استان خراسان رضوی با وسعتی حدود 128420 کیلومترمربع معادل 7.8 درصد مساحت کل کشور ومتشکل از 19شهرستان ،62 بخش ،163 دهستان و8861 آبادی جمعیتی معادل 4777 هزار نفر رادرخود جای داده است. ازجمعیت فوق 2909 هزار نفر معادل 60.1 درصد درمناطق شهری و1858 هزار نفر معادل 38.9 درصد درمناطق روستایی استان ساکن هستند .
به رغم تقسیم استان،شاخصها حاکی ازآن است که استان خراسان رضوی همچنان از جایگاه مناسبی دراقتصاد کشور برحوردار می باشد.
.:: پیشینه تاریخی خراسان
استان پهناور خراسان با ساختار گونه گون و كهن زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات بشری ، بستر فعالیتهای بشری ، بستر فعالیتهای معیشتی ، بازرگانی و نظامی عمده بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، كهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی (( جاده تاریخی ابریشم )) از طریق خراسان شرق را به غرب مرتبط می سازد.
تنوع جغرافیایی سرزمین خراسان با وجود آب و هوای كویری و گرم در بخش جنوبی و معتدل كوهستانی در شمال استان و به طور پراكنده در مركز ، با ارتفاعات قابل توجهی نظیر بینالود ، هزار مسجد ، كپه داغ ، قهستان و… زمینه ای مناسب برای استقرار بشر از قدیمی ترین ایام و جذب اقوام وطوایف متعدد در دورانهای مختلف بوده است .، سرزمینی كه نواحی مختلف آن عرصه رویش انواع نباتات مناطق سردسیری و گرمسیری از قبیل گندم ، برنج، بادام ، سیب ، انگور ، پسته ، خرما ،و… است.
مناطقی از آن استعداد پرورش انواع مختلف حیوانات اهلی و وحشی نظیر پلنگ ، گرگ ، شتر . اسب ، آهو ، گوسفند . بز و … داراست.
قدیمی ترین آثار حیات انسانی در ایران ، شامل تعدادی ادوات و دست افزارهای سنگی . با قدمت تخمینی 800 هزار سال قبل ، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم ، از بستر رودخانه كشف رود مشهد بدست آمده است . در حالی كه قدیمی ترین مكانهای استقرار انسان ، حداكثر با قدمت 100 هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان ، لرستان و … شناسایی شده اند .
دومین مكان از نظر قدمت ، پناهگاه سنگی (غار) ((خونیك)) در نزدیكی بیرجند است كه متعلق به دوره پارینه سنگی میانه با قدمتی بین 50تا60 هزار سال می باشد . از آن پس آثار و شواهد زندگی بیشماری از دوران نوسنگی تا آغاز دوران تاریخی در جلگه مشهد ، دره اترك علیا (قوچان) ، جلگه درگز ، بجنورد ، تربت حیدریه ، بیرجند و… شناسایی شده اند این شواهد و آثار به اقوام و ساكنان اولیه و بومیئ خراسان مربوط می شود كه بنا به عقیده برخی محققان به عنوان اقوام (( آسیایی ))شهرت یافته اند و سراسر آسیای غربی از مدیترانه تا تركستان و دره سند را فرامی گیرد.
ولی در حقیقت مهمترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام ((آریایی)) به فلات ایران پیوند می خورد . در این واقعه كه در اغاز هزاره اول ق.م اتفاق افتاد ، آریایی ها تازه وارداز طریق خراسان به سمت نجد ایران پیش رفتند و بخش اعظم آنها آنچنان كه از توصیفات (( اوستا )) برمی آید ، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است كه عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان كه در دو منبع (( اوستا)) و (( شاهنامه فردوسی )) ذكر شده است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می دهد .
بسیاری از محققان ، زادگاه ((زردشت)) را مشرق ایران و بوژه حدود خراسان می دانند . برخی از داستانها و افسانه های محلی و از جمله داستان كاشتن سرو كاشمر در خراسان به یاد بود پذیرش آیین نو زردشت توسط ((ویشتاسپ)) نیز مؤید این نظر است . دیاكونوف نیز محل پیدایش زبان اوستایی را در آسیای میانه ، مشرق ایران ، افغانستان و خراسان كنونی می داند .
.:: جغرافیای طبیعی خراسان
موقعیت استان وسیع خراسان در شمال شرقی كشور بین 55 درجه و 17 دقیقه تا 61 درجه و 15 دقیقه طول شرقی و 30 درجه و 24 دقیقه تا 38 درجه و 17 دقیقه عرض جغرافیایی نیمكره شمالی قرار گرفته و از شمال و شمال شرق به جمهوری تركمنستان با مرز مشترك حدود 751 كیلومتر ، از شرق به جمهوری اسلامی افغانستان با مرز مشترك حدود 619 كیلومتر ، از غرب به استانهای گلستان ، سمنان و اصفهان و از جنوب به استانهای سیستنان و بلوچستان ، كرمان و یزد محدود است . طول استان به خط مستقیم 750 كیلومتر و عرض متوسط آن حدود 420 كیلومتر است . خراسان بیش از 19% از خاك كشور رادر بر گرفته و مساحتی معادل 303513 كیلومتر مربع دارد .
.:: پستی وبلندیها
استان پهناور خراسان به سبب وسعت زیاد ، از نظر شرایط طبیعی بسیار متنوع و هر یك از نواحی مختلف آن دارای ویژگیهای خاصی است .بلندترین نقطه آن قله بینالود ، 3211متر و كم ارتفاع ترین نقطه آن در شمال سرخس ، 300 متر از سطح دریا ارتفاع دارد .
كوههای خراسان دنباله ارتفاعات البرز به سمت مشرق است كه به صورت قوسهای موازی از شاه كوه آغاز شده و در جهت شمال غربی به سوی جنوب شرقی تا ارتفاعات هندوكش افغانستان امتداد می یابد .
در میان این رشته كوههای موازی ، دره ها و دشتهای وسیعی وجود دارد كه گاه پهنای آن به حدود 200 كیلومتر می رسد . امتداد این رشته كوهها در برخی نواحی با برخورد به دره یا جلگه گسسته می شود . آنچه در این منطقه حائز اهمیت است ، وجود دشتهای حاصلخیز و آبادی چون : بجنورد ، شیروان ، قوچان ، چناران و مشهد است كه در پهنه دشت سر سبزی بین دو رشته ارتفاعات موازی كپه داغ و هزار مسجد در شمال و آلاداغ و بینالود در جنوب به وجود آمده اند .
.:: آب و هوا
گستردگی استان و عواملی مانند وجود رشته كوههای مرتفع و مناطق كویری ، دور از دریا و وزش بادهای مختلف موجب گوناگونی آب و هوا در مناطق آن گردیده است .
در بیشتر بررسیهای انجام گرفته از جمله مطالعات آمایش خراسان ، این سرزمین به سه منطقه آب و هوایی شمال ، مركز و جنوب تقسیم می شود .
شمال خراسان بطور كلی دارای شرایط آب و هوایی معتدل و سرد كوهستانی است .این منطقه حاصلخیز ترین و متراكمترین بخش استان از نظر جمعیت ، فعالیتهای اقتصادی وامكانات زیر بنایی است . كه شامل شهرستانهای بجنورد ، قوچان ، شیروان ، مشهد، درگز ، چناران و سرخس می شود .
مساحت این منطقه حدود پنجاه و هشت هزار كیلومتر مربع است كه5/18% وسعت كل استان را تشكیل می دهد . بیشتر جمعیت و امكانات اقتصادی و زیر بنایی این منطقه در اطراف مشهد و در محور مشهد –قوچان قرار دارد.
منطقه مركزی استان شامل شهرستانها ی سبزوار ، اسفراین ، نیشابور ، تربت حیدریه ، كاشمر، تربت جام ،تایباد و خواف است . و مساحتی در حدود 85هزار كیلومتر مربع دارد كه 2/27 %استان را در بر می گیرد .
این منطقه دارای آب و هوای نیمه صحرایی ملایم بوده و فعالیت اصلی اقتصادی آن كشاورزی است كه در دشتهای وسیع دامنه های جنوبی بینالود تا كویر نمك و مناطق كویری مرز افغانستان انجام می شود .این دشتها از نظر آب وهوایی جزو مناطق خشك ونیمه خشك محسوب می شوند و میزان بارندگی در آنها بین 200 تا250 میلیمتر در سال است .
جنوب خراسان دارای آب و هوای خشك و نیمه صحرایی است .وسعت این منطقه از شش شهرستان بیرجند ، طبس ، فردوس، گناباد، قائنات، و نهبندان تشكیل شده حدود170هزار كیلومتر مربع است كه حدود نیمی از مساحت كل استان را در بر می گیرد .
بررسی وضعیت بارندگی استان نشانگر این است كه در بیش از 90% استان توزیع مكانی و زمانی بارشها و پراكندگی آنها یكنواخت و مشابه نیست ، میزان ریزشهای جوی به صورت باران و برف در 15%مساحت استان (نواحی شمال و شمال غربی )آن نسبتا زیاد است به طوری كه در برخی مناطق مجاور استان گلستان ، میزان بارندگی گاه به بیش از 700 میلیمتردر سال می رسد . میانگین بارندگی سالانه این ناحیه یبن 300 تا400 میلیمتر تغییر می كند ولی در مناطق جنوبی ، شرقی و مركزی كه بیش از 85% مساحت خراسان را شامل می شود میزان بارندگی در این مناطق تقریبا معادل 150 میلیمتر است .
تنوع آب و هوایی استان عبارت است از :
آب و هوای سرد كوهستانی و نیمه صحرایی سرد در شمال و شمال غرب
آب و هوای معتدل كوهستانی در مناطقی از شمال و شمال غرب و مركز
آب و هوای نیمه صحرایی ملایم در شمال شرق ، مركز و مناطقی از غرب و نیز مناطق كوهستانی جنوب
آب و هوای گرم صحرایی فراگیر مناطق مركزی به طرف جنوب وجنوب غرب
تقسیمات كشوری
.:: سابقه تقسیمات كشور ی در خراسان
در سال 800ه.ق نام خراسان بر تمام ایالات اسلامی در شرق كویر لوت تا هندوكوش به استثنای سیستان و بلوچستان و قهستان در جنوب اطلاق می گردیده است . پس از جنگ هرات در سال 1249 ه.ش خراسان به دو قسمت تجزیه شد و قسمتی كه در غرب رود خانه هریرود واقع بود جزو ایران و شرق آن ضمیمه افغانستان گردید . در سال 1324ه.ق (1285ه.ش)ایران به چهار ایالت بزرگ تقسیم شد كه عبارت بودند از آذربایجان ،كرمان و بلوچستان ، فارس و بنادر و خراسان و سیستان . ار آن زمان تا سال 1316 ه.ش كه اولین قانون تقسیمات كشوری در مجلس شورای ملی تصویب گردیده بود كه بر هر ایالت یك والی و در هر ولایت یك حاكم حكومت می كرده است . در سال 1316 بر اساس قانون تقسیمات كشوری مصوب مجلس شورای ملی ، كشور به 10 استان و 49شهرستان تقسیم گردیدكه هر شهرستان شامل چند بخش و هر بخش شامل چند دهستان می گردید .خراسان نیز به 7شهرستان بجنورد ، بیرجند، سبزوار، قوچان، گناباد ، مشهد و تربت حیدریه تقسیم شد . | |
در سال 1329شهرستانهای درگز . نیشابور ، فردوس و كاشمر نیز تشكیل شد .و شهرستانهای استان به 11 شهرستان ارتقاء یافت .
درسال 1335 شهرستان درگز ضمیمه قوچان گردید و دو شهرستان تربت جام و طبس به وجود آمدند . در سال 1339 مجددا درگز به شهرستان تبدیل شد . و شهرستانهای شیروان و اسفراین نیز ایجاد شدند . در سال 1354 بخش باخرز تربت جام به مركزیت شهر تایباد از بخش به شهرستان تبدیل شد . در سال 1359 نام آن به تایباد تغییر یافت .
همچنین در سال 1359 بخش قائنات شهرستان بیرجند به شهرستان قائنات تبدیل شد و تا سال 1362 خراسان شامل 17 شهرستان و 53 بخش و 211دهستان بوده است .
پس از تصویب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات كشوری در مجلس شورای اسلامی به تاریخ 15/4/1362 و آیین نامه اجرایی آن در تاریخ 22/7/1363 مراحل اجرایی آن شروع و ابتداتامرحله اول آن یعنی كارشناسی و بررسی و پیشنهاد دهستانها آغاز گردید و در آبان ماه 1364 با حضور كلیه كارشناسان تقسیمات كشوری مراكز استانهای كشور در مشهد مقدس ، عملیات دهگردشی ، معاینه محلی ، كارشناسی و جمع بندی و پیشنهاد دهستانهای شهرستان مشهد به عنوان نمونه در كل كشور انجام پذیرفت و دهستانهای دیگر شهرستانها نیز پس ازآن مورد بررسی و كارشناسی و پیشنهاد قرار گرفت و به تدریج مورد تصویب هیات محترم دولت واقع شد به طور كه تا پایان سال 1365خراسان دارای 213 دهستان گردید .
با پایان یافتن مرحله اجرا ی مرحله اول این قانون ، تشكیل شهرستانهای نهبندان ، سرخس و خواف در تاریخ 14/5/1368 و چناران در 14/1/69 همزمان با بخشهای شوسف ، مرز داران ، سنگان ، و گلبهار به تصویب رسید . ایجاد بخشهای ابخرز در شهرستان تایباد ، سربیشه در بیرجند ، سرحد در شیروان ، جوین ورودآب و خوشاب دزر سبزوار ، میان جلگه در نیشابور ، زیر كوه در قائنات ، فاروج در قوچان و جلگه زاوه در تربت حیدریه نیز به تدریج به تصویب رسید و در پی آن تابعیت دهستانهای استان در شهرستانهای استان به 21و تعدادبخشها به 67رسید .
ایجاد شهرستان فریمان نیز در سال 1372 همراه با بخش قلندر آباد مورد تصویب واقع شد و بخشهای زوزن همراه دهستان كیبرو بستان در شهرستان خواف و نیم بلوك در قائنات ، بخش نصر آباد همراهدهستان كاریزان در تربت جام ، بخش گرمخان بادهستان گرمخان در شهرستان بجنورد ، بخش رخ با دهستان رقیچه در تربت حیدریه ، كاخك در گناباد و بخش رضئیه و دهستان كنه بیست در شهرستان مشهد ، بتدریج تصویب و ابلاغ شد.
در تاریخ 21/3/1374 ایجاد شهرستان بردسكن همراه با بخش انابد و دهستان درونه آن مورد تصویب قرار گرفت . ایجاد شهرستان جاجرم نیز در تاریخ 4/2/76 به تصویب رسید .
در حال حاضر استان خراسان شامل 24 شهرستان ، 60 شهر ، 77بخش ، 225دهستان ، 4555روستا (آبادیهای دارای بیش از 20 خانوار جمعیت ) 21113مزرعه و 4200مكان است .
جمعیت استان
.:: جمعیت و اهمیت آن
خراسان از گدشته های دور یكی از مراكز پر اهمیت و بزرگ جمعیتی ایران زمین محسوب می شده است و شهرهای بزرگ آن چون : نسا ، ابیورد ، نیشابور ، بیهق ، اسفراین و… شهرتی گسترده داشته اند .با نگاهی به تاریخ این سرزمین پهناور پی می بریم كه در گذشته شهرها ی مرو ، سمرقند، بخارا ، هرات ، بلخ وبامیان نیز در قلمرو آن واقع بوده كه متاسفانه در طول تاریخ از آن جدا شده اند . همچنین حوادث ناگوار ودلخراشی چون حمله مغولان ، تیموریان ، ازبكها و تاتارها ، جمعیت آن را دستخوش نوسانات زیادی كرده است ، چنانكه گاه به كلی نواحی پر جمعیت و آباد آن ، جمعیت خود را از دست داده است ، ولی بنا به موقعیت خاص خود دوباره به مركز بزرگ جمعیتی تبدیل شده است و همچنان پر آوازه به حیات خود ادامه داده است .
سیر تكوینی جمعیت برای تمامی شهرها ی خراسان یكسان نبوده است زیرا مراكز بزرگ جمعیتی چون نیشابور و سبزوار با تمام فراز و نشیبهایی كه در طول تاریخ داشته اند ، موقعیت جمعیتی خود را همواره حفظ كرده اند در حالی كه برخی شهرهای بزرگ نظیر سرخس و اسفراین كه از قدمت تاریخی برخوردارند ، نتوانسته اند موقعیت گذشته خود را حفظ كنند .
سایر شهرهای كهنسال خراسان نیز دارای موقعیت جمعیتی خوبی بوده اند ، از جمله قوچان –كه در طول تاریخ بارها تغییر محل داده – و درگز كه در گذشته دارای موقعیت تجار ی مهم و جمعیت فراوانی بوده ودر سال 1290 هجری قمری حدود 18 هزار نفر جمعیت داشته است .
بیرجند نیز در سال 1287 هجری قمری حدود 15 هزار نفر جمعیت داشته و شهر مشهد در سال 1031 هجری قمری حدود یكصد هزار نفر را در خود جای داده بوده است كه به سبب موقعیت زیارتی –سیاحتی خود به سرعت بر جمعیت آن افزوده شده است به طوری كه در سرشماری سال 1375 پس از تهران بزرگ ، دومین مقام جمعیتی كشور را به خود اختصاص داده است .
.:: كلیات جمعیت استان و نسبتهای آن در آخرین سرشماری
سرشمار ی نفوس و مسكن سال 1375 جمعیت استان خراسان 6047169تن اعلام شد كه از تركیب 3036996مرد و3010173زن و در مجموع 1281864خانواده تشكیل شده است . بعد خانوار در این استان 7/4 نفر ونسبت جنسی جمعیت آن 6/100 نفر مرد در برابر زن بوده است .
تعداد شهرنشینان 3434926 نفر و ساكنان روستاها 2612253نفر بوده اند . 2/37 %این جمعیت در شهرستان مشهد ، 8/18 % در شهرستانهای شمالی ، 5/32 % در شهرستانهای مركزی و تنها 5/11 % در شهرستانهای جنوبی – كه بیش از نیمی از وسعت استان را در بر گرفته –سكنی گزیده اند .
همچنین 9/80 % جمعیت استان راجمعیت 6سال به بالا تشكیل داده اند كه این نسبت در نقاط شهر ی3/88 % و در نقاط روستایی 8/70 % بوده است .
.:: رشد جمعیت
نتایج سرشماری سال 1375 در مقایسه با سرشماری سالهای گذشته ، كاهش شدد میزان رشد جمعیت را نشان می دهد به طوری كه جمعیت استان خراسان از سال 1335 تا 1345 حدود 22در هزار از سال 1345تا 1355 حدود 26 در هزار و از سال 1355 تا 1365 حدود 49 در هزار رشد كرده حال آنكه در سرشماری سال 1370 این رشد به 26 در هزار تنزل داشته و در سرشماری سال 1375 نسبت به سال 1370 مان رشد به 19 در هزار كاهش یافته است .
بررسی دقیق این نوسان ، نشانگر حضور مهاجران افغانی و جنگ تحمیلی و همچنین بالا بودن میزان ولد در سالهای اول بعد از انقلاب اسلامی (1360 تا1365 ) است . در سالهای پس از 1370 تعدادی از مهاجران به سرزمین خود بازگشته اند و همچنین در ار برنامه های تنظیم خانواده ، رشد جمعیت از 49 در هزار در سرشماری 1365 به 13 در هزار در سرشماری 1375 رسیده است .
.:: نسبت جنسی
سال 1345 نسبت جنسی جمعیت استان 6/ 104 مرد در مقابل 100 زن بوده است . در سال 55 در شهرها در برابر 7/104 مرد 100زن و در روستاها 7/102 زن زندگی می كرده اند كه در مقایسه با كل كشور رقم كمتری را نشان می دهد و نشانگر مهاجرت مردان جویای كار به دیگر استانها بوده است . از سال 1355 به بعد این نسبت كاهش می یابد و در سال 1365 به 103 نفر میرسد در حالی كه در سطح كشور این نسبت 105 نفر به 100 نفر بوده كه دلیل آن مهاجرتهای مردان به این استان بوده است .
این تحول زمان ییشتر جلب توجه می كند كه آمار نشانگر تغییر آن از 105 نفر مرد در مقابل 100 زن در سال 1355 به 6/100 مرد در مقابل 100 زن در شهرها ودر روستاهاz3/103 مرد در برابر 3/97 زن در سال 75 است .مقایسه تركیب خانوار و جمعیت استان در سالهای بین 70 و 75 نشان می دهد كه بعد خانوار شهری و روستایی كاهش یافته كه نتیجه پایین آمدن میزان زاد وولد و نشانگر موفقیت در برنامه های تنظیم خانواده است .
با توجه به نحوه تقسیم گروههای سنی به دوران آمادگی (تا14سال) ، دوران فعالیت (15 تا 60 سال ) و دوران استراحت ( بالاتر از60 سال ) درصد سنی جمعیت خراسان در سرشماری 1365 بدین ترتیب بوده است:
47 % جمعیت استان در گروه سنی تا14 سال ، 5/49 %در گروه سنی تا 60 سال و 3/3 % بالاتر ا60 سال بوده اند . در حالی كه این نسبتها در سطحكشور این گونه بوده است گروه 14 سال 5/45% گروه تا60سال 5/51%و بالاتر از 60 سال 3%.
جمعیت شهری و روستایی :جمعیت ساكن درز شهرها از نظر توزیع و پراكندگی ، تراكم ، شیوه های زندگی، تركیب و رشد با جمعیت روستایی تفاوت دارد .
جمعیت شهری در اغلب كشورهای جهان نسبت به جمعیت روستایی در حال رشد و توسعه است . در استان خراسان نیز وضع بدین منوال بوده است . در اولین سرشماری جمعیت و مسكن كشور جمعیت شهری خراسان 21% از كل جمعیت بوده ، در حالی كه در سال 1370 به حدود 51 %و در سال 1375 به 6/56%رسیده است .
سال سرشماری | كل كشور | استان خراسان |
درصد شهر ی | درصد روستایی | درصد شهری | درصد روستایی |
1355 | 31 | 69 | 4/21 | 6/78 |
1365 | 54 | 46 | 4/48 | 7/51 |
1370 | 4/56 | 6/43 | 51 | 49 |
.:: تراكم جمعیت
مرقد منور حضرت ثامن الائمه (ع) و جاذبه های شهر مشهد جمعیتی معادل 2میلیون تن یعنی یك سوم جمعیت استان را گرد بارگاه ملكوتیش حمع كرده است و جمعیت نسبی بیش از 170 نفر در هر كیلومتر مربع را در مشهد موجب شده است .
شكوفایی اقتصاد كشاورزی و وجود فرصتهای شغلی مناسب موجب شده تا شهرستانهای نیشابور ، قوچان ، كاشمر و شیروان ، بیش از 40 هزار نفر در هر كیلومتر مربع ، شهرستانهای چناران ، تایباد . تربت جام ، بجنورد. اسفراین و سبزوار جمعیت نسبی بیش از 20 نفر در هر كیلومتر مربع و شهرستانهای فریمان . در گز ، رخ ، خواف ، و گناباد جمعیتی بیش از 10 نفر در هر كیلومتر مربع را در خود جای دهند .اما شهرستانهای وسیع و نیمه كویری و صحرایی قاینات ، بیرجند .بردسكن و فردوس كمتر از 10 نفر در هر كیلومتر مربع و شهرستانهای طبس و نهبندان جمعیتی حدود یك نفر در هر كیلومتر مربع را پذیرا بوده اند كه نشانگر وسعت زیاد ، اراضی غیر قابل كشت و نبود فعالیتهای اقتصادی مناسب در آنها می باشد . می توان گفت كه هر چه از شهرستان مشهد به جانب غرب و جنوب غرب پیش می رویم از تراكم كاسته و در نتیجه پراكندگی آبادیها بیشتر می شود
.:: جمعیت شهرستانها
مقایسه سرشماری سالهای 1365 و 1370 نشان میدهد كه سالهای 1370 تا1375 جمعیت شهرستانهای مرزی چون نهبندان ، خواف . تایباد، تربت جام وشهرستانهای نزدیك به مرز چون فریمان و قوچان به طور چشمگیری كاهش داشته است . شهرستان بیرجند و نهبندان در سرشماری سال 1375 نسبت به سال 1365 سالیانه به میزان 7/12- در هزار ، تایباد 5/9-، قوچان8-، تربت جام 1/3- رشد منفی داشته اند و در نهبندان نیز در 5ساله 70تا75 ، رشد جمعیت منفی و برابر 7- در هزار بوده است . كاهش جمعیت این شهرستانها بیشتر ناشی از بازگشت مهاجران افغانی و جنگ تحمیلی و نیز مهاجرت اهالی آنها به شهرستانهای بزرگی چون مشهد و تهران بوده است .
شهرستانهای طبس و سرخس از میزان رشد سالیانه بالایی برخوردار بوده اند كه بیانگر سرمایه گذاری های عمده سالهای اخیر در این دو شهرستان است .
شهرستان مشهد به رغم بازگشت عده كثیری از مهاجران افغانی و جنگ تحمیلی مقیم این شهرستان ، افزایش جمعیت داشته و رشد جمعیت آن از 2/35در هزار در سال1370 به 3/37در هزار در سرشماری سال 1375 رسیده است اما مقایسه سالهای 65تا75نشانگر كاهش رشد جمعیت است رشد جمعیت سالیانه شهرستان در دهه 55تا65حدود89در هزار و در دهه65تا75حدود8/23در هزار بوده است .
بین سالهای 70 تا75شهرستانهای نیشابور، بجنورد ، تربت حیدریه و سبزوار رشد جمعیت تقریبا متعادلی داشته اند.
.:: سواد
بر اساس نتایج سرشماری سال 1375 حدود9/80%از جمعیت 6سال به بالا استان با سواد بوده اند با سوادان 6ساله و بالاتر جمعیت شهری استان 4/88 %و روستایی8/70%بوده است . مقایسه میزان با سوادان استان در سال 1375 با سالهای گذشته نشان می دهد كه درصد سواد آموزی از سال 1355 به طور مستمر نهضت سواد آموزی و همچنین توجه به توسعه امكانات آموزشی و خدمات تحصیلی برا ی افراد لازم التعلیم استان است .
.:: زمینه های اشتغال
مجموع 4472528نفر جمعیت 10 ساله به بالا ی استان در سال 1375 حدود 1660208نفر از نظر اقتصادی فعال بوده اند از این تعداد حدود 1545249نفر یعنی 1/93%را جمعیت شاغل تشكیل می دهند .
میزان بیكاری در جمعیت استان 9/6%بوده است كه این میزان در نقاط روستایی 2/7%و در نقاط شهری 6/6و نزد مردان 7/5وبرای زنان 3/13 بوده است .درصد جمعیت شاغل به جمعیت فعال (10سال به بالا) استان ، از حدود 1365 تا 1375 بتریج كاهش یافته و از 4/36%به5/34%رسیده است .
مقایسه درصد شاغلان در بخشها یمختلف اقتصادی در سال 1375 با سالهای قبل از آن نشانگر آن است كه تركیب اشتغال طی این سالها تا حدودی تغییر كرده است : در حالی كه در سال 1365 حدود 6/33 %از كل شاغلان در بخش كشاورز ی و دامپروری اشتغال داشته اند در سال 1375 شاغلان این بخش به 6/29%كاهش یافته است و سهم بخشهای معدن ، صنعت ، آب وبرق، گازو خدماتاز مجموع كل شاغلان افزایش داشته است . سهم شاغلان در بخش ساختمان نیز چون بخش كشاورزی و دامپروری كاهش پیدا كرده است .
.:: مسكن
سال 1375 تعداد كل واحدهای مسكونی استان (شهری و روستایی) 1111611واحد بوده است كه از این تعدا 8/14%دارای یك اتاق ،2/50%دارای 3تا4اتاق و 5/34%دارای بیش از 5اتاق بوده اند .
2/73%خانوارهای ساكن استان در سال1375 مالك واحد مسكونی خود بوده و 5/15 %اجاره نشین بوده اند . مقایسه این نتاج باسرشماری سال 1365 نشان می دهد كه متوشط رشد سالانه واحدهای مسكونی حدود 2%بوده ، در حالی كه رشد سالانه تعداد خانوار طی سالهای 65-1375حدود 6/1%بوده است .
در سال 1365 امكان استفاده خانوارهای ساكن در واحدهای مسكونی استان از آب لوله كشی حدود 1/69%،برق5/75%، تلفن2/7%،و گاز 8%بوده است .
این ارقام در سال 1375 چنین بوده است :آب1/87%،برق91%،تلفن26%، گاز 2/47%كه نشانگر توجه به خدمات عمومی است .