‏شنوند) چیست مفسران تفسیرهاى گوناگونى دارند:
بعضى آن را به" قرآن" تفسیر كرده‏اند، و آنچه در آن از طاعات و مباحات است، و پیروى از احسن را به معنى پیروى از طاعات مى‏دانند.

بعضى دیگر آن را به مطلق اوامر الهى تفسیر كرده‏اند خواه در قرآن باشد یا غیر قرآن.
ولى هیچگونه دلیلى بر این تفسیرهاى محدود در دست نیست، بلكه ظاهر آیه هر گونه قول و سخن را شامل مى‏شود، بندگان با ایمان خداوند از میان تمام سخنان آن را برمى‏گزینند كه" احسن" است، و از آن تبعیت مى‏كنند، و در عمل خویش به كار مى‏بندند.

جالب اینكه قرآن در آیه فوق صاحبان" هدایت الهى" را منحصر در این قوم شمرده، همانگونه كه خردمندان را منحصر به این گروه دانسته است، اشاره به اینكه این گروه مشمول هدایت ظاهر و باطنند، هدایت ظاهر از طریق عقل و خرد، و هدایت باطن از طریق نور الهى و امداد غیبى، و این دو افتخار بزرگ بر این حقیقت‏جویان آزاداندیش است.

تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 413

یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ لَا یَحْزُنْكَ الَّذِینَ یُسَارِعُونَ فِی الْكُفْرِ مِنَ الَّذِینَ قَالُوا آَمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِینَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آَخَرِینَ لَمْ یَأْتُوكَ یُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ یَقُولُونَ إِنْ أُوتِیتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَإِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا أُولَئِكَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَلَهُمْ فِی الْآَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ (41) سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جَاءُوكَ فَاحْكُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوكَ شَیْئًا وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (42) وَكَیْفَ یُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرَاةُ فِیهَا حُكْمُ اللَّهِ ثُمَّ یَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَمَا أُولَئِكَ بِالْمُؤْمِنِینَ (43) إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِیهَا هُدًى وَنُورٌ یَحْكُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هَادُوا وَالرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَیْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآَیَاتِی ثَمَنًا قَلِیلًا وَمَنْ لَمْ یَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ (44مائده)

تفسیر نمونه:

آنها سخت شنونده و پذیرنده دروغ و خورنده حرامند (مردمشان از علماى خود دروغ مى‏پذیرند و علمائشان از مردم رشوه مى‏گیرند) پس اگر به نزد تو آمدند خواهى میان آنها داورى كن یا از آنان روى برتاب، و اگر روى برتافتى هرگز هیچ زیانى به تو نمى‏رسانند، و اگر داورى كردى میانشان به عدل و داد داورى كن، زیرا خدا عدالت پیشگان را دوست دارد

ما پس از نزول انجیل بر عیسى (علیه السلام ) به پیروان او دستور دادیم كه به آن عمل كنند و طبق آن داورى نمایند. كسانى كه بر طبق حكم خدا داورى نكنند فاسقند ... کافرند ...ظالمند.


این آیه بحث درباره یهود را در مورد داورى خواستن از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) كه در آیه قبل آمده بود تعقیب مى كند و از روى تعجب مى گوید: چگونه اینها ترا به داورى مى طلبند در حالى كه تورات نزد آنها است و حكم خدا در آن آمده است . (و كیف یحكمونك و عندهم التوریة فیها حكم الله ). باید دانست كه حكم مزبور یعنى (حكم سنگسار كردن زن و مردى كه زناى محصنه كرده اند) در تورات كنونى در فصل بیست و دوم از سفر تثنیه آمده است . تعجب از این است كه آنها تورات را یك كتاب منسوخ نمى دانند، و آئین اسلام را باطل مى شمرند با این حال چون احكام تورات موافق امیالشان نیست آن را رها كرده و به سراغ حكمى مى روند كه از نظر اصولى با آن موافق نیستند. و از آن عجبتر اینكه بعد از انتخاب تو براى داورى ، حكم تو را كه موافق حكم تورات است چون بر خلاف میل آنها است نمى پذیرند. (ثم یتولون من بعد ذلك ). حقیقت این است كه آنها اصولا ایمان ندارند و گر نه با احكام خدا چنین بازى نمى كردند. (و ما اولئك بالمؤ منین ). ممكن است ایراد شود كه چگونه آیه فوق مى گوید: حكم خدا در تورات ذكر شده است در حالى كه ما با الهام گرفتن از آیات قرآن و اسناد تاریخى تورات را تحریف یافته مى دانیم و همین تورات تحریف یافته در زمان پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بوده است ؟ ولى باید توجه داشت كه اولا - ما تمام تورات را تحریف یافته نمى دانیم بلكه قسمتى از آن را مطابق واقع مى دانیم و اتفاقا حكم فوق از این احكام تحریف نایافته مى باشد ثانیا - تورات هر چه بوده نزد یهودیان یك كتاب آسمانى و تحریف نایافته محسوب مى شده با این حال آیا جاى تعجب نیست كه آنها به آن عمل نكنند؟!.

به یقین ما تورات را فرو فرستادیم كه در آن هدایت و نور بود، پیامبرانى (از زمان موسى تا زمان عیسى) كه تسلیم (دین موسى) بودند بر طبق آن براى كسانى كه یهودى بودند داورى مى‏كردند، و نیز علماى ربّانى و دانشمندان (تورات‏شناس) بدان جهت كه از آنها حفظ كتاب خدا خواسته شده بود و بر (بقا و مصونیت) آن گواه بودند، (به آن حكم مى‏كردند) پس (اى علماى یهود) از مردم نترسید و از من بترسید و به وسیله (تحریف) آیات من بهاى اندكى به دست نیاورید. و كسانى كه بر طبق آنچه خداوند نازل كرده حكم نكنند آنهایند كه كافرند.

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُون‏ ( روم / 30 )

آیه فوق بیانگر چند حقیقت است:

1- نه تنها خداشناسى، بلكه دین و آئین بطور كلى، و در تمام ابعاد، یك امر فطرى است، و باید هم چنین باشد، زیرا مطالعات توحیدى به ما مى‏گوید میان دستگاه " تكوین " و "تشریع " هماهنگى لازم است، آنچه در شرع وارد شده حتما ریشه‏اى در فطرت دارد و آنچه در تكوین و نهاد آدمى است مكملى براى قوانین شرع خواهد بود.

به تعبیر دیگر: " تكوین " و " تشریع " دو بازوى نیرومندند كه به صورت هماهنگ در تمام زمینه‏ها عمل مى‏كنند، ممكن نیست در شرع دعوتى باشد كه ریشه آن در اعماق فطرت آدمى نباشد، و ممكن نیست چیزى در اعماق وجود انسان باشد و شرع با آن مخالفت كند.

بدون شك شرع براى رهبرى فطرت حدود و قیود و شرائطى تعیین مى‏كند تا در مسیرهاى انحرافى نیفتد، ولى هرگز با اصل خواسته فطرى مبارزه نمى‏كند بلكه از طریق مشروع آن را هدایت خواهد كرد، و گرنه در میان تشریع و تكوین تضادى پیدا خواهد شد كه با اساس توحید سازگار نیست.

به عبارت روشنتر خدا هرگز كارهاى ضد و نقیض نمى‏كند كه فرمان‏ تكوینیش بگوید انجام ده، و فرمان تشریعیش بگوید انجام نده!

2- دین به صورت خالص و پاك از هر گونه آلودگى در درون جان آدمى وجود دارد، و انحرافات یك امر عارضى است، بنا بر این وظیفه پیامبران این است كه این امور عارضى را زایل كنند و به فطرت اصلى انسان امكان شكوفایى دهند.

3- جمله لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ و بعد از آن جمله ذلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ تاكیدهاى دیگرى بر مساله فطرى بودن دین و مذهب و عدم امكان تغییر این فطرت الهى است هر چند بسیارى از مردم بر اثر عدم رشد كافى قادر به درك این واقعیت نباشند.

توجه به این نكته نیز لازم است كه" فطرت" در اصل از ماده " فطر " ( بر وزن بذر ) به معنى شكافتن چیزى از طول است، و در اینگونه موارد به معنى خلقت به كار مى‏رود، گویى به هنگام آفرینش موجودات، پرده عدم شكافته مى‏شود و آنها آشكار مى‏گردند.

به هر حال از نخستین روزى كه انسان قدم به عالم هستى مى‏گذارد این نور الهى در درون جان او شعله‏ور است.

روایات متعددى كه در تفسیر این آیه آمده آنچه را در بالا گفتیم تایید مى‏كند.


***********************
تفسیر نمونه، ج‏16، ص: 418 و 419

الف) سوره هـل أتـی

ـ مجاهد از ابن عباس درباره شأن نزول این سوره چنین روایت کرده است:

حسن(ع) و حسین(ع) بیمار شدند. رسول خدا(ص) و همه مردم به عیادت آمدند و به علی(ع) گفتند: یا اباالحسن، کاش برای فرزندانت نذری می کردی!

علی (ع) گفت: اگر شفا یافتند، برای سپاس از خدای عزوجل، سه روز روزه می گیرم. فاطمه(س) و خادم آنها، فضه، نیز چنین گفتند.

حسن(ع) و حسین(ع) شفا یافتند، و چون در خانه آل محمد(ص) توشه ای نبود، علی(ع) نزد شمعون رفت و سه پیمانه جو قرض گرفت و به خانه آورد.

فاطمه(س) با یک پیمانه آن نان تهیه کرد. علی(ع) با رسول خدا(ص) نماز گزاردند و به منزل بازگشتند و غذا را فراروی خود نهادند .

مسکینی در خانه آمد و گفت: سلام بر شما اهل بیت محمد (ص) ، من مسکینی مسلمان زاده ام ، غذایم دهید تا خدا از سفره های بهشت غذایتان دهد.

علی(ع) دستور داد تا غذا را به او بدهند و در آن روز و آن شب چیزی جز آب نخوردند.

روز دوم فاطمه(س) یک پیمانه دیگر آرد کرد و با آن نان فراهم ساخت، و چون غذا را فراروی خود نهادند،

یتیمی سر رسید و بر در خانه ایستاد و گفت: سلام بر شما اهل بیت محمد (ص) ، یتیمی از اولاد مهاجرانم که پدرم شهید شده است.

غذا را به او دادند و یک روز دیگر خویشتنداری کردند و جز آب نخوردند.

روز سوم فاطمه(س) پیمانه باقیمانده را برگرفت و آرد کرد و نان پخت. علی(ع) با پیامبراکرم(ص) نماز گزاردند و بازگشتند ، و چون غذا را فراروی خود نهادند ،

اسیری بر در خانه ایستاد و گفت: سلام بر شما اهل بیت نبوت ، اسیرمان می کنید و غذایمان نمی دهید ؟ غذایم دهید که من اسیرم .

غذا را به او دادند و سه روز و سه شب خویشتنداری کردند و جز آب نخوردند.

رسول خدا(ص) نزد آنان رفت و شدت گرسنگی آنها را دید . خدای سبحان این آیات را فرو فرستاد:

_____________________________________

[9]. سوره انسان، آیه 1-9.
[10]. ابن اثیر، اسدالغابه، ج 5، ص 530.

سجده چه در نماز و چه غیر آن نماد خضوع و خشوع انسان و اطاعت پذیری از خداوند است .


نوشته زیر به خوبی به این مطلب اشاره دارد .



سجده نماد خضوع

شاید نهایت و اوج خضوع و خشوع انسانی را بتوان در شكل نمادین و تحقق خارجی آن در افتادن به خاك و پیشانی بر آن مالیدن دانست.



همان گونه كه امور قلبی و باطنی و معنوی در قالب كلمات نمادین، خود را نشان می دهد و در شكل خارجی و تحقق عینی آن به اشكال خاصی كه در اصطلاح به آن نماد می گویند آشكار می شود.


انسان برای بیان مفهوم نهایت خضوع و خشوع در برابر كسی، از نماد به خاك افتادن استفاده می كند.


سجده در آیات قرآن

قرآن این واژه را در دو معنای حقیقی و اصطلاحی آن به كار برده است.

سجده هم در معنای لغوی آن كه عبارت است از بیان نهایت خضوع و خشوع با افتادن به خاك و پیشانی بر آن مالیدن، به كار رفته است و هم در معنای اصطلاحی خاص آن.

خداوند در توضیح رفتار برادران یوسف هنگام دیدار با حضرت یوسف(ع) می فرماید:



و رفع ابویه علی العرش و خروا له سجدا؛



یوسف، پدرومادرش را بر تخت نشانید و در آن بالا جای داد و برادرانش برای او نماز گزاردند و به سجده افتادند. (یوسف آیه100)

در این آیه مراد همان نهایت خضوع و خشوع و پذیرش بزرگی و عظمت یوسف و فرمانبرداری از وی است كه به شكل نمازگزاردن خودنمایی می كند و سجده به معنای لغوی آن به كار می رود.

در برخی دیگر از آیات قرآنی نیز همین معنا به كار می رود.

در حقیقت سجده كردن و پیشانی به خاك مالیدن در یك فرایندی به معنای پذیرش و اطاعت و فرمانبرداری به كار می رود و هرگونه اطاعت و فرمانبرداری را با این واژه بیان می كنند.



از این رو در بیان اطاعت و فرمانبرداری زمین و موجودات هستی از خداوند، از واژه سجده استفاده می شود تا نهایت فرمانبرداری و اطاعت آنان بازگو شود.

قرآن می فرماید:



والله یسجد من فی السموات و الارض طوعا او كرها؛



و برای خدا همه موجودات آسمان ها و زمین به اختیار و اجبار سجده می كنند. (الرعد آیه 15 و همچنین نحل آیه 49 و حج آیه18)



و یا می فرماید:



والنجم والشجر یسجدان؛



ستاره ها و درختان سجده می كنند. (رحمان آیه6)

به نظر می رسد كه سجده فرشتگان از این دست باشد كه آنان در حوزه تكوین، اقرار به پذیرش اطاعت و فرمانبرداری حضرت آدم(ع) به عنوان خلیفه الهی می كنند و خداوند از این پذیرش تكوینی و تشریعی (اختیاری) ایشان به واژه سجده یاد می كند كه بیانگر نهایت خضوع و خشوع و پذیرش اطاعت و فرمانبرداری است. (الحجر آیه30 و ص آیه73 و بقره آیه 34 و اعراف آیه7 و آیات دیگر)

كاربرد اصطلاحی سجده

كاربرد اصطلاحی آن نیز در آیات بسیاری به چشم می خورد.
این واژه در آیات قرآن به معنای عمل خاصی به كار رفته است كه بیانگر نهایت خضوع و خشوع و اطاعت از خداوند است.

از آن جایی كه سجده بیانگر اوج خضوع و خشوع انسان در برابر خداوند یكتا و نمادی عینی و ملموس از پذیرش فرمانبرداری و اطاعت از او است و لذا در آیات قرآنی بسیار مورد توجه و تاكید قرار گرفته است و از مردم خواسته شده تا همواره با سجده در برابر خداونداطاعت و فرمانبرداری خود را اعلان كنند.

سجده انسان در برابر خداوند نماد آشكاری از اطاعت خداوند و نوعی تولای الهی و تبری از دشمنی متكبر و مستكبر به نام ابلیس است؛ زیرا ابلیس از سجده انسان بسیار عصبانی می گردد.

برای بیان معنای "الامر" در آیات الهی، به تفسیر دو آیۀ زیر توجه کنید:

چنان چه در آیه "ثم استوی علی العرش یدبر الامر"(1) آمده و معنای حقیقی آن ( تخت ، سریر) مقصود نیست و معمولا دراستعمالات عرب این لفظ به عنوان کنایه کاربرد دارد. در آیات بسیاری واژه عرش باعبارت « تدبیر» قرین شده است تا همین معنای کنایی را ایفا کند: "ان ربکم الله الذی خلق السماوات و الارض فی ستة ایام ثم استوی علی العرش یغشی اللیل النهار یطلبه حثیثا و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر، (2)؛ خداوندی که آسمانها وزمین را در شش روزگار آفرید ، سپس بر عرش [ جایگاه تدبیر] استقرار یافت [ یعنی به تدبیر جهان پرداخت] . شب ، روز را فرا می گیرد و پیوسته آن را دنبال می کند [ یعنی چرخش زمین همواره و بدون درنگ ادامه دارد] . آفتاب و ماه و ستارگان را که در گردونه تدبیر او قرار گرفته اند [ نیز پدید آورد] . همانا آفرینش و تدبیر جهان [هر دو] از آن اوست».

ملاحظه می شود در هر دو آیه امر تدبیر به دنبال « استوای بر عرش » آمده و مترتب بر آن آورده شده است. به ویژه در آیه دوم، نخست از آفرینش و سپس ازاستیلای بر عرش سخن رفته است و در پایان هر دو را یک جا جمع کرده ، گوید: الا له الخلق و الامر. مقصود از « الامر» امر تدبیر است که بازگوی « استوی علی العرش » می باشد.(3)

كلمه عبارت از لفظى است كه دلالت بر معنى كند.
کلمه در معانی زیر استعمال شده است:
1- کتاب
2- قصیده
3- آیه و نشانه
4- حکم
5- إبراز چیزی كه در باطن باشد، و شامل الفاظ و موضوعات خارجى مى‏شود.بنابر این معنا، كلمات خداوند بصورت كلمات لفظى و كلمات تكوینى ظاهر مى‏شوند.
مثلا در آیه شریفه « فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحْیى‏ مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّه‏» كلمه تكوینى مراد است که وجود حضرت عیسى روح اللّه است، و آن از مصادیق كلمات تامّه و از مظاهر و مجالى مقامات لاهوت و از جلوه‏هاى صفات و أسماء إلهى باشد.و در آیه شریفه« لَهُمُ الْبُشْرَى فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ لاَ تَبْدِیلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» مراد کلمات لفظی و سخنان خدای متعال است.
ممكنات هم چون دلالت بر وجود واجب و بر علم و قدرت و حكمت او دارند کلمات الله هستند، لكن دلالت انسان اتمّ از سایر مخلوقات است و در افراد بشر انبیاء دلالة آنها بر شئون الهى بیشتر است و در میان انبیاء علیه السّلام وجود مقدّس نبوى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم و اوصیاء او علیهم السلام دلالتشان اتمّ است. مرحوم مجلسى علیه الرحمة در جلد هفتم بحار یك باب عنوان دارد (باب انّهم علیهم السلام كلمات اللَّه) و در جلد نهم (انّ علیّا علیه السّلام كلمة اللَّه) و عیسى علیه السّلام كلمة اللَّه است چون وجود عیسى بر خلاف عادت بود و معجزات باهرات او از تكلّم در مهد و احیاء موتى و ابراء اكمه و ابرص و غیر آنها و رفتن بآسمان تمام دلالت تامّه دارد بر شئونات ربوبى.(اطیب البیان و تفسیر روشن)‏

كلمه عبارت از لفظى است كه دلالت بر معنى كند.
کلمه در معانی زیر استعمال شده است:
1- کتاب
2- قصیده
3- آیه و نشانه
4- حکم
5- إبراز چیزی كه در باطن باشد، و شامل الفاظ و موضوعات خارجى مى‏شود.بنابر این معنا، كلمات خداوند بصورت كلمات لفظى و كلمات تكوینى ظاهر مى‏شوند.
مثلا در آیه شریفه « فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحْیى‏ مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّه‏» كلمه تكوینى مراد است که وجود حضرت عیسى روح اللّه است، و آن از مصادیق كلمات تامّه و از مظاهر و مجالى مقامات لاهوت و از جلوه‏هاى صفات و أسماء إلهى باشد.و در آیه شریفه« لَهُمُ الْبُشْرَى فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ لاَ تَبْدِیلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» مراد کلمات لفظی و سخنان خدای متعال است.
ممكنات هم چون دلالت بر وجود واجب و بر علم و قدرت و حكمت او دارند کلمات الله هستند، لكن دلالت انسان اتمّ از سایر مخلوقات است و در افراد بشر انبیاء دلالة آنها بر شئون الهى بیشتر است و در میان انبیاء علیه السّلام وجود مقدّس نبوى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم و اوصیاء او علیهم السلام دلالتشان اتمّ است. مرحوم مجلسى علیه الرحمة در جلد هفتم بحار یك باب عنوان دارد (باب انّهم علیهم السلام كلمات اللَّه) و در جلد نهم (انّ علیّا علیه السّلام كلمة اللَّه) و عیسى علیه السّلام كلمة اللَّه است چون وجود عیسى بر خلاف عادت بود و معجزات باهرات او از تكلّم در مهد و احیاء موتى و ابراء اكمه و ابرص و غیر آنها و رفتن بآسمان تمام دلالت تامّه دارد بر شئونات ربوبى.(اطیب البیان و تفسیر روشن)‏