تبیان، دستیار زندگی

دوست عزیز به نظر شما چه آیتم هایی برای رسیدن انسان امروزی به تکامل لازم می باشد؟




بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع بحث مفهوم تكامل در تاریخ و به تعبیر دیگر تكامل اجتماعی و
پیشرفت اجتماعی انسان است . علماء برای انسان قائل به دو تكاملند : یكی‏
تكامل طبیعی و زیستی كه در زیست شناسی خوانده و دیده‏اید ، كه انسان را
كاملترین حیوان و آخرین حلقه تكامل طبیعی حیوانات دانسته‏اند . معنی‏
تكامل طبیعی روشن است ، یعنی تكاملی كه آنرا جریان طبیعت بدون دخالت و
خواست خود انسان بوجود آورده است . از این جهت میان انسان و سایر
حیوانات تفاوتی نیست یعنی یك مسیر طبیعی جبری قهری ، هر حیوانی را به‏
مرحله‏ای رسانده است ، انسان را هم همان جریان به مرحله‏ای كه امروز ما او
را انسان می‏نامیم و او را نوعی خاص در مقابل سایر انواع می‏دانیم رسانده‏
است . ولی تكامل تاریخی یا تكامل اجتماعی یعنی سیر جدیدی از تكامل كه در
این سیر جدید ، طبیعت به آن شكل دخالت ندارد . این تكامل ، تكامل‏
اكتسابی  است . یعنی تكاملی است كه انسان با دست خود آنرا كسب‏ كرده است
 و دوره به دوره هم آنرا از طریق تعلیم و تعلم منتقل كرده است‏
، نه از طریق وراثت . تكامل طبیعی بدون اختیار و اكتساب انسان رخ داده‏
است و با یك سلسله قوانین ارثی دوره به دوره طی شده است . ولی تكامل‏
اجتماعی یا تاریخی انسان چون اكتسابی است و به دست خود انسان بوجود
آمده است انتقالش از نسلی است و به دست خود انسان بوجود آمده است‏
انتقالش از نسلی به نسلی و از دوره‏ای به دوره‏ای و احیانا از منطقه‏ای به‏
منطقه‏ای ، بوسیله تو ارث نبوده و امكان هم نداشته است بلكه بوسیله‏
تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن ، و در درجه اول بوسیله فن نوشتن‏
انجام شده است كه می‏بینیم قرآن كریم هم به قلم و ابزارهای نوشتن قسم‏
می‏خورد : " « ن و القلم و ما یسطرون » " و یا : " « اقرا باسم‏
ربك الذی خلق 0 خلق الانسان من علق 0 اقرأ و ربك الاكرم 0 الذی علم‏ بالقلم »"
خدای بزرگوار تو همان است كه قلم بدست گرفتن را به انسان آموخت یعنی‏
استعداد پیشرفت در تكامل تاریخی و تكامل اجتماعی به انسان داد .
در اینكه جامعه بشر از بدو پیدایش ، از زمانی كه شروع كرده است به‏
ایجاد تمدن ، رو به پیشرفت و رو به تكامل بوده است تقریبا جای بحث‏
نیست . همه ما می‏دانیم كه همانطوری كه تكامل طبیعی تدریجا رخ داده است‏
، تكامل اجتماعی هم تدریجا رخ داده است با یك تفاوت و آن اینكه هر چه زمان گذشته است
 بر سرعت این تكامل افزوده‏ است و به اصطلاح علمی ،
 یك حركت مقرون به شتاب بوده است یعنی حركت‏
بوده و سكون نبوده است و تازه حركت یكنواخت هم نبوده است . ( حركت‏
یكنواخت مثل حركت یك اتومبیل كه مثلا ساعتی 100 كیلومتر ، یك ساعت ،
دو ساعت ، ده ساعت با همین سرعت حركت كند . ) بلكه حركت با شتاب‏
بوده است یعنی تدریجا بر سرعتش افزوده شده است ، اگر در دقیقه اول مثلا
یك كیلومتر حركت كرده ، در دقیقه دوم 2 كیلومتر ، در دقیقه سوم 4
كیلومتر و بلكه بیشتر به طوری كه هر چه جلو آمده است در زمانهای كمتر با
سرعتی بیشتر و در بعضی از قسمتها با سرعت خارق العاده‏ای پیش رفته و جلو
آمده است . ولی با اینكه به نظر می‏رسد كه تكامل و پیشرفت امری بدیهی‏
است ، حتما تعجب خواهید كرد كه در میان دانشمندان افرادی بوده و هستند
كه در اینكه بتوان نام آنچه رخ داده است را پیشرفت و تكامل نامید ،
تردید كرده‏اند . خیلی هم در ابتدا تعجب آور است كه چه جای تردید است ؟
! اینكه چرا تردید كرده‏اند بعد عرض می‏كنم . در اینجا همین قدر اشاره‏
می‏كنم كه اگر چه ما تردید آنها را صحیح نمی‏دانیم و ما هم معتقدیم كه‏
جامعه بشر همه جانبه رو به تكامل است و به یك مراحل نهائی نزدیك می‏شود
، در عین حال تردیدهای آنها هم بی‏وجه نیست ، جهتی دارد كه باید روشن‏
بشود تا ما بتوانیم مفهوم تكامل را كاملا درك بكنیم .

3نظریه حكما و فلاسفه الهی

حكما و فلاسفه الهی نظر دیگری درباره كمال انسان دارند و انسان كامل از
نظر آنها جور دیگری تعریف می‏شود كه اندكی با آنچه عرفا می‏گویند فرق دارد
.
در بیان حكما مسئله وحدت حقیقت و وصول و سیر و سلوك و رسیدن و فنا
شدن به شكلی كه عرفا می‏گویند مطرح نیست و در فلسفه وجود ندارد . از نظر
فلاسفه كمال انسان به دو چیز است یكی درك حقایق و به عبارت دیگر حكمت‏
( كلمه علم وافی نیست ) . عرفا می‏گویند حقیقت ، و حكما می‏گویند حكمت و
حكمت را درك حقایق اشیاء آنطور كه هست و درك نظام كلی هستی آنگونه كه‏
هست می‏دانند . البته درك جزئیات ، حكمت گفته نمی‏شود و شان علوم است‏
. مثلا اینكه سیب خاصیتش چیست علم است ولی حكمت نیست . یا در مورد
شناسائی یك منزل ، گاهی اندام و كلیات آنرا می‏شناسید و گاه از جزئیات‏
آن مطلعید و یا فرضا یكی كوچه‏های تهران را مانند راننده تاكسی خوب‏
می‏شناسد ، ولی در عین حال اطلاع كلی راجع به تهران ندارد . اگر از او
بپرسید تهران از كجا مشروب می‏شود نمی‏داند ، برق تهران از چند منبع تامین‏
می‏شود نمی‏داند ، نظام شهرداری یا شهربانی چگونه است نمی‏داند .
حكیم كمال انسان را در شناخت كلی عالم می‏داند ، شناخت درست و صحیح‏
به طوری كه یك " عالم علمی " شود . جهان ، انسانی باشد عینی و او
عالمی باشد علمی كه در تعریف حكمت از نظر غایت می‏گویند : " صیروره‏
الانسان عالما عقلیا مضاهیا للعالم العینی "
حكمت عبارتست از گردیدن انسان یك جهان علمی و یك جهان عقلانی مطابق با
جهان عینی . مثلا در جهان عینی ، واجب الوجود ، نظام كلی عوامل مجردات و
متوسط و مادی هست ، آنجا هم باشد و انسان بداند . پس انسان كامل از نظر
آنها یعنی انسانی كه حكمت را دریافته است .
در مصداق حكمت ممكن است احتیاج به بحث باشد ولی در اصل حكمت نیازی‏
به بحث نیست . قرآن هم می‏فرماید : « یؤتی الحكمه من یشاء و من یؤت‏
الحكمه فقد اوتی خیرا كثیرا »"
از نظر حكما كمال انسان یكی در حكمت است و دیگری در عدالت . و
مقصودشان از عدالت ، عدالت اخلاقی است . ( عدالت اجتماعی تابع عدالت‏
اخلاقی است ) یعنی در میان قوا و غرائز انسان تعادل و توازن برقرار باشد
و این قوا و غرائز تحت حكومت قوه عاقله باشد . به عبارت دیگر : مسلط و
مسیطر بودن عقل بر جمیع قوای شهوانی و غضبی و وهمی و به اصطلاح امروز بر
جمیع غرائز و تمایلات به طوری كه عقل حظ و سهم هر قوه‏ای را به آن قوه‏
بدهد بدون افراط و تفریط ، بدون اینكه حق قوه‏ای ر ا ضایع كند و یا به آن‏ بیش از حقش بدهد .
حكما معتقدند كه انسان دارای دو جنبه است : جنبه یدالفوقی و جنبه‏
یدالبدنی ، از جنبه یدالفوقی ، كمال انسان در حكمت است و از جنبه‏
یدالبدنی ، كمال انسان در عدالت است . اولی را كمال عقل نظری و دومی را
كمال عقل عملی می‏گویند .
پس انسان كامل از نظر حكما ، انسانی است كه عقلش در مسائل نظری حكیمانه است
 و در مسائل عملی هم انسانی است صد در صد معتدل از نظر
اخلاق ، چون معتقدند همه خلقهای نیك همان معتدل آنها است . یعنی اخلاق‏
نیك ، اخلاقی است كه در آن هر قوه و غریزه‏ای حق خود را به عدالت می‏گیرد
بر اساس نظر حكما حكمت و علم ، مخصوصا علمی كه پایه حكمت است ،
ذاتا كمال است ( البته علم به طور مطلق ، حكمت جزئی هم به جای خود )
پس حكمت كلی كمال است ، نه مقدمه كمال .
همانطور كه در ابتدا راجع به ایمان گفتیم كه آیا هدف است یا وسیله ،
اكنون در مورد حكمت می‏گوئیم آیا حكمت برای انسان هدف است یا وسیله ؟
آیا علم برای انسان هدف است یا وسیله ، یا هم هدف است و هم وسیله ؟ .
آیا علم كمال انسان است ؟ البته اگر كمال است منافعی هم بر آن مترتب‏
است . اصولا علم به خاطر منافعش خوب است ، اگر منافع آن نباشد علم هم‏
به درد نمی‏خورد . هر علمی كه منفعت آن بیشتر است بهتر است و آنكه‏
منفعتش كمتر است ، كم ارزشتر است .

 4نظریه هندوئیسم

نظر دیگری وجود دارد و آن اینكه كمال انسان در " عواطف " است یعنی‏
در " محبت " است یا لااقل محبت هم یكی از اركان كمال انسان است .
از نظر حكما كمال در " حكمت و عدالت " و از نظر عرفا در " حقیقت‏
" بود و از این نظر كه یك نظر اخلاقی است ، در محبت است .
 یعنی انسان كامل ، انسانی است كه محبتش نسبت به غیر خود بیشتر است .
هر چه انسان غیر خود را و مخصوصا انسانهای غیر خود را یا لااقل‏
جاندارهای غیر خود و بطور كلی تمام جهان را بیشتر دوست داشته باشد و به‏
آن مهر بورزد ، كاملتر است . و هر چه انسان به غیر خود بی‏محبت‏تر و
خشكتر باشد ، به چیز دیگر دیگر علاقه نداشته و خودپرست باشد ، بدتر و
ناقصتر است و اخلاق او را محكوم می‏كند و چون محور اخلاق فاسد خودپرستی‏
است . به هر نسبت كه انسان از خودپرستی خارج و به غیر پرستی برسد ، به‏
همان نسبت دارای اخلاق ممدوح است . این هم یك نظر است كه هندوها روی‏
این مطلب تكیه‏ای دارند و تكیه بجائی است . گاندی در كتاب " این است‏
مذهب من " بسیار خوب روی این مسئله تكیه كرده است . البته هندوها ،
هم روی " حقیقت " تكیه می‏كنند و هم روی " محبت " و نسبت به تمدن‏
غرب كه این دو چیز را دفع كرده و از بین برده است انتقاد دارند .

6 كمال انسان در قدرت است
نظریه دیگر كه تقریبا می‏شود گفت نظر متداول غربی است و در آن ، كمال‏
انسان جنبه مادی پیدا می‏كند ( در نظریات پیش كمال انسان جنبه روحانی‏
داشت . " حقیقت " ، " حكمت و عدالت " ، " محبت " و " زیبائی‏
" هیچكدام مادی نیست ) . می‏گوید كمال انسان در " قدرت " است و
انسان كامل یعنی انسان قادر و مقتدر . انسان هر چه مقتدرتر و نیرومندتر
باشد و بر محیط خارج خود یعنی بر طبیعت و نیز بر انسانهای دیگر مسلطتر
باشد ، به كمال نزدیكتر است . تكامل داروینی هم بر همین اساس است .
موجود كاملتر در مقیاس داروین یعنی موجود نیرومندتر ، موجودی كه بهتر
می‏تواند خود را نگهداری كند و بهتر می‏تواند رقیب را در میدان تنازع بقا
از میان ببرد . و لهذا به داروین ایراد گرفته‏اند كه تو با این " اصل‏
تنازع بقا " كه نظر دادی ، اخلاق را به كلی از میان بردی . چون به موجب‏
این اصل ، پایه اخلاق متزلزل می‏شود .
این همان چیزی است كه غربیها باطمطراق زیاد تبلیغ كردند كه ما كشف‏
بزرگ كردیم و اشتباه چندین هزار ساله را از بین بردیم و آن این بود كه‏
دیگران كه به دنبال علم می‏رفتند ، فكر نمی‏كردند كه علم را برای چه‏
می‏خواهند ، ولی ما می‏گوئیم علم آنست كه به درد انسان بخورد و قدرت‏
انسان را زیاد كند و انسان را بر طبیعت بیشتر مسلط كند .
 از اینرو دنبال " علم تجربی " را گرفتند ، علمی كه بهتر
برای انسان ابزار باشد و بدین ترتیب تمدن و صنعت و . . . را پیش بردند
. البته این پیشبرد درست است ولی بیش از مقداری كه به بشر فایده‏
رساندند ضرر زدند [ زیرا ] مسئله حقیقت و مسئله حكمت به عنوان یك كمال‏
، و علم به عنوان یك كمال از قداست افتاد و كمال شمرده نشد . محبت كه‏
خود ، كمال انسان شمرده می‏شد از قداست افتاد ، همه چیز مقدمه قدرت شد و
این ، مسیر بشریت را عوض كرد . از آنروز است كه بشریت هر چه هم ادعا
می‏كند نمی‏تواند به هیچ معنویتی معتقد شود . اگر سخن از معنویت می‏گوید ،
عملا بر خلاف آن رفتار می‏كند .
قبلا گفتیم كه به فلسفه نیچه ایراد می‏گیرند و افكارش را افراطی می‏دانند
كه حرفهای عجیبی هم زده است . ولی [ مطابق این طرز فكر ] جای ایراد
نیست . نیچه ركتر و صریحتر گفته است .
اصولا لازمه تغییر مسیر علم كه به وسیله بیكن و . . . صورت گرفت ، این‏
است كه در اخلاق همان را بگوئیم كه نیچه گفته است . نتیجه منطقی راهی كه‏
بیكن و . . . در پیش گرفتند كه علم را فقط در خدمت قدرت قرار داده و
كمال انسان را صرفا در قدرت دانستند همین حرفهای نیچه در اخلاق و در
مسائل اجتماعی است .

نظریات مختلف درباره كمال انسان و نظریه اسلام


بحث ما درباره هدف اصلی اسلام درباره انسان بود و اینكه نظر اسلام‏
درباره كمال انسان چیست ؟ انسان كامل از نظر اسلام چگونه است ؟
طبعا یك مكتب وقتی كه می‏خواهد پیروان خود را بسازد از راه ارائه طریق‏
و برانگیختن آنها این كار را می‏كند و غیر از این راهی ندارد . پس ناچار
هدف خود را به پیرو خویش معرفی می‏كند و می‏گوید دنبال چنین هدفی برو .
این است كه هدف اسلام از انسان كامل طبعا برابر است با هدف واقعی‏ای كه‏
یك مسلمان باید از كارهای خود داشته باشد . بنابراین وقتی بحث از انسان‏
كامل از نظر اسلام می‏كنیم ، در واقع بحث از هدف و آرمان اصلی در
ایدئولوژی اسلامی است .
برای اینكه مطلب كاملا روشن شود ، نظریات مختلفی را كه در مورد انسان‏
كامل و كمال انسان ذكر شد ، به طور خلاصه بیان می‏كنیم تا ببینیم
 آیا نظر اسلام با یكی از آنها منطبق است ، یا نه ، اسلام‏
نظر جداگانه‏ای دارد .
گفتیم در جهان بینی عرفانی و از نظر عرفا كه بیش از همه درباره "
انسان كامل " بحث كرده‏اند و این عنوان هم اساسا مال آنهاست ، حقیقت ،
واحد است و بس ، و آن حقیقت واحد مساوی است با ذات حق و مخلوقات به‏
نحوی عبارتند از تجلیات ذات حق ، یعنی امری مباین با ذات حق نیستند .
و انسان كه یك مخلوق جامعتری است و بقول آنها كاملترین مظهر اسماء و
صفات الهی است ، كمالش در بازگشت به اصل خود است .
پس آنان حقیقت را واحد یعنی ذات حق می‏دانند و غیر ذات حق را به‏
منزله ظل ذات حق یعنی " نمود " می‏دانند [ به طوری كه ] خودشان نسبت‏
به خودشان امور حقیقی هستند ، اما نسبتشان به ذات حق به اصطلاح آنها
نسبت شی‏ء و شی‏ء نیست بلكه نسبت شی‏ء و فی‏ء است . او حق مطلق است و در
مقابل او هیچ چیز حق نیست . همچنین اعتقاد دارند كه برای انسان وصول به‏
حق و یا به قول خودشان فنای در حق میسور است و انسان در مقام تشبیه در
حكم موجودی است كه از اصل خودش جدا شده و در غربت به سر می‏برد و كمال‏
و سعادتش این است كه به وطن اصلی خود كه ذات حق است باز گردد .
²انا لله و انا الیه راجعون غ. آنها معتقد به راه و مركب هستند و راه را
تمام وجود انسان یعنی قلب انسان و تطورات و تحولات قلب انسان می‏دانند
كه به قول ایشان انسان از كثرتها می‏گذرد و حجابها رفع می‏شود تا به وحدت‏
كامل می‏رسد . و مركب این راه را از نظر آنان عشق است و عبادت و تزكیه نفس و . . .
ولی برای حكمای الهی این فكر مطرح نیست . از نظر آنان جوهر انسان "
عاقله " انسان است . اصولا انسان واقعی همان عاقله انسان است و مابقی‏
فروع و شاخه‏هاست . كمال انسان عبارتست از كمال قوه عاقله و نظر به‏
اینكه " قوه عاقله " دارای دو جنبه " نظری و عملی " است ، كمالش در
جنبه نظری " حكمت " است یعنی دریافت حقایق اشیاء آنچنان كه هستند ،
و در جنبه عملی " عدالت " است . و مقصودشان از عدالت اینست كه بر
وجود انسان عقل حاكم باشد و بس ، هیچ غریزه و قوه دیگری حاكم نباشد و
همه محكوم قوه عقل باشند . افلاطون فرضیه‏ای درباب اجتماع دارد كه متعتقد
است اجتماع وقتی مدینه فاضله می‏شود كه " فیلسوفان حاكم باشند و حاكمان‏
فیلسوف " . عین این فرضیه را [ حكمای الهی ] در فرد پیاده می‏كنند و
می‏گویند فرد آنوقت سعادتمند است كه در وجودش فیلسوفی حا كم باشد و
حاكمی فیلسوف . یعنی قوه عاقله كه قوه تفكر انسان است حاكم بر وجود
انسان باشد نه قوه دیگری از قوا . در سخن حكما مساله وصول به حقیقت و .
. . مطرح نیست . آنان سخنشان در فكر و اندیشه است و نه قلب و روح . و
راه آنها راه فهم و اندیشه است ، از اندیشه‏ای به اندیشه دیگر . مركب هم‏
قوه عاقله است . با مركب عقل و منطق و استدلال این راه را باید طی كرد .
گفتیم گروهی كمال انسان را در " محبت " می‏دانند و انسان كامل را كسی‏
می‏دانند كه از " خود " نسبت به انسانهای دیگر " بیخود " شده باشد ،
از خود رهانیده شده باشد ، دیگران را آنچنان دوست داشته باشد كه خود را ،
 و بنابراین مرز بین خود و دیگران نداشته باشد ، برای‏
دیگران همان را خوش دارد كه برای خود ، و آنجا كه امر دائر است بین خود
و دیگران ، دیگران را بر خود مقدم بدارد . پس كمال انسان در محبت است‏
. تكیه این مكتب بر روی " عواطف انسانی " است . می‏گوید این عواطف‏
كه در انسان رشد كرد انسان كامل شده است .
مكتب دیگر روی " زیبائی " تكیه می‏كند و كمال انسان را در جمال و
زیبائی می‏داند ، نه تنها زیبائی جسمی كه برای آن ارزش زیادی قائل نیستند
، بلكه همچنین زیبایی معنوی . اخلاق عالی را از آن جهت كمال می‏دانند كه‏
زیبا و فضیلت است . اصولا مكتب فضیلت سقراط در باب اخلاق ( مكتب اخلاق‏
سقراطی ) از همین جا ناشی می‏شود . فلان چیز " فضیلت " است یعنی دارای‏
" حسن عقلی " یا " زیبائی عقلی " است . این مكتب اخلاق را بر اساس‏
حسن و قبح عقلی و بر اساس فضیلت می‏سنجد . می‏گوید راستی خوب است چون‏
زیباست . و دیگر حرفی بالاتر از خوب بودن ندارد و خوب در امور عقلی‏
همانند خوب در امور حسی است . ( یك خوب حسی داریم و یك خوب عقلی )
.
علم هم از نظر آنان از آن جهت كمال است كه زیباست . یعنی جهل رذیلت‏
و زشت است و علم زیباست . قدرت هم چنین است . و لذا اخلاق سقراطی كه‏
در آن همه چیز در دو سوی فضیلت یا رذیلت است و تكیه به حسن و قبح عقلی‏
دارد در آخر برمی‏گردد به نوعی زیبائی عقلی . شعر و هنر و ابداع و . . .
كه در واقع خلق زیبائی است برمی‏گردد به زیبائی ، چون خالق زیبائی تا خود
زیبا نباشد نمی‏تواند زیبائی خلق كند . تا روح انسان زیبا نباشد نمی‏تواند شعر زیبا بسراید و یا
نقاشی زیبا ایجاد كند . معروف است كه یكی از سلاطین قاجار می‏خواست یك‏
تك بیت بگوید ، در مصرع دومش ماند . شعر را خواست و استمداد كرد . هر
كدام چیزی گفتند تا یكی برنده شد . آن مصراع این بود : "
در جهان چون حسن یوسف كس ندید
" دنباله اش را نتوانست بیاورد . شعرا هر كدام چیزی گفتند تا اینكه‏
شاعری چنین گفت : "
حسن آن دارد كه یوسف آفرید
" و این از همه بهتر بود . واقعا هم چنین است . آفریننده زیبائی تا
خود واجد زیبائی به حد اعلا نباشد ولو نه از نوع آن زیبائی ، نمی‏تواند
بیافریند . بنابراین اینكه كسی واقعا شعر زیبا می‏سراید و اثر زیبا ایجاد
می‏كند ، حكایت از آن دارد كه زیبائی در روح او به شكلی و به قول آنها به‏
نحو وجود اعلائی وجود دارد .
نظریه دیگری كه گفتیم نظریه برخورداری مادی است كه البته بر می‏گردد به‏
نفی كمال انسان و وجود انسان كامل . زیرا گفته‏اند هدف و مقصود انسان در
جهان باید زندگی به معنی برخورداری باشد . اصولا هدف انسان در دنیا باید
بهتر برخوردار بودن باشد و هر چیزی هم با مقیاس برخورداری برای انسان‏
خوب است . علم از آن جهت برای انسان خوب است كه وسیله‏ای است برای‏
برخورداری بیشتر یعنی به انسان قدرت و توانائی كه منشا برخورداری بیشتر
است ، می‏دهد . پس تكامل انسان یعنی تكامل در برخورداری و تكامل در واجد
بودن شرایط بهتر و بیشتر برای " بهتر برخوردار بودن " . و مسیر بشر از
زمان بیكن به این طرف تقریبا در همین جهات افتاده است . مخصوصا امروز
وقتی می‏گویند جامعه پیشرفته و تكامل یافته چه چیزی به نظر می‏رسد ؟
آیا جامعه‏ای كه به حقیقت نزدیكتر می‏شود ؟ یا ایمان یافته است ؟ یا به‏
حكمت و عدالت بیشتر رسیده است ؟ و یا به محبت بیشتر رسیده است ؟ نه‏
، بلكه جامعه‏ای ك ه بیشتر برخوردار است ، به صنعت بیشتر رسیده است و
علمی كه صنعت را برایش به وجود می‏آورد . و صنعت هم زندگی را برای‏
انسان مرتب كرده و او را در جهان برخوردارتر كرده است . برخورداری هم‏
از حدود برخورداریهای حیوانی و گیاهی بیشتر تلقی نمی‏شود و آن را به همین‏
اندازه می‏دانند كه رشد و سلامت بدن انسان را كه همان امر مشترك انسان و
گیاه است ، تامین كند . تغذیه انسان درست باشد كه امر مشترك ما و گیاه‏
است ، تامین كند . تولید مثل انسان درست باشد كه مشترك ما و گیاه است‏
. تقاضای شهوانی بشر درست باشد كه مشترك بین انسان و حیوان است . و به‏
برخورداری‏ای بالاتر از این قائل نیستند . پس كمال انسانی ماوراء كمال‏
نباتی و حیوانی وجود ندارد . علم هم برای انسان حكم شاخ را دارد برای‏
حیوان ، یعنی وسیله‏ای است برای تنازع با طبیعت یا تنازع با انسانهای‏ دیگر .
اینها نظریات مختلف درباره كمال انسان بود . اكنون ببینیم از اسلام چه‏
درك می‏كنیم . ( این مساله قابل توجه است . زیرا این مباحث تاكنون طرح‏
نشده و به اصطلاح هنوز خام است ) .

اما آنچه حكما می‏گویند . آیا واقعا در اسلام حكمت یعنی دریافت حقایق‏
اشیاء مطرح است ؟ حالا ما نزاع صغر وی نداریم كه حكمت را آنچه حكیم‏
مصداق حكمت می‏داند بدانیم یا ندانیم بلكه سخن در اصل حكمت یعنی دریافت‏
حقایق آنچنان كه هست می‏باشد و این ، در اسلام مطرح است .
از این تعبیر چه چیز بهتر می‏توانیم پیدا می‏كنیم كه می‏فرماید :
« یؤتی الحكمه من یشاء و من یؤت الحكمه فقد اوتی خیرا كثیرا ». اصلا
حكمت خیر بشر نامیده شده است و چیزی است تقریبا مساوی با كمال . نه‏
تنها نافع است ، بلكه خیر است . یعنی باید خودش را اختیار كرد نه چیزی‏
است كه آنرا برای چیز دیگر باید اختیار كرد .
عدالت اخلاقی هم همینطور است . ( البته عدالت اجتماعی به كمال فرد
مربوط نیست ، كمال جامعه انسان است و حرف ما در كمال فرد است ) اسلام‏
هم به مساله عدالت اخلاقی نظر دارد . نظر اسلام در مورد قوا و غرائز نظر
معتدلی است و معتقد است كه باید حظ هر قوه را داد و از افراط و تفریط
جلوگیری كرد . البته حكومت عقل را به تنهائی كافی نمی‏داند . واقع هم‏
همین است كه عقل به تنهائی قادر نیست بر قوا و غرائز حكومت كند .
ایمان هم باید باشد . در هر حال اسلام طرفدار عدالت اخلاقی هست ولی اینكه‏
حاكم بر انسان فقط قوه فیلسوف انسان باشد ، اساسا سست است یعنی حرف‏
درستی نیست . قوه عاقله انسان به تنهائی و اگر توام با یك ایمان و یك آرمان نشود قادر به برقراری‏
عدالت در كشور وجود [ انسان ] نیست . و خلاصه از فیلسوف حاكم در وجود
انسان كار زیادی ساخته نیست . فیلسوف مؤمن باید حاكم باشد .

عبادت برای چیست ؟ اینجا دو مطلب است . یك وقت عبادت را آنطور
كه عوام تصور می‏كنند می‏دانیم . در این صورت در پاسخ این سؤال كه چرا
انسان باید عبادت كند ؟ و می‏گوئیم برای اینكه خدا در دنیای دیگر مزد
بیشتری به ما بدهد و در آن دنیا برخورداری كاملی پیدا كنیم . این‏
برمی‏گردد به برخورداری منتها در آن جهان نه این جهان .
حد و مرتبه یكی است منتها برخورداری این جهان محدود است ، ما
عبادت می‏كنیم برای اینكه در جهان دیگر متمتع و برخوردار بشویم و
مقصودمان از تمتع و برخورداری همین نوع برخورداریهائی است كه در دنیاست‏
منتها آنجا كاملتر و بیشتر است ، حور است و قصور و گلابی و سیب و . . .
اگر چنین بگوئیم ، در واقع كمال انسان را از حد حیوانی بالاتر نبرده‏ایم‏
. البته انسان را موجود قابل بقا در جهان دیگر دانسته‏ایم ولی حیوانی كه‏
در جهان دیگر هم می‏تواند به زندگی حیوانی خود ادامه دهد ، و كمال دیگری‏
برای انسان نیست .
این عبادت به تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام عباده الاجراء یا عباده‏
العبید است ولی عباده الاحرار نیست . عباده الاحرار هرگز وسیله اینگونه‏
برخورداریها نیست كما اینكه وسیله رهایی از آلام مادی و جسمانی هم نیست‏
. می‏فرماید : « ان قوما عبدوا الله طلبا للجنه فتلك عباده الاجراء و ان‏
قوما عبدوا الله خوفا فتلك عباده العبید و ان قوما عبدوا الله شكرا له (
حباله ) فتلك عباده الاحرار » اگر عبادت را به نحو عبادشالاحرار
بدانیم ، مساله برمی‏گردد به اینكه كمال انسان بالاتر است از حد مشتهیات‏
حیوانی ولو در جهان دیگر برای انسان تامین شود ، بلكه در حد عبادتهای "
شاكرانه " و " محبانه " و " عاشقانه " است . و آنوقت " پرستش "
مفهومی برابر مفهوم عشق نسبت به حقیقت پیدا می‏كند و خدا یك وسیله برای‏
زندگی انسان ولو در آخرت نیست ، بلكه خودش حقیقت و مطلوب حقیقی‏
می‏گردد : « یا ولی المؤمنین یا غایه آمال العارفین »
« یا غیاث المستغیثین یا حبیب قلوب الصادقین و یا اله العالمین »
" مساله عبادت " تقریبا برمی‏گردد به مساله حقیقت . خودش "
حق پرستی " است و خود پرستش برای انسان اساسا موضوعیت دارد . « ما
عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فی جنتك بل وجدتك اهلا للعباده فعبدتك »
. اینجاست كه عبادت خیلی اوج می‏گیرد . یعنی از زمین تا آسمان فرق دارد
. آن عبادتی كه خدا و عبادت وسیله‏ای برای مشتهیات حیوانی انسان ولو در
جهان دیگر قرار بگیرد كجا ، و عبادتی كه خودش پرستشی باشد كه برای انسان‏ اصالت دارد كجا .
پس نظریه عبادت بالاخره منتهی می‏شود به اینكه مراتب دارد . و در این‏
حال عبادت برای مشتهیات حیوانی آخرت نسبت به عبادت نكردن و چسبیدن‏
به مادیات ، مسلم كمال است چون حداقل انسان خدا را واسطه كرده است آن‏
هم برای امر باقی ، و این خیلی كمال است نسبت به هواپرستی و نفس پرستی‏
. ولی تفاوت این عبادت با آن درجه از عبادت كه در اوج است از زمین تا آسمان است .
پس اگر گفته‏اند : « و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون »و از طرفی‏
گفته‏اند عبادت مراتب دارد ، معلوم است هدف اصلی مرتبه پائین عبادت‏
نیست بلكه مرتبه عالی آن است ، و هر كه بدانجا نرسیده ، برای او این‏
مرتبه پائینتر ، از هیچ بهتر است .
در تفسیر ابن عباس آمده است : لیعبدون ای لیعرفون ( لیعبدون یعنی مرا
بشناسند ) و آنطور كه ما عبادت را معنا كردیم ، ایندو با هم یكی می‏شود .
چون عرفان در اینجا معرفت كامل و شهودی حق است و عبادتی هم كه
در این مرحله باشد جز اینكه توام با چنین عرفانی‏
باشد عملی نمی‏شود . معرفتهای بچگانه و عوامانه این عبادت را نتیجه‏ نمی‏دهد .
پس عبادت برمی‏گردد به نظریه ایمان و ایمان هم برگشت به نظریه حقیقت‏
.
اسلام به ایمان و عبادت ، كه ایمان پیوند ادراكی با حقیقت است و
عبادت ، پیوند عملی با حقیقت ، دعوت كرده است ، به حكمت و عدالت‏
دعوت كرده است ، به محبت دعوت كرده است ، به جمال و زیبائی دعوت‏
كرده است : « ان الله جمیل و یحب الجمال » در " كافی " بابی داریم‏
تحت عنوان " باب التجمل والزینه " .
اسلام به همه اینها دعوت كرده است ، ولی كدام هدف اصلی است ؟ آیا
همه اینها در عرض واحد هدف هستند ؟ یا اینكه هدف اصلی یك چیز است و
آنهای دیگر یا مقدمه آن هستند و یا لازمه آن . مثل عبادت كه مقدمه رسیدن‏
به آن هدف است و یا محبت و . . . كه لازمه رسیدن به آن هدف هستند .
یعنی اگر كسی برسد به حقیقت ، به هر چه كه از شؤون آن حقیقت است عشق و
محبت می‏ورزد .
به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم كه همه‏
عالم از اوست