اشتراك زن ومرد در برخورداری از گوهر انسانی
اولین پرسش در زمینه تفاوت زن و مرد این است كه آیا زن و مرد از نظر ماهیت و اصل آفرینش تفاوتی دارند یا نه؟ آیا تفاوت زن و مرد ریشه در تفاوت آن ها در سرشت و طینت شان دارد؟ به عبارت دیگر، آیا آن ها دارای دو طینت و سرشت متفاوتند؟ شكی نیست كه پاسخ به این سؤال نوع نگرش به زن و مرد را متفاوت خواهد كرد.
درباره خلقت زن و مرد، آیات متعددی وارد شده اند كه شاید مهم ترین و صریح ترین آیه ای كه بتوان به آن استناد كرد آیه اول سوره نساء باشد كه می فرماید: (یَا اَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُم مِن نَّفْس وَاحِدَة وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَاوَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا كَثِیراًوَنِسَاء... .)
قرآن پس از سفارش به تقوا داشتن از پرودگاری كه انسان را خلق كرده است، می فرماید: همان پروردگاری كه شما را از نفس واحدی آفرید و همسرش را نیز از همان نفس و ماهیت خلق كرد و از این دو صنف، مردان و زنان فراوانی پدید آمدند.
نكات مورد توجه در این آیه شریفه:
1. این آیه تصریح می كند كه همه انسان ها، اعم از زن و مرد، از «یك نفس» آفریده شده اند. مرحوم طبرسی در این باره می فرماید: مراد از «نفس» در آیه، به اجماع همه مفسّران آدم(علیه السلام)است. 6
ادامه آیه نیز قرینه خوبی بر این حقیقت است، كه فرمود: همسر آن «نفس» را از جنس او قرار داد و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی را منتشر ساخت. فخر رازی نیز می گوید: «اجمعَ المسلمونَ علی انَّ المراد بالنفسِ الواحدةِ هیهُنا هُوَ آدمُ الاّ اَنّه اَنَّثَ الوضعُ علی لفظِ النفس.»
2. هرچند مصداق «نفس واحده» در این آیه آدم(علیه السلام)است، ولی به كار بردن واژه «نفس» و انتساب خلقت همه انسان ها به آن «نفس» در واقع نكته مهم دیگری دربر دارد، و آن اینكه جمله افراد بشر، اعم از زن و مرد از یك ریشه و اصل سرچشمه می گیرند و گوهر آفرینش آن ها به یك گوهر و یك نفس برمی گردد. به هر حال، همه افراد بشر از حضرت آدم سرچشمه می گیرند و از همان طینتی كه خداوند آدم را آفرید سایر ابنای بشر را خلق كرد. چه زن و چه مرد، همگی از سرشت واحدی آفریده شده اند و همه را «بنی آدم» می گویند.
3. از ادامه آیه كه می فرماید: (وَ خَلقَ مِنها زوجَها)، استفاده می شود كه همسر آدم از ماهیت و جنس خود اوست و هر دو از یك حقیقت برخوردارند. به عبارت دیگر، «مِن» در این آیه، «نشویه» است، نه برای تبعیض; یعنی جفت این مرد از نوع خود او و همانند اوست.
4. در ادامه آیه می فرماید: (وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا كَثِیراً وَنِسَاء.) این به روشنی دلالت می كند كه نسل انسانی و ریشه همه آدمیان به آدم و همسرش برمی گردد و آدمیان، چه زن و چه مرد، از یك زن و مرد پدید آمده اند و در تكوّن و رشد و گسترش نسل انسانی هر دو صنف زن و مرد نقش دارند. و بر فرض كه حضرت حوّا از ماهیتی دیگر و یا بخش خاصی از وجود حضرت آدم آفریده شده باشد، فرزندان آدم و حوا به یك امر مشترك بین آدم و حوا برمی گردند، نه آنكه فرزندان مؤنث از یك حقیقت به وجود آمده باشند و فرزندان مذكر از حقیقتی و جنسی دیگر.
بنابراین، اگر به توصیف آفرینش زن و مرد در قرآن مراجعه كنیم، درخواهیم یافت كه تفاوتی در ماهیت و سرشت زن و مرد وجود ندارد. قرآن آفرینش نخستین زن و مرد را در قالب یك داستان نقل می كند; ابتدا خداوند به فرشتگان خبر می دهد كه می خواهد در زمین «خلیفه» و جانشین قرار دهد، سپس چگونگی خلق انسان را بیان می نماید و پس از آنكه اسماء را به او می آموزد، با او پیمان می بندد; پیمانی مبنی بر دوری از اطاعت و بندگی شیطان. آن گاه آدم و همسرش را در بهشت سكونت می دهد و به او دستوراتی می دهد.
اندك توجه در این آیات روشن می كند كه در آفرینش زن و مرد هیچ تفاوت و تمایزی یافت نمی شود; زیرا سخن از بشر و انسان و یا آدم به عنوان نماد و نمونه و نماینده نوع انسانی است.
سؤال: آیا زن از بخشی از وجود مرد آفریده نشده است؟
برخی با استناد به 3 آیه شریفه قرآن پنداشته اند: خداوند زن را از مرد آفریده، و این نوعی نقص برای جنس زن است. این سه آیه، كه در مضمون تقریباً مشتركند، عبارتند از: آیات 1 سوره نساء، 189 سوره اعراف و 6 سوره زمر.
اولین آیه می فرماید: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُم مِن نَّفْس وَاحِدَة وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا كَثِیراً وَنِسَاء...); ای مردم بترسید از پروردگارتان; آنكه شما را از یك تن بیافرید و از آن تن همسر او را و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد. در این آیه، «مِن» در «خلقَ مِنها زوجَها» را تبعیضیه گرفته اند.
در جواب، باید گفت: در این آیات خداند متعال می فرماید: انسان ها از نفس واحدی آفریده شده اند و همسران آن ها نیز از آن نفس آفریده شده اند. در واقع، مراد این است كه همسران، همتای و هم جنس آن ها هستند و از آن ها بیگانه نیستند; نه اینكه جزئی از آن ها باشند و یا از آن ها خلق شده باشند.
علّامه طباطبائی نیز در تفسیر این آیه می فرماید: ظاهر آیه (وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا) این است كه همسری از نوع مرد آفرید و افراد انسانی بازگشت به دو فرد همانند و مشابه دارند. واژه «مِن» در آیه، «نشویه» است; یعنی منشأ چیزی را بیان می كند. این آیه مانند آیات دیگری است كه به آفرینش زن و مرد پرداخته اند; از قبیل: (وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً.) بنابراین، آنچه در برخی تفاسیر ذكر شده كه مقصود آیه بیان این نكته است كه زن از آدم مشتق شده و بعضی از آدم است، طبق برخی روایات، كه خداوند همسر آدم را از دنده او آفرید، سخنی بدون دلیل است و آیه بر این مطلب دلالت ندارد.
از امام صادق(علیه السلام) پرسیده شد: گروهی می گویند: حوا از دنده چپ آدم آفریده شد. فرمود: خدا از این نسبت پاك و منزّه است. آیا خداوند توان نداشت برای آدم همسری بیافریند كه از دنده او نباشد تا راهی برای سخن ملامتگران به دست ندهد كه بگویندآدم با خودش ازدواج كرد؟ نتیجه اینكه قرآن در مقام بیان مشابهت زن و مرد در اصل و ریشه است و وحدت نوعی آن دو را بیان می كند.