تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از سایت پژوهش های قرآنی
نوشته شده توسط  معلم کلایی ، شمس‌الله

استفاده از سیاق امری عقلایی بوده و حجیت آن از باب حجیت ظهور می‎باشد و مفسران از آن به طور گسترده و به صورت‎های گوناگون در فهم کلام الهی بهره می‎برند.

این مقاله در پی بیان قرینیت سیاق در فهم کلام الهی از منظر علامه محمد حسین فضل الله می‎باشد. از نظر ایشان سیاق را می‎توان به چهار دسته سیاق کلمه، سیاق آیات، سیاق سوره و سیاق قرآنی تقسیم کرد. هر یک از این اقسام کاربردهای فراوانی در تفسیر «من وحی القرآن» دارند؛ از جمله به دست آوردن معنای کلمات، تعیین مراد خداوند از آیات، نقد و بررسی اقوال مفسران، ارزیابی روایات و نیز کاربرد آن در مباحث ادبیاتی.

۵. ارزیابی روایات اسباب نزول

از جمله کاربردهای سیاق در نزد جناب فضل الله موضع گیری وی نسبت به روایات اسباب نزول است. ایشان با توجه به سیاق، آنها را تأیید و در برخی موارد رد می‎کند. وی ذیل آیه (وَهُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَیَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِنْ یُهْلِکُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ)(انعام/۲۶) بیان می‎کند که چون سیاق آیه درباره ذم کفار و مخالفان پیامبر می‎باشد؛ از این رو روایت ضحاک که می‎گوید این آیه درباره کفار مکه نازل شده است که مردم را از پیروی پیامبر نهی می‎کردند، صحیح می‎باشد. (همان، ۹/۶۱)

او برای آیه ۷۷ آل عمران (إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلا أُولَئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآخِرَهِ وَلا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَلا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) سه سبب نزول از سفیان، عکرمه و کلبی از کتاب اسباب نزول واحدی نقل می‎کند،^۷ ولی آنها را نمی‎پذیرد. اما با این حال با استفاده از سیاق آیات دو روایت کلبی و عکرمه را به جو و فضای این آیه نزدیک‌تر می‎داند. وی در این باره می‎گوید: سیاق آیات درباره اهل کتاب و دیدگاهشان در مورد رسالت و نبوت پیامبر اکرم و نیز انکار صفاتی که در تورات برای آن حضرت آمده، می‎باشد، این سیاق به دو روایت کلبی و عکرمه نزدیک است. (همان، ۶/۱۱۵-۱۱۶)

وی ذیل آیه (وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)(آل عمران/۱۸۰) می‎گوید: سیاق این آیه همراه با آیاتی که بعد از آن هست، مثل آیات (لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَاءُ سَنَکْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الأنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ* ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلامٍ لِلْعَبِیدِ)(آل عمران/۱۸۲-۱۸۱)، روایت ابن عباس را مبنی بر نزول این آیه درباره احبار یهود که علم خود را نسبت به پیامبر و صفات او انکار می‎کردند، رد می‎کند. از این رو سیاق این آیات درباره بخل مال است نه بخل علم. (همان، ۶/۴۱۵)

در سبب نزول آیه (یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ)(اعراف/۳۱) آمده است در جاهلیت چنین مرسوم بود که مردم، برهنه در اطراف خانه کعبه طواف می‏کردند و می‏گفتند در لباسی که خدا را در آن معصیت کرده‏ایم طواف نمی‏کنیم. حتی نقل شده است زنی از بادیه وارد شد و همه لباس‏هایش را از تن بیرون آورد و بند و تسمه‎ای (سیور) را به خود بست و ساتر ساخت‏. در پی چنین حادثه‎ای این آیه نازل شد.

اما از آنجایی که این داستان با سیاق آیه سازگاری ندارد، قابل پذیرش نخواهد بود. زیرا سیاق مربوط به برنامه عملی افراد در رفتار اجتماعی‎شان به هنگام ورود به مساجد است که خود را زینت کرده و وارد مسجد شوند و آیه هیچ رابطه‎ای با بحث پوشیدن پیراهن یا برهنه‎ کردن خود در کنار خانه کعبه ندارد. از این رو روایت یاد شده مورد قبول نیست. (همان،۱۰/۹۳)

وی همچنین سبب نزول‏هایی را که ذیل آیه (قَد نَعلَمُ إِنَّهُ لَیَحزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُم لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجحَدُون)(انعام/۳۳) نقل شده، به علت عدم هماهنگی با سیاق آیه رد کرده و آنها را اجتهاداتی از سوی راویان می‎داند.^۸ (همان، ۹/۸۰)

۶. زدودن ناسازگاری ظاهری آیات

ظاهر برخی آیات به گونه‎ای است که در ابتدا چنین به نظر می‎رسد که با یکدیگر تنافی دارد. اما با اندکی تأمل می‎‎توان آن را حل نمود. علامه فضل الله در چنین مواردی با استفاده از سیاق به رفع آن اقدام کرده است. مثلاً خداوند در آیه (فَلَنَسْئََلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئََلَنَّ الْمُرْسَلِینَ)(اعراف/۶) می‎فرماید: هم از رسولان سؤال می‎شود و هم از مردمی که رسولان به سوی آنها فرستاده شده‏‎اند. اما در آیه (فَیَومَئِذٍ لا یُسئَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَ لا جَانٌّ)(الرحمن/۳۹) و نیز آیه (وَ لا یُسئَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ المُجرِمُونَ)(قصص/۷۸) عدم سؤال از مردم را مطرح می‎نماید و این دو با یکدیگر تنافی داشته و قابل جمع نمی‎باشند.

در جواب به این سؤال پاسخ‎های متعددی از سوی مفسران بیان شده است، از جمله: ۱- سؤال از آنها به منظور کشف حقیقت نیست؛ چرا که حقیقت برای خداوند معلوم است، اما به منظور سرزنش از آنها سؤال می‎شود.۲- منظور از سؤال، سؤال هنگام محاسبه در روز قیامت است، اما بعد از ورود به جهنم از آنها سؤالی نمی‎شود. ۳- قیامت دارای مواقفی است، در بعضی از موقف‌ها سؤال هست و در بعضی سؤال نیست. (طبرسی، مجمع البیان، ‏۴/۶۱۵)

اما فضل الله در پاسخ به این اقوال می‎گوید: آنچه که صحیح‎تر به نظر می‎رسد، آن است که هر کدام از این دو دسته آیات دارای دو سیاق متفاوت می‎باشند. سیاق آیات نافی سؤال درباره این است که خداوند گناه و جرم گناهکاران و مجرمان را می‎داند، پس نیازی نیست که از آنها پرسش نماید. اما سیاق آیاتی که بر سؤال از ایشان تأکید می‎کنند، در مقام اقامه حجت بر اعمال آنهاست. در نتیجه تضادی بین این آیات وجود ندارد. (فضل الله، من وحی القرآن، ۱۰/۲۲)

علاوه بر همه اینها ایشان در موارد دیگری نیز از سیاق بهره برده است. وی گاهی از سیاق برای بیان حکم شرعی استفاده کرده، (همان، ۸/۵۴؛ ۴/۲۵؛ ۵/۱۶) و گاهی نیز برای تعیین یا رد یک قرائت خاص، (همان، ۲/۱۵۸-۱۵۹) ارزیابی روایات تفسیری (همان، ۸/۱۱۸) و نیز تأیید بر مکی یا مدنی بودن سوره (همان، ۲۴/۲۶۲) از سیاق کمک گرفته است.

شرایط تحقّق قرینه سیاق

مفسران و قرآن پژوهان دو شرط برای سیاق ذکر کرده‌اند که در صورت وجود آنها می‌توان از سیاق بهره گرفت. این دو شرط عبارت‌اند از: ۱- پیوستگی در نزول یا ارتباط صدوری ۲- ارتباط موضوعی.^۹

توضیح آنکه آنچه تا کنون بیان شد، نقش، اهمیت و جایگاه سیاق در فهم کلام الهی از جهات متعدد بود و اینکه تأثیرگذاری سیاق در فهم آیه بسیار سرنوشت‌ساز و تعیین کننده است، اما این در صورتی است که یک عبارت از خود استقلال نداشته و پیام معینی را دنبال نکند و به عبارت دیگر با ماقبل و مابعد خود ارتباط مفهومی و موضوعی داشته باشد. ولی در جایی که آیه، عنوان کلی و حکم مستقلی را بیان می‎کند و به تعبیر دیگر بین عبارت‎ها وحدت مفهومی وجود نداشته باشد، در این صورت تأکید بر سیاق و توجه به قبل و بعد،‌ محدود کننده کلام خواهد شد. در این موارد باید خود جملات را مستقلاً مورد ملاحظه قرار داد و به عنوان جمله‎ای مستقل و جدا در فهم کلام دخیل دانست.

شرط دیگر در تحقق سیاق آن است که علاوه بر ارتباط موضوعی و وحدت مفهومی، ارتباط نزولی نیز داشته باشند؛ یعنی به تدریج و جدای از هم نازل نشده باشند، بلکه در یک زمان نازل شده باشند. پس صرف کنار هم بودن آیات دلیل سیاق واحد نیست. از این رو در مواردی که این نوع ارتباط موجود نباشد، سیاق نیز تحقّق نمی‌یابد.

علامه فضل الله به این نکته واقف بوده و در جواب کسانی که قائل به ارتباط بین آیه ربا (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَهً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‏) (آل‌عمران/۱۳۰) با آیات قبل از آن هستند (طبرسی، مجمع البیان، ‏۲/۳۸۵-۳۸۴) می‎گوید: قرآن به این ترتیبی که اکنون در دست ماست نازل نشده است، بلکه در دفعات متعدد و در شرایط گوناگون نازل شده است، از این رو نمی‎توان به صورت کلی بین آیات ارتباط برقرار کرد. (فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن،۶/۲۶۳-۲۶۲؛۸/۴۷)

وی همچنین تأکید می‎کند که برخی آیات همچون آیه تطهیر (إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا)(احزاب/۳۳) و آیه اکمال الدین (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإسْلامَ دِینًا...)(مائده/۳) به‌صورت جداگانه نازل شده‎اند و در سیاق آیات قبل و بعد قرار ندارند، به همین خاطر در فهم این گونه آیات نباید به ارتباط آنها با آیات و جملات پیش یا پس از آن توجه شود؛ زیرا ارتباطی بین آنها وجود ندارد. (فضل الله، الندوه، ۱۵/۴۴۱-۴۴۰) به همین سبب وی سیاقی را که آیه تطهیر داخل آن قرار گرفته قبول ندارد، به ویژه آنکه نه روایات مؤید این سیاق است و نه قواعد ادبی. (فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ‏۱۸/۳۰۱)

همچنین در پاسخ به اینکه سیاق آیه سوم سوره مائده (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإسْلامَ دِینًا) دالّ بر این است که آیه اکمال ربطی به ولایت امام علی (ع) ندارد، زیرا جملات قبل‌ ـ(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَهُ وَالْمَوْقُوذَهُ وَالْمُتَرَدِّیَهُ وَالنَّطِیحَهُ وَمَا أَکَلَ السَّبُعُ إِلا مَا ذَکَّیْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأزْلامِ ذَلِکُمْ فِسْقٌ)ـ و بعد‌ ـ (فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لإثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)ـ درباره حلال و حرام الهی است؛ پس ارتباط فراز مربوطه در این آیه با ولایت امیرالمؤمنین (ع) منتفی است، می‎گوید: برخی از آیات بنا بر مصلحتی که خود پیامبر (ص) تشخیص داده، طبق ترتیب نزول قرار نگرفته‎اند و این آیه نیز یکی از آنها می‎باشد. (همان، ۸/۴۷) از این رو صرف قرار گرفتن فراز مربوطه در کنار مسائل مربوط به حرمت و حلیت خوردنی‎ها دلیل بر داشتن ارتباط معنایی بین آنها نیست، پس نمی‎توان به سیاق تمسک کرد.

پی‌نوشت‌ها:

۱- برای نمونه ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۸۴، ۳۸۶، ۴۵۸ و ۴۵۹؛ ج ۵، ص۳۹۶ و ۳۹۷؛ ج۷، ص۸۰؛ ج۸، ص۳۱۶؛ ج۱۰، ص۳۸۷. نیز ر.ک: أبو علی فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، ج۳، ص۸۷۶. همچنین ر.ک: سیّد محمّد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۱؛ ج۲، ص۵۰؛ ج۳، ص۲۵۱؛ ج۴، ص۱۷۰؛ ج۵، ص۱۶۵؛ ج۶، ص۱۲؛ ج۷، ص۵؛ ج۸، ص۳۳۲؛ و ... . برای اطلاع بیشتر در این زمینه ر.ک: حامد خالقی ولامدهی، جایگاه و نقش سیاق در تفسیر قرآن، ص۱۰.

۲- درباره این کلمات سه قول وجود دارد. ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص۲۱۲.

۳- برای موارد دیگر ر.ک: محمد حسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۱۲، ص۴۲-۴۳؛ ج‏۱۴، ص۱۴۸؛ ج‏۱۶، ص۳۶۹؛ ج۱۷، ص۶۷-۶۸.

۴- برای موارد دیگر ر.ک: محمد حسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۴، ص۲۶؛ ج۱۲، ص۴۳؛‌ ج۱۶، ص۳۱-۳۲ و ج۱۹، ص۲۲۹.

۵- مانند ابوالفتوح رازى در تفسیر روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۲۷۶؛ محمد بن على ‏شوکانى در فتح القدیر، ج۴، ص۹۷؛ ابو حیان‏ اندلسى ‏در البحر المحیط فى التفسیر، ج۸،‌ ص۱۲۰؛ اسماعیل حقى بروسوى در تفسیر روح البیان، ج۶، ص۲۳۴؛ وهبه زحیلى ‏در التفسیر المنیر فى العقیده و الشریعه و المنهج، ج۱۹، ص۹۳. مرحوم طبرسی نیز بر همین اعتقاد بوده و در معنای آیه گفته است: من در مقابل قرآن و تبلیغ وحی از شما مزدی نمی‎خواهم، لکن مانع شما نیستم که مال خود را در راه رضای خدا انفاق کنید. ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص۲۷۴.

۶- ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص۲۴۸. طبق این احتمال اضافه «دعاء» به «رسول» از نوع اضافه به مفعول است، یعنی «دعائکم الرسولَ ای لاتجعلوا استدعاء الرسول بینکم کاستدعاء بعضکم بعضا».

۷- ر.ک: علی بن احمد واحدی، اسباب نزول القرآن، ص۱۱۳و۱۱۵. در روایت سفیان آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: هر کس سوگند دروغ یاد کند تا مال مسلمانان را ببرد، در مرگ و قیامت خدا را خشمناک ملاقات خواهد کرد. اشعث بن قیس می‎گوید: به خدا قسم این آیه درباره من نازل شد که با فردی یهودی بر سر زمینى اختلاف داشتیم و او حق مرا منکر بود، او را نزد رسول الله بردم. ایشان از من پرسید: آیا دلیل و شاهد دارى؟ گفتم: نه. پیغمبر پرسید: حاضرى که او سوگند بخورد؟ گفتم: نه، چون سوگند به دروغ یاد مى‏کند و مال مرا مى‏برد. و آیه بدین مناسبت نازل گردید.

در روایت دیگری از عکرمه نقل شده که وی می‎گوید: آیه درباره ابورافع و لبابه بن ابى حقیق و حیّى بن اخطب و دیگر رؤساى یهود نازل شده است که سابقه و مقام پیامبر (ص) را در تورات پنهان داشته، به دست خویش اوصاف دیگرى نوشتند و سوگند خوردند که آیه از سوی خداوند است و این بدان سبب بوده است که رشوه‎هایی که از مردم می‎گرفتند از دستشان خارج نشود. کلبى نیز می‎گوید: عده‏اى از عالمان فقیر یهود سالى دچار تنگدستى شدند و نزد کعب بن اشرف در مدینه آمدند. کعب از ایشان پرسید: آیا تشخیص داده‏اید که این مرد [یعنى محمد (ص) ] همان پیغمبر موعود در تورات است؟ گفتند: بلى، آیا تو یقین ندارى؟ گفت: نه. گفتند: ما گواهى مى‏دهیم که او بنده و فرستاده خداست. کعب گفت: خدا شما را از خیر فراوانى محروم کرد. قصد داشتم به شما خواربار و پوشاک‏ بدهم، اما خود و خانواده‏تان را محروم ساختید. گفتند حتماً امر بر ما مشتبه شده است، مهلت بده برویم و او را ببینیم. رفتند و صفات و اوصاف دیگرى نوشتند و نزد کعب باز گشتند و گفتند: ما قبلاً اعتقاد داشتیم که او فرستاده خداست، وقتى نزدش رفتیم، او را بر صفت دیگرى مغایر با آنچه که در کتاب ما هست یافتیم و نوشته را به کعب دادند. کعب شادمان شد و خواربار به آنان داد و آیه بدین مناسبت نازل گردید.

۸- برای موارد دیگر ر.ک: محمد حسین فضل الله، من وحی القرآن، ج‏۶، ص۱۷۹؛ ج۸، ص۳۵ و۷۳؛ ج۹، ص۷۹ و ۱۰۶؛ ج۱۶، ص۹۷ و ۲۵۶؛ ج۲۲، ص۲۶.

۹- ر.ک: محمد هادی معرفت، التّفسیر الاثری الجامع، ج۱، ص۷۲؛ همو، تلخیص التمهید، ج۲، ص۲۸۸–۳۰۰؛ محمد تقی مصباح یزدی، قرآن شناسی، ج۲، ص۱۲۳–۱۲۴؛ علی اکبر بابایی و دیگران، روش­شناسی تفسیر قرآن، ص۱۲۸–۱۳۹؛ محمد فاکر میبدی، قواعد التّفسیر لدی الشیعه و السنه، ص۲۹۱،۲۹۹ و۳۰۰.

منابع و مآخذ

۱. قرآن کریم.

۲. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب، بیروت، دارالفکر، بی‎تا.

۳. اندلسی، ابوحیان؛ البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.

۴. انیس، ابراهیم و دیگران؛ المعجم الوسیط، تهران، ناصر خسرو، بی‎تا.

۵. بابایی و دیگران، علی اکبر؛ روش شناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه - سمت، ۱۳۷۹ش.

۶. بابایی، علی اکبر؛ مکاتب تفسیری، چاپ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه - سمت، ۱۳۸۵ش.

۷. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح، چاپ چهارم، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.

۸. حقی بروسوی، اسماعیل؛ روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‎تا.

۹. خالقی ولامدهی، حامد؛ جایگاه و نقش سیاق در تفسیر قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی;، دفاع شده در آذر ۱۳۸۸ش.

۱۰. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، بی‎تا.

۱۱. رازی، ابوالفتوح حسین بن علی؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ ق.

۱۲. رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب، چاپ سوم‏، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۰ق.

۱۳. راغب اصفهانی، ابوالقاسم؛ المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم، ۱۴۱۲ ق.

۱۴. رجبی، محمود؛ منطق فهم قرآن، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ش.

۱۵. رشید رضا، محمد؛ المنار،‌ چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفه، بی‎تا.

۱۶. زحیلی، وهبه بن مصطفی؛ التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، چاپ دوم، بیروت،‏ ‏دار الفکر، ۱۴۱۸ق‏.

۱۷. زرکشی،‌ بدرالدین محمد بن عبدالله؛ البرهان فی علوم القرآن، بی‎جا، دار إحیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ق.

۱۸. زمخشری، ابو‎القاسم محمود بن عمر؛ اساس البلاغه، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۹ق.

۱۹. شوکانی، محمد بن علی؛ فتح القدیر، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۱۴ق.

۲۰. طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین، ‏۱۴۱۷ق.

۲۱. طبرسی، فضل بن حسن؛ جوامع الجامع، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین، ۱۴۲۱ق.

۲۲. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، چاپ سوم، ‏تهران‏، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.

۲۳. فاکر میبدی، محمد؛ قواعد التفسیر لدی الشیعه و السنه، تهران، مجمع تقریب مذاهب، ۱۴۲۸ق.

۲۴. فضل الله، سید محمد حسین؛ الندوه، قم، مکتب آیه الله العظمی السید محمد حسین فضل الله، ۱۴۲۶ق.

۲۵. فضل الله، سید محمد حسین؛ من وحی القرآن، چاپ دوم، بیروت، دارالملاک، ۱۴۱۹ق.

۲۶. فیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنیر، چاپ دوم، قم، دارالهجره، ۱۴۱۴ق.

۲۷. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، چاپ چهارم، قم، ‏‏دار الکتاب‏، ۱۳۶۷ش‏.

۲۸. کنعانی، حسین؛ «جایگاه سیاق در تکوین معانی و تفسیر آیات»، مشکوه، شماره۹۱، تابستان ۱۳۸۵ش.

۲۹. معرفت، محمّد هادی؛ التّفسیر الاثری الجامع، قم، مؤسسه التمهید، ۱۳۸۷ش.

۳۰. معین، محمّد؛ فرهنگ فارسی (معین)، چاپ هشتم، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۱ش.

۳۱. واحدی، علی بن احمد؛ اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.