تبیان، دستیار زندگی

حسن رضایی مهر

وجود امور خارق العاده امری غیر قابل انكار است . هرچند خوارق عادت عموما در داشتن غایتی كه همان اثبات امر غیر معتاد و یا نفی امر معتاد است، با هم مشتركند . اما وجوه افتراقی، آنها را از جهت نوع غایت و برخورداری از مقبولیت الهی و عدم آن از هم جدا می‏كند . این تنوع موجود در خوارق عادت امری است‏با پیشینه‏ای طولانی در مسیر زمان، كه رغبت اهل اندیشه، خصوصا متكلمین را نسبت‏به تحقیق درباره كیفیت و نحوه تحقق آنها جلب كرده است .

معجزه به عنوان مهمترین و اصیل‏ترین امر خارق العاده، كه روایتهای تاریخی موثق وقوع آن را اثبات می‏كند، یكی از این امور است .

كرامت، سحر، جادو و اموری از قبیل «تله پاتی‏» و «هیپنوتیزم‏» از خوارق عادت محسوب می‏شود .

یكی از واقعیات هستی كه هیچ شك و تردیدی در آن نیست، خوارق عادت است . ازآنجا كه تحقق امور خارق العاده با تحقق امور عادی فرق دارد; به گونه‏ای كه - امور خارق العاده - با پیش فرضهای عرفی و عادی، قابل تصور و تحقق نیستند و از این روست كه دیگران از آوردن مثل آن ناتوانند، از دیرباز توجه به چنین اموری ونیز كیفیت تحقق آنها، سیره عملی متكلمان اسلامی و اهل اندیشه بوده است . اهل عرف نیز به جهت‏برجستگی این امور نسبت‏به سایر افعال عادی و خارق‏العاده بودن آنها در مرحله تحقق و عینیت‏یافتن، از التفات خاص به آنها غافل نبوده‏اند . تنوع موجود در خوارق عادت، امر دیگری است كه انگیزه اندیشمندان اسلامی و غیراسلامی را در كنكاش، تحقیق و تفحص در كیفیت و نحوه تحقق این امور برانگیخته است .

معنای لغوی معجزه

در معنای لغوی معجزه این گونه آورده‏اند:

معنای اصطلاحی معجزه

در تعریف اصطلاحی معجزه آورده‏اند:

«معجزه این‏است كه پیغمبری به اجازه و امر خداوند كار خارق‏العاده‏ای را كه ممكن و مطابق با عقل است و بر اساس علتی نامریی صورت می‏گیرد و افراد دیگر هرچند دانشمند و متفكر و نابغه باشند، نمی‏توانند انجام دهند; برای اثبات نبوت خویش از خود نشان می‏دهد .»

محقق طوسی‏رضی الله عنه می‏فرماید:

معجزه ثبوت امر غیر معتاد یا نفی امر معتاد است و علاوه بر خارق العاده بودن، باید مطابق با دعوای كسی كه معجزه می‏آورد نیز باشد .

ایشان در توضیح این تعریف آورده‏اند:

ثبوت امر غیر معتاد مثل امر منقلب كردن عصا به مار است (چنان‏كه حضرت موسی علیه السلام انجام داد) و نفی چیزی كه معتاد است مثل منع كردن شخص قادر و توانا، از برداشتن حتی كوچكترین اشیا . قید خارق‏العاده به جهت آن است كه فعل معتاد (یعنی فعلی كه طبق عادت است) یا نفی فعل غیر معتاد، دلالت‏بر صدق پیغمبری نمی‏كند; چراكه فعل معتاد یا نفی فعل غیر معتاد را به هر كس می‏توان نسبت داد و قید مطابق با دعوی بودن بدین منظور كه مدعی نبوت، اگر برای اثبات نبوت خویش، بر بینا كردن شخص نابینا معجزه جاری كند، ولی آن معجزه مطابق با مدعای او نباشد; مثلا نه تنها شخص نابینا، بینا نشود، بلكه ناشنوا هم گردد، معلوم می‏شود كه در ادعایش صادق نبوده است .

چنان كه در قضیه «مسیلمه كذاب‏» آمده است كه برای اثبات مدعای خویش، آب دهان در چاه انداخت تا آب آن زیاد شود، ولی آب چاه به جای فزونی، خشكید . اكنون، با توجه به معنا و محتوای اصطلاحی معجزه می‏توان شرایط آن‏را این‏گونه بیان كرد:

1 - مردم از آوردن مثل آن عاجز باشند .

2 - از جانب خداوند تعالی یا به امر او باشد . توضیح آن كه گاه صدور معجزه از جانب خداست و از مدعی نبوت عمل محسوسی صادر نمی‏شود، بلكه پیامبر صلی الله علیه و آله، تنها وقوع آن را از خدا طلب می‏كند، مانند شق‏القمر، تسبیح سنگ‏ریزه و ... ولی گاه صدور معجزه كه به امر خداوند است و از شخص مدعی نبوت و پیغمبری، عمل محسوسی صادر می‏شود; یعنی خود پیامبر فعل خارق‏العاده را انجام می‏دهد . ولی فعل خارق‏العاده او، به اذن الهی است . مانند خبر دادن از غیب، تبدیل كردن عصا به مار و ...

3 - خارق العاده باشد .

4 - مقارن دعوای نبوت و مطابق با ادعای او باشد . پس هر فعلی كه واجد شرایط مذكور باشد، معجزه بوده و دلیل بر صدق دعوای مدعی نبوت است .

كرامت

كرامت، عبارت است از امر خارق‏العاده‏ای كه به عنوان دلیل بر ادعای امامت (یا بدون ادعای امامت) انجام یابد .

تفاوت معجزه با كرامت

فرق بین معجزه با كرامت دراین است كه معجزات نبویه به ادعای نبوت از جانب نبی هستند، ولی كرامات اولیا، مشروط به ادعای امامت از جانب كسی نیست . بلكه گاهی با دعوای امامت مقارن است و گاهی بدون دعوای امامت انجام می‏گیرد .

دیگر آن كه كرامات اولیاء الله با تحدی صورت نمی‏پذیرد، اما معجزات با تحدی  مقارن و همراه است . به تعبیر دیگر، معجزه و كرامات از این جهت كه هر دو بر اساس ولایت تكوینی نبی و یا امام انجام می‏شوند، همانند یكدیگرند ولی با این تفاوت كه معجزه همراه با تحدی نبوت است; یعنی نبی دعوای نبوت نموده و با انجام معجزه، مبارز می‏طلبد ولی كرامت همراه با ادعا و تحدی نمی‏باشد .  (تحدی مبارزه طلبیدن جهت اثبات دعوی است . به این بیان كه مدعی نبوت هنگام معجزه آوردن از كسانی كه موافق با دعوای او نیستند و او را تصدیق نمی‏كنند، می‏خواهند تا آنها هم مثل آنچه را كه او آورده است، بیاورند و چون نتوانند، محكوم گردند).

در اینجا شایسته است‏به بعضی از اهم مناقشاتی كه در باره كرامات اولیا شده است، اشاره و پاسخ داده شود .

مناقشات در كرامات اولیا و پاسخ آنها

در ظهور كرامت از اولیا از جهاتی مناقشه شده است كه پس از بیان مهمترین آنها به نقد و بررسی آنها می‏پردازیم .

مناقشه اول

اگر چیزی مانند معجزه  از غیر نبی صادر شود، معجزه خصوصیت‏خود را از دست داده و فرقی بین نبی و غیر نبی باقی نمی‏ماند و در نتیجه تشخیص نبی میسور نخواهد بود .

پاسخ آن كه:

«فرق بین این دو به تحدی و دعوای نبوت است و این فرق ثابت است; زیرا آن كسی كه به ولایت نرسد، فاقد كرامت است، ولی نیز جز از طریق عمل به دستورات نبی، نمی‏تواند به ولایت‏برسد . پس آن كسی كه صاحب كرامت است، مطیع پیامبر و مقر به او بوده و هرگز دعوی و تحدی ندارد . در نتیجه ظهور كرامت از غیر نبی ممكن است و بهترین دلیل بر امكان آن، وقوعش است; زیرا جریان تاریخ، چنان كه مستفاد از روایات و احادیث است، شاهد زنده‏ای است‏بر ظهور كرامات فراوانی كه توسط اولیای الهی كه پیامبر نبوده‏اند، انجام شده است .»

مناقشه دوم

اگر روا داریم كه معجزه در حق بعضی اولیا جایز شود، در حق همه جایز می‏شود . پس خوارق عادت بسیار می‏شود و چون چنین شود، خرق عادت، خود عین عادت شود و در این صورت نه دلیل است‏بر نبوت نبی و نه بر كرامت ولی .

پاسخ آن است كه:

اولا: این اشكالی كه در كرامات بر ما وارد كرده‏اید، در معجزات بر شما لازم می‏آید (یعنی همین مطلب شما شامل معجزات هم می‏شود) ; زیرا بر آن تقدیر كه خدای تعالی پیامبران بسیار فرستد و بر دست هر یك معجزه ظاهر كند، لازم می‏آید خرق عادت موافق عادت شود، از این رو، قدح در معجزه پدید می‏آید و این جایز نیست .

ثانیا: اگر بگویید كه هر چند تكثیر معجزات روا باشد، لیكن باید به حدی نرسد كه عادت شود، می‏گوییم جواب در ظهور خوارق اولیا عین این است  ; یعنی درباره ظهور خوارق عادت از اولیا می‏گوییم امكان داشته و تكثیر آن هم رواست و به گونه‏ای هم كه به حد عادت برسد و عادی شود، نخواهد رسید .

ثالثا: مدار در معجزه بر نادر الوقوع بودن آن نیست تا كثرت وقوع آن موجب خروج آن از اعجاز شود . بلكه ملاك معجزه دو امر است: یكی خارق العاده بودنش (یعنی مستند به اسباب و علل عادیه نبوده باشد) و دیگری ناشی بودن آن از عنایت‏خاصه الهیه . بنابراین، قلت‏الوقوع یا كثرت‏الوقوع بودن فعلی، تاثیری در معجزه بودن آن ندارد .

مناقشه سوم

وجود معجزه در غیر انبیا، موجب كم شدن رغبت مردم به انبیا و متفرق شدن از آنهاست; چراكه علت وجوب اطاعت مردم از انبیا، ظهور معجزه از جانب آنهاست . از این رو، هرگاه غیر انبیا كه اطاعت از آنها واجب نیست، در اعجاز شریك انبیا باشند، موقعیت انبیا از بین رفته و موجب قلت رغبت مردم به آنها می‏شود .

پاسخ آن است كه وجود اعجاز در غیر انبیا موجب تحقیر انبیا نیست; چراكه انبیا غیر از اعجاز دارای صفات و ملكاتی (خاص خود) هستند كه موجب عظمت آنها در نزد مردم می‏شود و مشاركت اولیا با انبیا در اعجاز، دلیل بر این نمی‏شود كه در همه چیز با انبیا مشترك هستند . پس انبیا به جهت فزونی ملكاتی كه دارند، مورد بی رغبتی مردم واقع نمی‏شوند  . بلكه می‏توان گفت این امر موجب جلالت قدر آنان می‏گردد; زیرا مشعر است‏به این كه امم و پیروان آنها به بركت اقتدا به آنان به این درجه رسیده‏اند .

مناقشه چهارم

اگر ظهور معجزه از انسان صادقی كه نبی نباشد، جایز باشد، هر آینه اظهار معجزه بر هر كسی‏كه صادق است، جایز خواهد بود . حتی اگر نسبت‏به قول خودش كه «من گرسنه هستم‏» صادق باشد، باز اظهار معجزه بر او جایز خواهد بود .

اعمال مرتاضان

در تعریف افعالی كه مرتاضان هندی انجام می‏دهند، آورده‏اند:

سحر

«در فارسی، به معنای جادویی و افسون است . به عبارت دیگر، نمایش دادن باطل است‏به صورت حق‏»  و از نظر مفهوم عام كه شامل كهانت نیز می‏باشد، عبارت است از:

«الفاظ و اوراد خاص یا اعمال مخصوصه‏ای كه با تكرار و تمرین آنها، انجام‏دهنده آن بر بعضی از قوای طبیعی و غیرطبیعی تسلط می‏یابد و به نفع خود، آنها را قبضه می‏كند . با توجه به این كه تاثیر آن عبارات و كلمات یا ریاضت و اعمال، كاملا محدود است و در تحت‏شرایط خاص از زمان و مكان معین، دارای تاثیر است .»

یا می‏توان چنین آورد:

«سحر، كاری است كه آدمی می‏تواند با دمیدن و تكرار بعضی كلمات یا انجام بعضی اعمال، قوای فوق‏العاده عظیم جهان را به نفع خود قبضه كند .»

در كتاب «تاریخ جامع ادیان‏» در بیان اموری كه وسیله تسخیر یا غلبه بر قوای غیبی هستند، آمده است:

«سه موضوع كه بدویان آن را وسیله غلبه بر قوه و نیروی غیبی می‏دانند، عبارتند از:

1 - عقیده به فتیش ; ( fetishism ) یعنی استفاده و استمداد از قوه مخفی و مستور در اشیای بی‏جان .

2 - دومین طریقه سحری، شمینیزم است و مقصود ازآن، تصرف در قوای روحی و غیبی جهان است . دراین طریق، یك نفر «شمن‏» كه دارای این چنین قوه غیبی است، در بدن انسان دیگر تاثیر می‏كند; یعنی روحی معین را از بدن او خارج یا به جسم او داخل می‏كند .

كهانت

صاحب كتاب «تقویم المعارج‏» در بیان كهانت آورده است:

عملی بود كه سابقا در میان مردم بود و خلق در زمان فترت كه پیامبری نبود، رجوع به كاهن می‏كردند و ایشان بعضی اخبار می‏دادند یا راست‏یا دروغ . وجه اطلاعشان بر غیوب، چند وجه بود: یكی فراست; یعنی به واسطه شعوری كه داشتند، حدس می‏زدند كه چنین و چنان می‏شود . یا از جهت ذكای قلب، خبر می‏دادند; زیرا كه از طبع بشر است كه هر گاه فی‏الجمله ریاضتی بكشد، قلب او صاف می‏شود و از بعضی چیزها اطلاع به هم می‏رساند و بعضی هم از وسوسه شیاطین بود; چرا كه اگر انسان مرتاض شد و از اهل حق نباشد و خداوند او را حفظ نفرماید، شیاطین به او تعلق می‏گیرند و بعضی اخبار هم برای او می‏آورند واخبار شیاطین به چند وجه بود كه بعضی از زمین بود كه می‏دیدند، اتفاقات عالم را خبر می‏آوردند . بعضی هم از اخبار آسمان بود و قبل از بعثت‏خاتم صلی الله علیه و آله شیاطین می‏رفتند بالا و استراق سمع می‏كردند و بعد از آن خبر می‏آوردند برای اولیای خود و اما الان از بالا رفتن ممنوعند و خداوند ایشان را منع می‏فرماید بواسطه شهب . چنان كه در كتاب مجید خود می‏فرماید: «و انا كنا نقعد منها مقاعد للسمع فمن یستمع الان یجد له شهابا رصدا»  ; یعنی و بعد از آن كه شیاطین كلمه‏ای می‏شنیدند، بعضی اخبار هم از خود داخل می‏كردند و می‏گفتند .»

با توجه به مطالب یاد شده، می‏توان گفت: كهانت نزدیك سحر یا اخص از آن است .

شعبده

در تعریف آن آورده‏اند

«تردستی و نیرنگهایی است كه حقه‏بازها انجام می‏دهند و این نیست مگر یك نحوه بازی كه با سرعت انجام می‏گیرد، به گونه‏ای كه ناظرین ملتفت نمی‏شوند .»

اكنون، پس از تعریف امور فوق، نوبت‏به بیان تفاوت معجزه با آنها می‏رسد .

تفاوت معجزه با امور مذكور

«به طور مقدماتی باید دانست كه امور خارق‏العاده، اموری هستند كه نمی‏توان كلیه اسباب و علل آنها را به وسیله آزمایشهای حسی شناخت . بلكه شواهدی یافت می‏شود كه در پیدایش این‏گونه پدیده‏ها نوع دیگری از عوامل مؤثر است و متخصصان علوم مختلف گواهی می‏دهند كه این كارها بر اساس قوانین علوم مادی و تجربی انجام نمی‏یابد .»

امور خارق‏العاده به دو بخش كلی تقسیم می‏شوند . اموری كه هر چند اسباب و علل مادی ندارند، اما اسباب غیرعادی آنها كمابیش در اختیار بشر قرار می‏گیرد و می‏توان با آموزشها و تمرینهای ویژه‏ای به آنها دست‏یافت . مانند كارهای مرتاض، سحر و ... . بخش دیگر، كارهای خارق العاده‏ای است كه تحقق آنها مربوط به اذن خاص الهی است ... این‏گونه خوارق عادت مخصوص بندگان برگزیده خداست . ولی اختصاص به پیامبران ندارد . بلكه گاهی سایر اولیای خدا هم از آنها برخوردار می‏شوند كه به اصطلاح كلامی، در حق غیر انبیا، كرامت‏خوانده می‏شوند و در حق انبیا، معجزه .

بنابراین، می‏توان تفاوت معجزه را با اموری از قبیل سحر، كهانت، شعبده و اعمال مرتاضان، چنین دانست:

الف) كارهای ساحران و مرتاضان با وسائل مادی و یك سلسله تمرینات عادی انجام می‏شود . ولی معجزه بدون وسیله مادی و مقدمه و تمرین صورت می‏گیرد .

ب) كارهای جادوگران و مرتاضان از دیگران آموخته شده و به دیگران نیز آموزش داده می‏شود . ولی معجزه نه از كسی آموخته شده و نه قابل آموزش دادن به افراد دیگر است .

ج) كارهایی كه ساحران و یا مرتاضان (یا غیر اینها از شعبده بازان و كاهنان و . .). انجام می‏دهند، از هر كس صادر می‏شود . هر چند، شخص كافر یا فاسد باشد . ولی معجزه فقط از پیامبرانی كه پاك و صالح و شایسته‏ترین بندگان خدا هستند، ظاهر می‏شود; چراكه آنان معجزه را فقط در ارتباط با خدا و به عنوان رهبر دینی انجام می‏دهند و ناگفته پیداست كه خدا افراد نادرست را رهبر جامعه نمی‏كند .

د) ساحران و مرتاضان آنچه را انجام می‏دهند، از خود و هنر خویش می‏دانند . ولی كارهای خارق العاده‏ای را كه پیامبران انجام می‏دهند، صرفا از طرف خدا دانسته و به اذن و اراده خدا انجام می‏دهند .

ه) كارهای ساحران و مرتاضان اغلب برای مطامع دنیوی و سودجویی و هوسهای پست انجام می‏گیرد . ولی معجزه فقط برای اثبات رسالت و ابلاغ دین الهی و هدفهای مقدس تربیتی است و هیچ هدف مادی از آن ندارند .

و) كارهای ساحران و مرتاضان محدود به بعضی مكانها و شرایط معین و قیود خاصی انجام می‏شود . ولی معجزات انبیا مقابله به مثل نمی‏شود . پس شخص دیگری كه پیامبر نیست، هرگز نمی‏تواند انجام دهد .

حكم فقهی سحر، شعبده و كهانت

عمل سحر و تكسب به آن فی‏الجمله حرام است و تعلیم و تعلم آن نیز هرگاه منجر به عمل سحر شود، حرام است .

دراین خصوص، به استفتایی از حضرت امام خمینی رحمه الله اشاره می‏شود:

«كسی‏كه سحر ساحر را باطل می‏كند و شخص را نجات می‏دهد، آیا حرام است و گناه دارد این كار یا خیر؟