تبیان، دستیار زندگی

مقدمه - زندگى مادى امروز از یك طرف انسان را به صورت ((ابزار)) و از طرف دیگر به صورت ((حیوان )) در آورده است . آثار و نتایج شوم و تلخ ناشى از این امر، در ملتهایى كه به آخرین مرحله تمدن مادى رسیده اند، به وضوح دیده مى شود. آمارهاى وحشتناك تخلفات و جنایات در این ملتها، مى تواند دورنمایى از حقیقت این تراژدى را نشان دهد.
یگانه عاملى كه مى تواند آدمى را از ضایعه ((ماده پرستى )) برهاند و كیان و شخصیت او را از خطر خود بیگانگى مصون دارد، برخوردارى از حیات طیبه است .
از بررسى دقیق منابع اسلامى بر مى آید، راه تحصیل حیات طیبه در این جهان معلول چهار عامل است :
1 - سلامت جسم
2 - سلامت روح (آرامش خیال )
3 - مساعد بودن شرایط همزیستى (همسر و فرزند و همنشین شایسته )
4 - حسن عاقبت
آدمى در سفر حیات با موانع و گردنه هاى زیادى مواجه است و این موانع او را از هر سو به گمراهى مى كشاند. انسان از هر گردنه اى بگذرد، خطرى دیگر با قیافه اى جدید عرض اندام مى كند. هیچكس در این سفر نمى تواند بدون راهنما باشد، تنها كسانى مى توانند در این سفر پرخطر راهنماى انسان باشند كه به همه مقتضیات جسمى و روانى و نیازمندیها و خواهشهاى طبیعى این اعجوبه آفرینش آشنایى كامل داشته باشند تا بتوانند او را به درك صحیح از اصول مسلم نظام آفرینش نایل كرده به شاهراه زندگى شرافتمندانه و آزاد رهنمون سازند.
آرى ، تنها پیشوایان راستین دین مقدس اسلام ، نمونه و شاخص چنین امرى هستند.
معمولا این بزرگواران با پرستش خداوند متعال به همه بندگى ها پشت پا زدند و در كوتاهترین مدت ، بزرگترین مواهب الهى را كه لایق یك انسان پاكباز است ، به دست آوردند. پیروى از تعالیم حیاتبخش این وارستگان مى تواند آب زندگانى را در كام انسان زلال و گوارا سازد و زندگى جاودانه اى را براى او به ارمغان آورد.
هر كه مى خواهد از ((حیات طیبه )) برخوردار باشد. باید این راه قدسى را بپیماید تا حقیقت انسانیتش بشكفد و رشد یابد و به معراج رسد. چه در غیر این صورت حیات واقعى ممكن نیست و كسى كه برنامه و نقشه زندگى خود را با تعالیم این بزرگواران ترسیم نكند، نه تنها بدبخت است ، بلكه صلاحیت زندگى هم ندارد، تعالیمى كه از پیشوایان دین براى سعادت انسانها وضع شده است ، اگر چه قسمتى از تمایلات آزاد آدمى را محدود مى كند ولى در واقع همین قوانین ضامن حفظ آزادى واقعى بشر و حفظ آن از خطر هرج و مرج و نابودى است .
((نخستین شرط آزادى محدودیت است ، زندگى تعادل نیروهاى متخالف است . همچنان كه معلق بودن زمین در فضا، نتیجه تعادل نیروهاى متخالف مى باشد)).(1)
((زیباترین و عمیق ترین حالتى كه ممكن است به ما دست دهد، روحانیت بذر است . روحانیت بذر هر علم حقیقى را مى افشاند. كسى كه از این حالت بى خبر باشد و نتواند واله و شیدا شود و به حالت جذبه و شور در آید. بتى بیجان است . به راستى چیزى وجود دارد كه دركش براى ما مقدور نیست و به صورت برترین دانشها و درخشنده ترین زیبایى ها تجلى مى كند و استعدادهاى محدود و ناقص جزبه ظاهر بسیار مقدماتى آن را درك نمى تواند كرد. این علم و این احساس ، در درون ایمان واقعى نهفته اند.(2)
قرآن مى فرماید:
من عمل صالحا من ذكر او انثى وهو مؤ من ، فلنحیینه حیوة طیبة .(3)
((هر كس عمل صالح انجام دهد و (نیكوكارى كند) در حالى كه مومن باشد، خواهد مرد (باشد) و خواه زن ، ما او را به (داشتن ) حیات طیبه ، (زندگى خوش و صاف و بى كدورت ) زنده خواهیم كرد.))
((نكته جالب در این آیه كریمه ، این است كه قرآن كریم مردم بى ایمان و بدكار را زنده و حساس نمى خواند. مى فرماید كسانى كه نیكوكارى كنند و ایمان و علاقه به معنویت داشته باشند، ما آنها را زنده مى كنیم و از مردگى خارج مى سازیم ، آن وقت مى فهمند كه زندگى بى معنا و بى هدف نیست ، مى فهمند سعادت واقعیت دارد، مى فهمند كه مى شود در این دنیا طورى زندگى كرد كه كدورتى از رنج و ناراحتى وجود نداشته باشد)).(4)
كتابى را كه در برابر خود گشوده اید، رهنمودهاى امام هشتم (علیه السلام ) در زمینه حیات طیبه است . امید است مطالعه و دقت در سخنان گوهر بار آن حضرت ، چنان توفیقى را برایمان فراهم آورد كه بتوانیم تمایلات مادى و معنوى خود را با تعالیم ارزشمند آن حضرت تطبیق داده ، آنها را از فناپذیرى مصون داشته و به آن رنگ جاودانگى بخشیم و از این طریق فضاى زندگى خود را روشن و با طراوت سازیم .
اصفهان - محسن كتابچى
منابع
1- لذات فلسفه ، ص 345.
2- كتابهایى كه دنیا را تغییر داده اند، ص 336.
3- سوره نحل ، آیه 97.
4- حكمتها و اندرزها ((شهید مطهرى ))، ص 41.

4 - اولویت دادن به شیر مادر
معمولا كودك تا زمانى كه استعداد هضم غذاهاى متنوع و جویدن آنها را به طور كامل پیدا نكرده است ، به شیر احتیاج دارد و او فقط از شیر مادر لذت مى برد زیرا شیر مادر است كه مى تواند سلامت و تعادل كودك را تضمین كند.
عن الرضا (علیه السلام ): عن ابیه : قال رسوله الله (صلى الله علیه و آله و سلم ): ((لیس للصبى لبن خیر من لبن امه )).(158)
حضرت رضا (علیه السلام ) از پدرانش روایت كرده كه حضرت رسول (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((براى كودك چیزى بهتر از شیر مادرش نیست )).
حداكثر مدتى كه براى شیردادن كودك مى توان در نظر گرفت ، دو سال (159) و حداقل آن بیست و یك ماه است و كمتر از آن در حق طفل ، ظلم و ستم محسوب میشود.(160)

5 - دقت در شیر دادن به فرزند و انتخاب دایه (زن شیرده ) مناسب براى او

با توجه به اینكه شیر دادن به كودك زیربنا و اساس شخصیت او را پى ریزى مى نماید. پس لازم است آنكس كه پستان به دهان طفل مى گذارد، از عوارض و آشفتگى هاى جسمى و روحى به دور باشد تا كودك را دچار شرایط و حالات غیرطبیعى نسازد. چون چنین كسى در واقع شیره جانش را به كام طفل مى ریزد.
عن الرضا (علیه السلام ): قال رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ): لا تسترضعوا الحمقاء، ولا العمشاء، فان اللبن یعدى .(161)
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: رسول اكرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرموده است :
زنان احمق و زنانى كه رنجور و معیوب هستند و بى اختیار از چشمشان اشك مى چكد را براى شیردادن فرزندانتان انتخاب نكنید، زیرا شیر تاثیر سوء خود را مى گذارد.
((مستحب است انسان براى شیر دادن به فرزند خود، زن مسلمانى را انتخاب كند كه عاقل ، پاكدامن ، زیبا و داراى اوصاف پسندیده باشد، زیرا شیر دادن تاثیر بسیار مهمى را در كودك شیرخوار ایجاد مى كند)).(162)

6 - دقت در امر تغذیه براى زنان باردار
اطعموا حبالاكم اللبان فان یكن فى بطشها علام خرج زكى القلب عالما شجاعا وان یكن جاریة حسن خلقها وخلقتها.(163)
به زنان باردار ((كندر)) بدهید كه اگر آنچه در رحم دارند، پسر باشد تیزهوش و دانشمند و دلیر خواهد بود و اگر دختر باشد. اخلاق و اندامش ‍ زیبا گردد.
اطعموا حبالاكم اللبان ، فان یكن فى بطنهن غلام خرج ذكى القلب ، عالما، شجاعا، و ان یكن جاریة حسن خلقها وخلقها وعظمت عجیزتها وحظیت عند زوجها.(164)
به زنان باردار ((كندر)) بدهید كه اگر جنین پسر باشد، پاكدل و دلیر گردد و اگر دختر باشد، ساختمان جسمى و روحى او نیكو گردد و كپلهاى او بزرگ شود و در نزد شوهر ارجمند باشد.
عن ابى الحسن الرضا (علیه السلام ) اكل الرمان الحلو یزید فى ماء الرجل ویحسن الولد.(165)
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: خوردن انار شیرین ، آدمى را در امور جنسى نیرومند نموده و در زیبایى فرزند تاثیر فراوانى دارد.
عن الرضا (علیه السلام ): علیكم باكل بقلة الهندباء، فانها تزید فى المال والولد، ومن احب ان یكثر ماله وولده فلیدمن اكل الهندباء.(166)
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: بر شما باد به خوردن دانه هاى ((كاسنى )) زیرا خوردن آن ، در ((تكثیر مال )) و ((تكثیر اولاد)) موثر است و هر كس ‍ خواهان ازدیاد مال و اولاد باشد. پیوسته از ((كاسنى )) استفاده كند.

7 - مراقبتهاى ویژه مادر در ایام بارداى از فرزند
عن الحسن بن الجهم : قال : سمعت اباالحسن الرضا (علیه السلام ) یقول : قال : ابوجعفر (علیه السلام ): ان النطفة تكون فى الرحم اربعین یوما، ثم تصیر علقة اربعین یوما، ثم تصیر مضغة اربعین یوما، فاذا كمل اربعة اشهر، بعث الله ملكین خلاقین ، فیقولان : یا رب ما تخلق ذكرا او انثى فیؤ مران . فیقولان یا رب شقیا او سعیدا فیؤ مران ، فیقولان : یا رب ما اجله وما رزقه ، وكل شى ء من حاله وعدد من ذلك اشیاء ویكتبان المیثاق بین عینیه ، فاذا اكمل الله له الاجل بعث الله ملكا، فزجره زجرة فیخرج وقد نسى المیثاق ، فقال الحسن بن الجهم : فقلت له : افیجوزان یدعو الله فیحول الانثى ذكرا والذكر انثى ؟ فقال : ان الله یفعل ما یشاء.(167)
حسن بن جهم گوید: از امام هشتم شنیدم كه فرمود:
امام ششم فرمود: نطفه در رحم چهل روز مى ماند، سپس چهل روز علقه مى شود، پس چهل روز مضغه مى شود، وقتى چهار ماهه شد، دو فرشته مى آیند، پس عرض مى كنند: پروردگارا مرد شود یا زن ؟ پس خداوند فرمان مى دهد، عرض مى كنند: شقى است یا سعید؟ پس فرمان مى رسد. عرض ‍ مى كنند: چیست اجلش و رزقش و احوالش و امور دیگر و همه را بین دو چشمانش مى نویسند. پس چون مدتش به پایان مى رسد، فرشته اى مى آید و او را زجرى مى دهد و كودك به دنیا مى آید.
حسن بن جهم پرسید: آیا مى توان از خداوند خواست كه پسر، دختر شود و دختر پسر شود؟
حضرت فرمود: خداوند آنچه بخواهد، انجام مى دهد.
الامام الرضا (علیه السلام ): جف القلم بحقیقة الكتاب من الله بالسعادة لمن آمن واتقى ، والشقاوه من الله تبارك وتعالى لمن كذب وعصى .(168 )
امام رضا (علیه السلام ) فرمود:
از سوى خداوند تبارك و تعالى قلم قضا جریان یافته و سعادت و كامیابى را براى اهل ایمان و تقوا و شقاوت و بدفرجامى را براى دروغگو و متخلف از فرمان الهى ، مقرر داشته است .

8 - انتخاب نام نیك براى فرزندان
یكى از حقوق مسلم كودك بر والدین ، انتخاب نام نیك و شایسته براى اوست .(169) اهمیت این موضوع به قدرى است كه در متون اسلامى فصل جداگانه اى بنام ((باب الاسماء و الكنى : باب اسمها و كنیه ها))، ((باب التسمیه : باب نامگذارى )) وجود دارد.
پدر و مادر موظفند قبل از به دنیا آمدن فرزند، نام زیبایى را براى او انتخاب كنند كه در طول زندگى وى ، سبب احساس عقده و شرمندگیش نشود.
نام و لقب از مظاهر تجلى شخصیت آدمى است ، همانگونه كه هر كس ‍ مى خواهد ساختمان طبیعى بدنش موزون و زیبا باشد، همچنین میل دارد تمام مظاهر و پدیده هاى زندگیش از جلوه زیبایى برخوردار باشد، نام و نام خانوادگى یكى از مظاهر مهم زندگى آدمى است . هرگاه نام و فامیل فرد نامناسب و زشت باشد، همواره بین دیگران احساس حقارت مى كند و در مواردى ممكن است آنچنان این احساس روانى در روحیه بدواند كه منشا ناكامى هاى فراوانى در آینده باشد.
((كودكى كه دچار احساس حقارت است ، وقتى كه بزرگ شود، یك رفتار انزواطلبانه اى پیش خواهد گرفت ، یا اقلا نسبت به همنوعانش حس دورى غربتى ایجاد خواهد كرد زیرا وقایع و تجارب دوران كودكى به او فهمانده است كه نزدیكى و جوشش با دیگران بوده است كه تمسخر و انتقاد را متوجه او ساخته است . كسى كه از نزدیكان و همنوعانش كناره جویى مى كند، معنیش این است كه از یك احساس حقارتى كه مولود تجارب كودكى است ، در عذاب است . از اینرو، بنا به موازین روان شناسى ، هر واقعه و خاطره اى كه عزت نفس و غرور ذاتى شخص را ضعیف و معدوم مى كند، عاملى است براى توسعه و تقویت عقده حقارت و وسیله اى كه وى را در ردیف اعضاى پریشان حال و ضعیف النفس جامعه در مى آورد)).(170)
استحسنوا اسماءكم فانكم تدعون بها یوم القیامة ، قم یا فلان الى نورك ، قم یا فلان بن فلان ، لانورلك .(171)
نامهاى خود را نیكو گردانید، زیرا در قیامت با همان نام خوانده مى شوید كه اى فلان ، فرزند فلان برخیز و به سوى نور خود گام بردار، و اى فلان ، فرزند فلان برخیز كه نورى ندارى .
امام رضا (علیه السلام ) فرموده است :
لا یدخل الفقر بیتا فیه اسم محمد، او احمد، او على ، او الحسن ، او الحسین ، او جعفر، او طالب ، او عبدالله ، او فاطمة من النساء.(172)
در هر خانه اى كه كسى به نام ((محمد)) یا ((على )) یا ((حسن )) یا ((حسین )) یا ((جعفر)) یا ((طالب )) یا ((عبدالله )) و از زنان به نام ((فاطمه )) وجود داشته باشد، فقر و تنگدستى (در آن خانه ) راه نخواهد یافت .
البیت الذى فیه محمد یصبح اهله بخیر ویمسون بخیر.(173)
خانه اى كه در آن ((محمد)) باشد، اهل آن خانه بامداد و شامگاهشان تواءم با خیر و بركت خواهد بود.
انگیزه هاى انتخاب نامهاى زشت و نامناسب براى فرزندان
عمل ناپسند پدران و مادرانى كه نامهاى زشت و نامرغوب براى فرزندان خود انتخاب مى كنند، مى تواند معلول چند عامل باشد:
1 - ناآگاهى و نادانى پدر و مادر
2 - حس حقارت ((عقده حقارت ))
3 - حس خودباختگى و تجددطلبى
رهبر فقد انقلاب اسلامى ایران ، مرحوم امام خمینى (رحمة الله علیه ) فرموده است :
((از جمله نقشه ها كه مع الاسف تاثیر بزرگى در كشورها و كشور عزیزمان گذاشت و آثار آن باز تا حد زیادى به جا مانده ، بیگانه نمودن كشورهاى استعمارزده از خویش و غرب زده و شرق زده نمودن آنان است ، به طورى كه خود را و فرهنگ و قدرت خود را به هیچ گرفتند و غرب و شرق ، دو قطب قدرتمند را نژاد برتر و فرهنگ آنان را والاتر و آن دو قدرت را قبله گاه عالم دانستند و وابستگى به یكى از دو قطب را از فرایض غیر قابل اجتناب معرفى نمودند و قصه این امر غم انگیز طولانى و ضربه هایى كه از آنان خورده و اكنون نیز مى خوریم ، كشنده و كوبنده است ، و غم انگیزتر اینكه آنان ملتهاى ستمدیده زیر سلطه را در همه چیز عقب نگه داشته و كشورهایى مصرفى بار آوردند و به قدرى ما را از پیشرفتهاى خود و قدرتهاى شیطانیشان ترسانده اند كه جراءت دست زدن به هیچ ابتكارى نداریم و همه چیز خود را تسلیم آنان كرده و سرنوشت خود و كشورهاى خود را به دست آنان سپرده و چشم و گوش بسته مطیع فرمان هستیم و این پوچى و تهى مغزى مصنوعى موجب شده كه در هیچ امرى به فكر و دانش ‍ خود اتكا نكنیم و كوركورانه از شرق و غرب تقلید نماییم ، بلكه از فرهنگ و ادب و صنعت و ابتكار اگر داشتیم ، نویسندگان و گویندگان غرب و شرق زده بى فرهنگ آنها را به باد انتقاد و مسخره گرفته و فكر و قدرت بومى ما را سركوب و ماءیوس نموده و مى نمایند و رسوم و آداب اجنبى را هر چند مبتذل و مفتضح باشد، با عمل و گفتار و نوشتار ترویج كرده و با مداحى و ثناجویى آنها را به خورد ملتها داده و مى دهند، فى المثل اگر در كتاب یا نوشته یا گفتارى چند واژه فرنگى باشد، بدون توجه به محتواى آن با اعجاب پذیرفته و گوینده و نوسینده آنرا دانشمند و روشنفكر به حساب مى آورند و از گهواره تا قبر به هر چه بنگریم ، اگر با واژه غربى و شرقى اسم گذارى شود، مرغوب و مورد توجه و از مظاهر تمدن و پیشرفتگى محسوب و اگر واژه هاى بومى خودى به كار رود، مطرود و كهنه و واپس زده خواهد بود. كودكان ما اگر نام غربى داشه باشند، مفتخر و اگر نام خودى دارند، سر به زیر و عقب افتاده اند. خیابانها، كوچه ها، مغازه ها، شركتها، داروخانه ها، كتابخانه ها، پارچه ها و دیگر متاعها هر چند در داخل تهیه شده ، باید نام خارجى داشته باشد تا مردم از آن راضى و به آن اقبال كنند. فرنگى مآبى از سر تا پا و در تمام نشست و برخاستها و در معاشرتها و تمام شئون زندگى موجب افتخار و سربلندى و تمدن پیشرفت و در مقابل آداب و رسوم خودى ، كهنه پرستى و عقب افتادگى است ...))(174)
استاد بزرگوار مرحوم شهید مطهرى فرموده است :
یك عیب بزرگ كه در ما ملت ایران وجود دارد، این است كه به اندازه اى كه ما در مقابل لغات و عادات اجنبى تسلیم هستیم ، هیچ ملتى تسلیم نیست .
به عكسهایى كه در كتابهاى تاریخ علوم هست ، نگاه كنید، مى بینید دانشمندان درجه اول هند با همان عمامه و لباس خودشان هستند.
((نهرو)) كه یك سیاستمدار بزرگ و یك وزنه جهانى بود، با همان لباس ‍ هندى در همه جا حركت مى كرد، بلندى و كوتاهى لباس و یا سفید و سیاه پوش اهمیت ندارد، اما این كه آن دانشمند عمامه خودش را سرش ‍ مى گذارد و یا نهرو با آن شلوار سفید و گشاد و پالتوى مخصوص همه جا میرود، مى خواهد به همه مردم دنیا بگوید كه من هندى هستم و باید هندى باقى بمانم .(175)
سنت عرب در نامگذارى
در زمان جاهلیت رسم بود كه اعراب فرزندان خود را به نامهاى درندگان و گزندگان نامگذارى مى كردند و با این كار مى خواستند در دل دشمن رعب و وحشت ایجاد كنند.
((ابن القیم )) در كتاب ((مفتاح دارالسعاده )) مى نویسد:
عرب در انتخاب اسامى به چند جهت و هدف توجه داشت :
1 - تفاءل پیروزى بر دشمن : به همین جهت گروهى نام فرزندان خود را ((غالب : پیروز))، ((غلاب : بسیار پیروز))، ((ظالم : ستمگر))، ((مقاتل : كشتاركننده ))، ((معارك : جنگجو)) مى نهادند.
2 - تفاءل به قدرت و صلابت : گروهى نام فرزندان خود را از نام اشیى سخت و مقاوم انتخاب و اقتباس مى كردند:
مانند: ((حجر))، ((صخر))، ((جندل )) كه معناى آنها انواع گوناگون سخت است .
3 - ترساندن دشمن و ارواج موذیه و اجنه : اسامى ((كلب ))، ((ثعلب ))، ((ضب ))، و... كه اسامى حیوانات است و به همین جهت مربوط مى باشد.
4 - معتقدات و بت پرستى : چنانچه اسامى ((عبدود))، ((عبدالعزى ))، ((عبدمناف )) و امثال آن ، به پرستش اصنام و ود و عزى و منات مربوط است .(176)
عن احمد بن هیثم عن الرضا (علیه السلام ) قال : قلت له لم یسمى العرب اولادهم بكلب وفهد ونمر و اشباه ذلك ؟
قال : كانت العرب اصحاب حرب وكانت تهول على العدو باسماء اولادهم ... .(177)
((احمد بن هیثم )) از امام رضا (علیه السلام ) سؤ ال كرد: چرا اعراب ، فرزندان خود را به نامهاى سگ ، یوز، پلهنگ و نظایر آن نامگذارى مى كردند؟
حضرت در پاسخ فرمود: عربها مردان جنگ و نبرد بودند، این اسمها را روى فرزندان خود مى گذاردند تا هنگام صدا زدن فرزندانشان ، در دل دشمن ترس و وحشت ایجاد كنند و اینگونه اسمها براى آنان هیبت و شجاعت محسوب شود.

9 - احترام نام فرزند
خانواده ها موظفند هرگاه نامهاى اسلام براى فرزندان خود برگزیدند، آن نامها را با عظمت و احترام یاد كنند، همچنین مراتب تكریم و بزرگداشت خود را نسبت به صاحبان آن نامها نشان دهند و بدین طریق ، چنین سنت پسندیده را به دیگران آموزش دهند.
قال على بن موسى الرضا (علیه السلام ): اذا سمیتم الولد محمدا فاكرموه ، واوسعوا له فى المجلس ، ولا تقبحوا له وجها.(178)
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: هرگاه فرزندى را به نام ((محمد)) نامگذارى كردید، او را گرامى بدارید، در مجلس براى او جا باز كنید و در برابر او چهره درهم نكشید با ترشرویى با او برخورد نكنید.
عن الرضا (علیه السلام ) عن البیه ، عن ابائه (علیهم السلام ) قال : قال رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ): ما من قوم كانت لهم مشورة فحضر معهم من اسمه محمد او احمد فادخلوه فى مشورتهم الاكان خیرا لهم .(179)
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: رسول اكرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرموده است : هر گروهى كه امورات خود را با مشورت اصلاح كنند و بین آن جمعیت نام ((محمد)) یا ((احمد)) باشد، در صورتى كه جمعیت مشورت كننده به احترام این نام راى و نظر آنها را در تصمیم گیرى خود وارد نمایند، سرانجام كارشان به خیر و موفقیت خواهد انجامید.

10 - آموزش (ترغیب فرزندان به سوى علم آموزى )
اولیا و مربیان براى رساندن نسل نو به كمال حقیقى خود، باید آنها را به سوى علم آموزى دعوت كنند، چه آنكه و دانش نوربخش خرد، زنده كننده جان آدمى و بهاى نفیس آن است .
اگر در تحصیل علم و دانش كوشش نشود، چه بسا آدمى خود را به بهاى ارزان مى فروشد. بدون معرفت و شناخت آدمى كور است و كور چیزى را نمى بیند تا براى نجات خویش بدان دست یازد و چنگ زند.
قرآن مجید با آوردن بیش از ((150)) بار واژه ((علم )) و بیش از ((770)) بار كلمات برگرفته از آن ، همچنین در 27 آیه با استفاده از جمله ((اعملوا: بدانید)) دعوت صریح به فراگیرى علم نموده است .
این كتاب آسمانى با استفاده از انواع عبارات و لطایف ، آدمى را به سوى معرفت و دانش سوق مى دهد و علم و آگاهى را برترین امتیاز، سودمندترین گنج و كارسازترین نعم الهى برشمرده است .
وجود مردم دانا مثال زر و طلاست ... به هر كجا كه رود، قدر و قیمتش ‍ دانند
بزرگ زاده نادان به شهر وا ماند ... كه در دیار غریبش به هیچ نستانند
مرحوم علامه طباطبایى فرموده است : علم و دانش واقعى ، آن علم ودانشى است كه آدمى را به سوى حق رهنمایى كند، زیرا انسان به وسیله علم به خدا كامل مى شود و از آن به معناى واقعى كلمه سود مى برد و از فقدان و نبود آن علم زیان مى بیند و سایر علوم غیر از علوم الهى مانند مال و ثروت است كه در زندگى دنیا از آن بهره مند مى گردد ولى به فناى دنیا فانى مى شود.(180)
باید دانست كه تعلیم مقدمه تربیت است . علم و دانش از راههاى مختلف همچون آموزش ، پرسش ، تجربه ، كثرت مطالعه ، مباحثه بارور مى شود.
راه تحصیل و ازیاد علم ، بدون سؤ ال و پرسش ممكن نیست . زیرا سؤ ال اندوخته اى عملى (افكار تازه و علوم ) دیگران را با ما مرتبط مى سازد و از این طریق نواقص و كمبودهاى ما را بر طرف مى سازد و استعدادها و دانستنى هاى علمى ما را همچون غنچه باز مى كند و به گل مى نشاند و آن را از اجمال به تفصیل در مى آورد و از این طریق عقل و دانش ما را شكوفا مى سازد.
العلم خزائن ومفاتیحه السوال .(181)
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: علم گنجینه هاى كمال است و كلیدهاى آن گنجینه ها، پرسش كردن است كه این كلید همه درهاى پیشرفتهاى علمى را در برابر انسان مى گشاید.
امید عافیت آنگه بود موافق عقل ... كه نبض را به طبیعت شناس ‍ بنمایى
بپرس آنچه ندانى كه ذل پرسیدن ... دلیل راه تو باشد به عز دانایى
من كان فى طلب العلم كانت الجنة فى طلبه .(182)
كسى كه در طلب علم مى كوشد، بهشت نیز در طلب اوست .
والعلم اجمع لاهله من الاباء.(183)
علم و دانش فراهم كننده تر است براى اهل علم از نسب پدران .
(آنها كه پیوسته با مطالب علمى سروكار دارند. پیوندشان با یكدیگر استوارتر است تا رابطه برادران نسبت به یكدیگر به واسطه پدرانشان ).
شرح حال موفقیت دانشمندانى كه به مقصود خویش نایل آمده و شاهد آرزو را در آغوش كشیده اند، به ما مى فهماند كه این گروه براى رسیدن به قله رفیع دانش چه رنجها و صدماتى متحمل شده اند و از چه مراحل پرآفت و خطر گذشته اند. این اشخاص براى بارور ساختن استعداد و قواى خود، از طریق سؤ ال و پرسش هر معضله علمى ، آن مانع را از سر راه خود كنار زده و دیگر هیچ چیز آنها را از سیر در خط ترقى باز نمى داشت .
هر كس از نتایج و ثمرات علم و دانش بهره مند شود، هرگز از استعانت جستن از علوم دیگران مستغنى و بى نیاز نخواهد شد زیرا كسى كه علم خود را به اندازه اى بداند كه دیگر نخواهد از كسى چیزى بیاموزد، هیچوقت به انجام كارى بزرگ نخواهد شد. بر هر جوینده لازم است در آموختن و پرسش مطالب علمى خجالت نكشد و با كمك و مساعدت كسانى كه از او باتجربه ترند، چیزهاى تازه اى بیاموزد، كسانى كه در اثر تجربه زیاد پخته و خردمند شده اند هم ، همیشه سعى دارند درباره مطالب مهم مرتب سؤ ال كنند.

11 - تقویت حسن دینى كودكان
معمولا سازندگى شخصیت آدمى از چند ماه پس از تولد آغاز مى شود. در این دوره جوهر روان آدمى از ابتلاى به آلودگى پاك است . آموخته هاى كودك در این دوره ، همچون نقشى است كه بر سنگ كنده شود، هر چه سن كودك بالا رود، آن صفات همچنان در ذهنش جایگزین و استوار مى شود به طورى كه كمتر حاضر است در خود تغییر حالتى بدهد. با توجه به اصل مذكور، خانواده موظف است قبل از آنكه دل تربیت پذیر كودك سخت شود و مطالب گوناگون ، سطح فكر او را اشغال كند، احساسات رقیق و لطیف او را در قالب عقاید صحیح پرورش دهد و با تعلیم مبانى مذهبى تارو پود شخصیت معنوى وى را تقویت نماید. مبادا صاحبان عقاید باطل آراى خویش را به او تحمیل و سپس وى را گمراه نمایند.
پدر و مادر مى توانند با آموزشهایى كه از زبان پیشوایان دین نقل شده است ، (دعاها)، ركن ضرورى شخصیت طفل را بسازند زیرا این ادعیه ، مشعلى است كه تاریكترین راههاى زندگى را براى انسان روشن مى كند و وجدانها را حساس و بیدار مى سازد و هر نقطه انحرافى را به آسانى به سوى راستى رهبرى مى كند و همچون فرودگاهى است كه روان مى تواند از آن اوج بگیرد.
((پدران و مادران باید بدانند كه اگر در سالهاى حساس زندگى اصول و مبانى اخلاقى محكمى را در باطنهاى پرصفا و درخشان كودكانشان جاى داده اند، در جوانى همان پایه ها نگهدارشان خواهد بود، و در لحظات بحرانى مانند سدى استوار از سقوط آنان جلوگیرى خواهد كرد)).(184)
تخم گل كاشتى آخر گل شود ... بر سرش نغمه سرا بلبل شود
دعاء اطفال امتى مستجاب ما لم یقارب الذنوب .(185)
دعاى كودكان امت من ، تا هنگامى كه به گناه نزدیك نشوند، مستجاب است .

12 - اجتناب از آموزشهاى تحمیلى
گاه در برخى خانواده ها به مواردى بر مى خوریم كه بعضى از پدران و مادران نادان به امید داشتن فرزندانى متدین ، بدون اینكه ظرفیت روحى و توانایى فرزندشان را در نظر گیرند، اعمال مستحبى را بر آنان تحمیل مى نمایند و با این روش نامطلوب ، حالت دلسردى و بدبینى نسبت به مسائل معنوى در فرزندان خود ایجاد مى كنند و اشكالات گوناگون تربیتى به بار خواهند آورد.
پدر و مادر عاقل و فهمیده ، مى دانند كه شالوده دین اسلام متین و متقن است و باید با رفق و مدارا در آن قدم برداشت تا دل پیوسته به عبادت خداوند شایق و راغب شود، لذا در تمام امور نیروى عادى فرزندان را در نظر مى گیرند و كارى كه فوق طاقت آنهاست ، بر آنان تحمیل نمى نمایند.
((هنگامى كه فشار كار و قبول مسئولیت بیش از ظرفیت و قدرت كسى باشد، وى غالبا ممكن است قربانى احساس جانكاه نگرانى و اضطرابى دائم و مزمن و در نتیجه دستخوش بیماریهاى خیالى گردد)).(186)
قال على بن موسى الرضا (علیه السلام ): ((ان للقلوب اقبالا وادبارا ونشاطا وفتورا، فاذا اقبلت بصرت و فهمت ، واذا ادبرت كلت وملت ، فخذوها عند اقبالها ونشاطها، واتركوها عند ادبارها وفتورها)).(187)
((همانا دلها در حالت روى آوردن و گاه در حال پشت كردن و هنگامى بانشاط و زمانى در حال سستى و فتورند. پس هرگاه كه روى مى آورند، مى یابى و درك مى كنى و هنگامى كه روى مى گردانند، سست و ملول شده و از فهم باز داشته مى شوند، پس در وقت نشاط و روى آوردن از آنها بهره برید و در زمان سستى و روى گرداندن آنها را رها سازید)).
((همیشه جهت كار را حفظ كنید و مخصوصا به خاطر داشته باشید كه باید با نظم و آرامش كاملى كار كنید، از آن چابك سوارى كه پیش از مسابقه به اسبش دواى محركى براى زیاد كردن نیرویش مى دهد، تقلید نكنید، تحریك كم دوام تولید ضعف مفرطى خواهد كرد و اگر این وضع تكرار شود، به زودى منجربه كوفتگى جسم و مصرف نابهنگام نیرو میشود)).(188)
((فشار و سلطه خارج از اندازه اجازه نمى دهد در محیطى عارى از نگرانى و اضطراب كه لازمه تجلى سالم شخصیت انسانى است ، عواطف كودكان رشد و نما یابد و در نتیجه گروهى را ((عاصى )) و اكثریت را نادانسته و ناآگاه تابع ((اصل جریزه )) و زور مى سازد، و طلسمى شیطانى و معمایى اهرمنى به وجود مى آورد زیرا كسانى را كه تحت فشار زیاد نگاه بداریم ، عموما تابع زور مى سازیم و براى نگاهدارى موجودات تابع زور نیز به ناچار اعمال قدرت و زور لازم است )).(189)
پزشكى بود كه به مقدسات اسلام توهین مى كرد و برخوردهاى زننده داشت ، با اینكه در محیط اسلامى بزرگ و تربیت شده بود. پس از تحقیق معلوم شد كه بیمارى این پزشك از سختگیریهاى پدرش ناشى شده است . مى گفت : پدرم هر صبح با چوب ، بالاى سر من مى آمد و مرا براى خواند نماز صبح بیدار مى كرد، اگر لحظه اى دیر بلند مى شدم ، چوب را به گرده ام مى كشید و بر سر و صورت و بدنم مى نواخت ! به این ترتیب ، وى از اوان كودكى بر اثر برخورد ناصحیح و غیر اسلامى پدر، دچار عقده و بیمارى روانى شده و در سنین بالا باعث آن شده است كه وى نسبت به اسلام و مقدسات دین بدبین شود و به آنها جسارت كند.(190)

13 - احترام به شخصیت كودكان
یكى از وظایف قطعى هر خانواده آن است كه كودكان را به دیده تكریم و احترام نگریسته و آنان را مشمول عواطف و نیكى هاى خویش قرار دهند.
احترام به شخصیت كودك ، سبب جلب مهر و محبت او به سوى بزرگترها و شرط مهم سازگاریش در خانواده و اجتماع است .
كودك از تكریم و احترام بزرگترها نسبت به خود، احساس آسایش و امنیت مى كند و سعى مى نماید متقابلا با آنها رفتارى عادلانه داشته باشد.
به علاوه كودك امروز، جوان فرداست ، اگر او امروز از پدر و مادر احترام و تكریم ببیند، عملا كوشش مى كند، این سنت را یاد گیرد و فردا به كار ببندد، و دیگران را مورد تكریم قرار دهد و از این نعمت سعادت بخش برخوردار گردد.
نمونه هایى از احترام به شخصیت كودك عبارتند از:
1 - سلام به آنان
2 - نام آنان را با احترام بردن و براى آنان همچون بزرگسالان حیثیت والایى را در نشست و برخاست در نظر گرفتن
3 - معاشرت نیكو و مهرورزیدن به او
4 - خوشحال كردن كودك
5 - نگاه محبت آمیز به او
6 - دلجویى و نوازش او
7 - خوددارى از ملامت و سرزنش او
8 - مدارا با كودك
9 - حفظ عدل و توازن در رفتار بین فرزندان
10 - همبازى شدن با او
عن الرضا، عن ابائه (علیهم السلام ) قال : ان الحسن والحسین كانا یلعبان عند النبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) حتى مضى عامة اللیل ثم قال لهما: انصرفا الى امكما فبرقت برقة فما زالت تضى ء لهما حتى دخلا على فاطمة (علیها السلام ) والنبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) ینظر الى البرقة فقال : الحمدلله الذى اكرمنا اهل البیت .(191)
امام رضا (علیه السلام ) از پدرانش روایت كرده كه امام حسن و امام حسین (علیه السلام ) تا مقدارى از شب گذشته ، در خانه رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) بازى مى كردند، سپس فرمود: نزد مادرتان بروید. امام حسن و امام حسین (علیه السلام ) از خانه بیرون رفتند. پس برقى زد و فضاى زمین روشن شد. دو برادر به خانه خودشان رسیدند. رسول اكرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) به روشنایى نگریست و فرمود: سپاس خداى را كه ما اهل بیت را گرامى داشت .